ในอดีตกาล พระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติในนครพาราณสี ทรงมีพระโอรส ๒ พระองค์ ท้าวเธอประทานตำแหน่งอุปราชแก่พระโอรสองค์ใหญ่ ประทานตำแหน่งเสนาบดีแก่พระโอรสองค์เล็ก

       ต่อมา พระเจ้าพรหมทัตสิ้นพระชนม์ พวกอำมาตย์พากัน อัญเชิญพระโอรสองค์ใหญ่ให้ครองราชสมบัติ ท้าวเธอทรงปฏิเสธ แม้จะได้รับคำทูลวิงวอนบ่อยๆ ก็ทรงห้ามเสีย

       ครั้นพวกอำมาตย์ทำการอภิเษกถวายพระเจ้าน้องแล้ว ทรงดำริว่า เราไม่ต้องการความเป็นใหญ่ ไม่ปรารถนาแม้ตำแหน่งอุปราช เมื่อพระราชาตรัสว่า เชิญเสวยโภชนะที่มีรสดีๆ ประทับอยู่ในพระนครนี้เถิด ท้าวเธอทรงปฏิเสธอีก จากนั้นก็เสด็จไปประทับที่ชนบทชายแดน อาศัยสกุลเศรษฐีตระกูลหนึ่ง ทรงทำงานด้วยพระองค์เอง เมื่อคนเหล่านั้นรู้ว่าท้าวเธอเป็นพระราชกุมาร ก็ไม่ยอมให้ทำงาน พากันห้อมล้อมและปรนนิบัติท้าวเธออย่างพระราชกุมาร

       เวลาล่วงไปนาน พวกข้าราชการไปรังวัดเขตที่บ้านเศรษฐี ท่านเศรษฐีได้ทูลขอให้ท้าวเธอส่งหนังสือถึงพระเจ้าน้อง ให้ทรงลดส่วยแก่พวกตน เมื่อท้าวเธอทรงส่งหนังสือไป พระราชาก็ทรงโปรดให้เป็นไปตามนั้น ชาวชนบทอื่นๆ พากันเข้าไปเฝ้าท้าวเธอ ทูลว่า พวกข้าพระองค์จักถวายส่วยแด่พระองค์เท่านั้น โปรดให้พระราชาทรงยกเว้นส่วยแก่พวกข้าพระองค์บ้างเถิด ท้าวเธอทรงส่งหนังสือไปเพื่อให้พระราชาทรงยกเว้นส่วย

       ตั้งแต่บัดนั้น พวกเหล่านั้นก็พากันถวายส่วยแด่ท้าวเธอ เมื่อลาภสักการะใหญ่เกิดขึ้น ความอยากของท้าวเธอก็พลอยเติบใหญ่ไปด้วย ท้าวเธอทูลขอชนบทนั้นทั้งหมด แล้วทูลขอราชสมบัติกึ่งหนึ่ง เมื่อได้รับพระราชทานแล้ว ก็ไม่ทรงพอพระทัยด้วยราชสมบัติเพียงกึ่งหนึ่ง ทรงดำริจะยึดราชสมบัติ ท้าวเธอแวดล้อมด้วยชาวชนบท เสด็จไปสู่พระนครหยุดทัพอยู่ภายนอกพระนคร ทรงส่งหนังสือแก่พระเจ้าน้องว่า จงให้ ราชสมบัติแก่เรา หรือไม่ก็รบกัน

       พระราชาดำริว่า พระพี่นี้เป็นพาล เมื่อก่อนทรงห้ามราชสมบัติ แม้ตำแหน่งอุปราชก็ทรงห้าม คราวนี้จักยึดเอาด้วยการรบ ก็ถ้าเราจักฆ่าพระพี่นี้ให้ตายด้วยการรบ ความครหาจักมีแก่เราได้ เราต้องการอะไรด้วยราชสมบัติ จึงทรงส่งสาสน์แด่ท้าวเธอว่า ไม่ต้องรบดอก เชิญทรงครองราชสมบัติเถิด

       ท้าวเธอทรงครองราชสมบัติ ประทานตำแหน่งอุปราช แก่พระเจ้าน้อง นับแต่นั้นมา ทรงครองราชสมบัติภายใต้อำนาจแห่งตัณหา มิได้ทรงพอพระทัยด้วยราชสมบัติพระนครเดียว ทรงปรารถนาราชสมบัติ ๒-๓ นคร ไม่ทรงเห็นที่สุดแห่งความอยากเลย

       ครั้งนั้น ท้าวสักกเทวราชทรงตรวจดูโลกว่า ใครบ้างที่บำรุงบิดามารดา ใครทำบุญต่างๆ มีให้ทานเป็นต้น ทรงทราบความที่ท้าวเธอตกอยู่ในอำนาจตัณหา ทรงดำริว่า พระราชาองค์นี้เป็นพาล เราต้องให้บทเรียนแก่ท้าวเธอ ดำริแล้ว ทรงจำแลงเพศเป็นชายหนุ่ม ประทับยืนที่พระทวารหลวง ให้คนไปกราบทูลว่า มาณพผู้ฉลาดในอุบายผู้หนึ่ง ยืนอยู่ที่พระทวารหลวง

       ครั้นพระราชารับสั่งให้เข้าเฝ้า ท้าวสักกะก็เสด็จเข้าไปกราบทูลว่า ข้อความที่ข้าพระองค์จะกราบทูลมีอยู่ ข้าพระองค์ต้องการที่ลับ

       ฝูงชนหลบไปหมดด้วยอานุภาพของท้าวสักกะ ครั้งนั้น มาณพ กราบทูลว่า ข้าพระองค์เห็นพระนคร ๒-๓ แห่ง มั่งคั่ง มีฝูงชนแออัด สมบูรณ์ด้วยพลและพาหนะ ข้าพระองค์จักยึดด้วยอานุภาพของตนถวาย แด่พระองค์ ควรที่พระองค์จะไม่ทรงชักช้า รีบเสด็จไปเถิดพระเจ้าข้า

       ด้วยเทวานุภาพ พระราชามิได้ทรงถามว่ามาณพเป็นใคร หรือมาจากไหน ท้าวสักกะตรัสแต่เพียงนั้นแล้วเสด็จกลับเทวโลก

       พระราชารับสั่งให้พวกอำมาตย์เข้าเฝ้า ตรัสว่า มาณพผู้หนึ่งกล่าวว่าจักยึดราชสมบัติใน ๓ นครให้พวกเรา พวกเธอจงเรียกมาณพนั้นมาเถิด จงนำกลองไปเที่ยวตีในพระนคร เรียกประชุมพล พวกเราต้องยึดครองราชสมบัติ ๓ นครโดยไม่ชักช้า

       เมื่อพวกอำมาตย์กราบทูลว่า ก็พระองค์ทรงทำสักการะแก่ มาณพนั้นอย่างไร หรือทรงถามที่อยู่ของมาณพนั้นไว้อย่างไร

       พระราชาตรัสว่า เราไม่ได้ทำสักการะเลย ไม่ได้ถามที่พักอาศัยไว้ด้วย พวกเธอจงพากันไปค้นหาเขาเถิด

       พวกอำมาตย์ค้นไม่พบ กลับมากราบทูลว่า พวกข้าพระองค์ค้นทั่วพระนคร ไม่เห็นมาณพนั้นเลย

       คำพูดนั้นทำให้พระราชาเกิดโทมนัส ทรงดำริว่า ราชสมบัติในพระนครทั้ง ๓ เสื่อมไปแล้ว เราเสื่อมจากยศอันยิ่งใหญ่ มาณพคงโกรธเราว่า ไม่ได้ให้เสบียงแก่เขา ไม่ได้ให้ที่อยู่อาศัยด้วย เลยไม่มา

       ครั้งนั้น กษัตริย์ผู้ตกอยู่ในอำนาจตัณหา ทรงเร่าร้อนไปทั่ว พระกายจนโลหิตพลุ่งขึ้นมา พวกแพทย์สุดฝีมือที่จะถวายการรักษาได้ ความเจ็บป่วยของท้าวเธอได้เลื่องลือไปทั่วพระนคร

       กาลนั้น พระโพธิสัตว์เรียนศิลปะสำเร็จจากเมืองตักกสิลา กลับมาบ้านบิดามารดาในนครพาราณสี ได้ทราบเรื่องนั้น ต้องการจะถวายการรักษา จึงไปที่ประตูพระราชวัง ให้คนไปกราบทูลพระราชา

       พระราชาตรัสว่า แม้พวกแพทย์ใหญ่ยังรักษาเราไม่ได้ มาณพหนุ่มจักสามารถได้อย่างไร พวกท่านให้เสบียง แล้วปล่อยเขาไปเสียเถิด

       มาณพกล่าวว่า ข้าพเจ้าไม่ต้องการรางวัลค่ารักษาเลย โปรดให้เพียงค่ายาเท่านั้น

       พระราชาทรงสดับคำนั้นแล้ว โปรดให้เรียกมาณพเข้าไปตรวจดูพระอาการ

       มาณพตรวจดูพระราชาแล้วกราบทูลว่า ข้าพระองค์จักถวาย การรักษา ขอพระองค์ทรงโปรดบอกสมุฏฐานแห่งโรคเถิด

       พระราชาตรัสว่า เจ้าจักเอาสมุฏฐานไปทำไม จงบอกยาเท่านั้นเถิด

       มาณพกราบทูลว่า เมื่อเมื่อรู้สาเหตุ  ย่อมกระทำยาให้ถูกกับโรคได้

       พระราชาตรัสเล่าเรื่องให้ฟังตั้งแต่ต้นแล้วรับสั่งว่า เราเจ็บคราวนี้เพราะตัณหา ถ้าเจ้าพอจะรักษาได้ ก็จงรักษาเถิด

       มาณพทูลว่า พระองค์อาจได้พระนครเหล่านั้นด้วยการเศร้าโศกหรือ

       เมื่อพระราชาทรงปฏิเสธ มาณพกราบทูลต่อไปว่า ถ้าเช่นนั้น เหตุไรพระองค์จึงเศร้าโศก

       สัตว์ทั้งหลายย่อมละร่างกายของตน ตลอดถึงทรัพย์ที่มีวิญญาณ ครองและไม่มีวิญญาณครองทั้งหมดไป แม้จะครองราชสมบัติในพระนคร ทั้งสี่ พระองค์ก็เสวยพระกระยาหารในสุวรรณภาชนะทั้งสี่ บรรทมเหนือพระที่ทั้งสี่ ทรงเครื่องประดับทั้งสี่พร้อมกันไม่ได้ พระองค์ไม่ควรตกอยู่ในอำนาจตัณหา เพราะตัณหานี้ เมื่อเจริญขึ้น ย่อมไม่ปล่อยให้พ้นจากอบายทั้งสี่ไปได้

       จากนั้นพระโพธิสัตว์ได้แสดงธรรมแก่พระราชา ว่า

       เมื่อบุคคลได้กามสมปรารถนา จิตใจย่อมอิ่มเอิบ ครั้นสมปรารถนาแล้ว บุคคลยังปรารถนาต่อไปอีก ย่อมถูกกามตัณหาแผดเผา เหมือนบุคคลที่ถูกลมแดดแผดเผาในฤดูร้อน ย่อมเกิดความกระหายใคร่จะดื่มน้ำฉะนั้น

       ตัณหาก็ดี ความกระหายก็ดี ของคนพาลมีปัญญาน้อยไม่รู้อะไร ย่อมเจริญขึ้น เหมือนเขาโคย่อมเจริญขึ้น เมื่อร่างกายเจริญขึ้นฉะนั้น

       แม้จะให้สมบัติ ข้าวสาลี ข้าวเหนียว โค ม้า ข้าทาสหญิงชายหมดทั้งแผ่นดิน ก็ไม่พอแก่คนคนเดียว รู้อย่างนี้แล้วพึงประพฤติธรรมสม่ำเสมอ

       พระราชาทรงปราบชนะทั่วแผ่นดิน ทรงครอบครองแผ่นดินใหญ่ มีมหาสมุทรเป็นขอบเขต ทรงครองมหาสมุทรฝั่งนี้แล้ว มีพระทัยไม่อิ่ม ยังปรารถนาแม้มหาสมุทรฝั่งโน้นต่อไปอีก

       เมื่อยังระลึกถึงกามอยู่ตราบใด ก็ไม่ได้ความอิ่มใจตราบนั้น ชนเหล่าใดบริบูรณ์ด้วยปัญญา มีกายและใจหลีกเว้นจากกามทั้งหลาย เห็นโทษด้วยญาณ ชนเหล่านั้นแลชื่อว่าเป็นผู้อิ่ม

       บรรดาความอิ่มทั้งหลาย ความอิ่มด้วยปัญญาประเสริฐ เพราะ ผู้อิ่มด้วยปัญญา ย่อมไม่เดือดร้อนด้วยกามทั้งหลาย ย่อมไม่ตกอยู่ในอำนาจตัณหา

       ไม่พึงสั่งสมกามทั้งหลาย พึงเป็นผู้ปรารถนาน้อย ไม่ละโมบ บุรุษผู้มีปัญญาย่อมไม่เดือดร้อนเพราะกามทั้งหลาย

       ช่างทำรองเท้าหนัง เมื่อประกอบรองเท้า ส่วนใดควรเว้นก็เว้น เลือกแต่ส่วนที่ดีๆ มาทำรองเท้าขายได้ราคาแล้ว ย่อมมีความสุข เราก็ฉันนั้นเหมือนกัน พิจารณาด้วยปัญญาแล้ว ละทิ้งส่วนแห่งกามเสีย ย่อมถึงความสุข ถ้าปรารถนาความสุขทั้งปวง ก็พึงละกามทั้งปวงเสีย

       ในที่สุดแห่งพระธรรมเทศนา ฌานได้บังเกิดขึ้นแก่มาณพ และพระราชาก็ทรงหายจากโรค เสด็จลุกจากพระที่บรรทม ประทานทรัพย์ ๘,๐๐๐ ให้แก่มาณพ

       พระโพธิสัตว์ปฏิเสธทรัพย์เหล่านั้น และกราบทูลให้พระราชาทรงประพฤติธรรม จากนั้นก็ไปยังป่าหิมพานต์ บวชเป็นฤษี เจริญพรหมวิหารธรรมตลอดชนมายุ แล้วไปเกิดในพรหมโลก
                                                               (กามชาดกและอรรถกถา ๒๗/๑๖๔๐)

       คำว่า กาม หมายความถึงวัตถุกามและกิเลสกาม วัตถุกาม ได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส ที่น่าปรารถนา น่ารักใคร่ น่าพอใจ ส่วนกิเลสกาม ได้แก่ ราคะ โลภะ ความกำหนัด ความหึง ความอยากได้ ความไม่สันโดษ เป็นต้น

       วัตถุกามทั้งหลาย แม้จะวิจิตรบรรจงเพียงใด ก็เป็นสิ่งภายนอก ไม่อาจดับตัณหาซึ่งลุกโพลงอยู่ในใจได้ เมื่อบุคคลได้วัตถุกามสมปรารถนา ตัณหาของเขาก็สงบไปชั่วคราว จากนั้นความติดใจในรสอร่อยแห่งกามที่ได้เสพ ก็ทำให้ตัณหากำเริบมากขึ้น บุคคลผู้ตกเป็นทาสแห่งตัณหา จึงถูกบังคับให้แสวงหาวัตถุกามที่ดีขึ้น ประณีตขึ้น อย่างไม่มีที่สิ้นสุด เทคโนโลยีอันล้ำยุคช่วยดับตัณหาไม่ได้เลย มีแต่จะผลิตสิ่งใหม่ๆ มายั่วยุตัณหาให้เจริญยิ่งขึ้น

       เทคโนโลยีทางใจ คือ ธรรมะของพระพุทธเจ้าเท่านั้น ที่จะเข้าถึงจิตใจ ดับตัณหาที่เผาลนจิตใจเสียได้ ธรรมะนั้นมีอยู่มากมาย ในที่นี้จะกล่าวถึงเฉพาะสันโดษ ซึ่งเป็นธรรมะที่สำคัญประการหนึ่ง หากศึกษาให้เข้าใจและนำไปปฏิบัติ เรื่องเดือดร้อนใจก็จะลดลง ชีวิตก็จะมีความสุข เพิ่มขึ้น และวิกฤตการณ์ทางเศรษฐกิจก็จะคลี่คลายโดยไม่ต้องพึ่ง IMF

      พ.ท.ปิ่น มุทุกันต์ ได้กล่าวถึงสันโดษไว้ว่า
       คนส่วนมากมักเข้าใจผิดว่า สันโดษ คือ มักน้อย จึงกล่าวหาว่า สันโดษทำให้ยากจนบ้าง สันโดษทำให้บ้านเมืองไม่เจริญบ้าง ที่จริงสันโดษกับมักน้อยต่างกัน เป็นธรรมะคนละข้อ สันโดษมาจากศัพท์บาลีว่า สันตุฏฐี ส่วนมักน้อยมาจากศัพท์บาลีว่า อัปปิจฉา การแปล สันตุฏฐี ว่า สันโดษ เป็นการแปลทับศัพท์ซึ่งแปลแล้วเหมือนไม่ได้แปล หากจะแปลให้คนไทยเข้าใจ ควรแปลว่า ยินดีกับของๆ ตน พอใจกับของๆ ตน

       ความยินดีที่เป็นสันโดษต้องมีลักษณะ ๓ ประการ ดังต่อไปนี้
      ๑. ยินดีตามมี หมายถึง ยินดีสิ่งที่ตนมีอยู่แล้ว สิ่งใดที่เป็นของเรา เราก็ยินดีสิ่งนั้น ความยินดีกับของตนเองนี้แลคือสันโดษ และสิ่งนี้เองที่ถูกใครๆ หาว่าไม่ดี โดยเข้าใจว่า การมัวพอใจอยู่กับของตัวเองทำให้คนไม่คิดก้าวหน้า และมักกล่าวว่าคนเช่นนี้ทำให้บ้านเมืองไม่เจริญ คำพูดนี้ถูกหรือผิด ขอให้ลองเปรียบเทียบคนสองคน นายสดกับนายใหม่ นายสดเป็นคนรักลูกเมีย รักประเทศชาติ นายใหม่ไม่รักลูกเมียของตัว ไปเที่ยวรักลูกเมียคนอื่น ประเทศชาติของตัวไม่รัก ไป รักประเทศอื่น ชาติอื่น หากให้เลือกคนใดคนหนึ่งเป็นผู้แทนราษฎร ท่านผู้อ่านจะเลือกใคร ถ้าเลือกนายสด ก็แสดงว่าท่านชอบคนมีสันโดษ ก็คนอย่างนายสดนี้แหละที่เรียกว่ายินดีกับของๆ ตน

       ในกรณีที่ของที่เรามีอยู่เป็นของไม่ดี เราจะต้องยินดีหรือไม่ และถ้าหากคิดแก้ไขหรือเปลี่ยนใหม่ จะเป็นการเสียสันโดษไหม ยกตัวอย่างเช่น คนเป็นขี้กลากจะต้องยินดีกับขี้กลากที่ตัวเขาหรือไม่ คำตอบมีอยู่ว่า ขี้กลากไม่ใช่ของของเขา เขาไม่ได้ชอบ ไม่ได้หวงแหน มีแต่คิดรักษาให้หาย ถ้าเป็นของที่หยิบโยนทิ้งได้ ก็คงถูกขว้างทิ้งไปนานแล้ว ที่ว่ายินดีกับของๆ ตนนั้น หมายถึง ให้ยินดีกับสิ่งที่เป็นประโยชน์เท่านั้น ถ้าคนป่วยเกิดยินดีด้วยโรคในตัว ก็เป็นสันโดษที่ผิด เป็นการถือสันโดษด้วยความงมงายต่างหาก

       ๒. ยินดีตามได้ มีอรรถาธิบายว่า ในการแสวงหาผลประโยชน์ของคนเรา ไม่ว่าจะเป็นการหาเงินทอง หายศตำแหน่ง หามิตร หาคู่ หรือหาลาภผลใดๆ ก็ตาม ผู้หาจะต้องวางสิ่งหนึ่งไว้เป็นทุน คือ ความอยาก แม้แต่จะขอทานเขา ผู้ขอก็ต้องเอาความอยากลงทุนไว้ หากสิ่งที่หามาได้สมส่วนกับความอยาก คืออยากเท่าไรได้เท่านั้นก็ไม่เกิดปัญหา แต่ถ้าสิ่งที่ได้ไม่สมส่วนกับความอยาก เช่น อยากมากได้น้อย อยากดี ได้เลว ใจก็กระวนกระวาย เป็นทุกข์เพราะได้ไม่สมอยาก ทุกข์ประเภทนี้เรียกสั้นๆ ว่า ทุกข์เพราะ “อยากได้”

       การทำให้อยากสมส่วนกับได้เป็นเรื่องที่ยากมาก เพราะว่าสิ่ง ทั้งสองนี้มันมาคนละทาง มีคนทำคนละคน อยาก-เราทำเอง จะให้ใหญ่โต ให้ประเสริฐเลิศลอยเท่าไรก็ทำได้ และทำได้ง่ายๆ ชั่วพริบตาเดียวเท่านั้น แต่สิ่งที่เราจะได้นั้น คนอื่นทำ และทำหลายคน ดังนั้น จะให้สมใจอยากของเราย่อมเป็นไปไม่ได้ ความอยากกินแกงต้มยำอร่อยๆ เพียงชั่วประเดี๋ยวเดียวก็สำเร็จ แต่แกงต้มยำอร่อยๆ กว่าจะสำเร็จได้ ไม่รู้ว่ากี่คนทำ คนปลูกพริก คนปลูกตะไคร้ คนจับปลา คนเผาถ่าน และคนอะไรต่ออะไรอีกสักร้อยคนเห็นจะได้ กว่าจะเป็น “แกงต้มยำอร่อยๆ” ให้เราได้รับประทานให้สมอยาก เพราะฉะนั้น ข้อเท็จจริงที่ปรากฏอยู่ทั่วไปจึงมีว่า น้อยนักที่ความอยากกับของที่ได้จะสมกัน และตราบใดที่ยังไม่สมส่วนกัน ผู้เป็นเจ้าของความอยากก็ต้องร้อนใจอยู่ตราบนั้น เมื่อร้อนใจมากเข้า ก็ดิ้นรนในทางผิดๆ ก่อความยุ่งยากสับสนขึ้นต่อไป แล้วเราจะทำอย่างไร ทางเลือกมีสองคือ

       ๑. ต้องแก้ของที่ได้
       ๒. ต้องแก้ใจที่อยาก

       แบบแรกนั้นเป็นแบบโลก คือตั้งหลักไว้อย่างเดียวว่า จะเอาให้ได้ อย่างที่โบราณว่า ไม่ได้ด้วยเล่ห์ก็เอาด้วยกล ไม่ได้ด้วยมนต์ก็เอาด้วยคาถา หรือภาษานักเลงว่า ไม่ได้ด้วยหมัดก็เอาด้วยปืน วิธีนี้เป็นวิธีทางโลก ซึ่งก็คือการเพิ่มความอยากขึ้นไปอีก ความอยากเดิมที่วางเป็นทุนเดิมพันไว้เมื่อก่อน ก็ขาดทุนไปหมดแล้ว แล้วยังมาสร้างความอยากเพิ่มขึ้นใหม่อีก คือ อยากที่จะบังคับสิ่งนั้นๆ ให้ได้อย่างใจ รวมเป็นสองความอยาก ดังนั้นความกระวนกระวายก็จะมากยิ่งขึ้น

       แบบหลังหันมาแก้ที่ความอยาก คือถ้าไม่ได้ตามที่อยาก ก็ลดความอยากลง พอใจกับส่วนที่ได้เท่านั้น ส่วนที่ไม่ได้ก็อย่าไปรำพันถึง เช่น เดิมเราอยากได้เงินสัก ๑๐๐ บาท แต่ผลที่สุดได้แค่ ๕๐ บาท อีก ๕๐ บาทสูญเสียไป เราก็หันมายินดีกับเงิน ๕๐ บาทที่เราได้ ส่วนอีก ๕๐ บาทที่เราไม่ได้ก็เฉยเสีย นี้แหละคือ ยินดีตามได้

       คนที่ขาดสันโดษประเภทนี้ มักเป็นคนดูถูกโชควาสนาของตนเอง ไม่พอใจตนเอง มักคิดว่าตนเป็นคนอาภัพ และคิดว่าคนอื่นมาคอยแกล้งขัดขวางลาภผลของตนเสมอ ได้สิ่งใดมา แทนที่จะพอใจว่า นั่น เป็นลาภอันมีค่าสำหรับตน กลับคิดว่าตนได้สูญเสียลาภส่วนใหญ่ไปเสีย แล้ว ได้มาเพียงของเลวๆ เหลือเดนจากคนอื่นเขา มันเรื่องอะไรถึงได้เอาความชอบใจไปฝากไว้กับส่วนที่ตัวไม่ได้ คนทอดแหหาปลาที่ขาดสันโดษข้อนี้ มักจะคิดเสมอว่า ปลาตัวที่หลุดมือลงน้ำ ตัวโตกว่าที่จับได้ เกลียดปลาตัวที่จับได้ แต่พอใจกับตัวที่หลุดมือ ผลที่สุดก็มากินปลาตัว ที่เกลียด แล้วก็ทุกข์ใจกับปลาตัวที่หลุดมือลงน้ำ ขาดทุนทั้งขึ้นทั้งล่อง คนประเภทนี้ไม่มีหวังได้กินปลาอร่อยๆ จนตาย เพราะคิดว่าตัวที่อร่อย ที่สุดคือตัวที่จับไม่ได้โน้น

       ๓. ยินดีตามควร คือยินดีเท่าที่ควร แม้ว่าเป็นของที่ได้มาแล้วหรือจะได้อยู่ก็ตาม หากเห็นว่าไม่สมควร ก็ไม่ยินดี
       ทีนี้มีปัญหาว่า ที่ว่าควรหรือไม่ควรนั้น เอาอะไรเป็นเกณฑ์ คนส่วนมากมักจะเอาความต้องการของตนเป็นเกณฑ์ เมื่อต้องการสิ่งใด ก็คิดว่าสิ่งนั้นควรแก่ตน ซึ่งเป็นความคิดที่อาจผิด ในทางศาสนา ท่านได้ให้หลักเกณฑ์ไว้ตัดสิน ๓ ประการ คือ

             ๓.๑ ควรแก่ฐานะ เราต้องคำนึงถึงว่าตัวเราอยู่ในฐานะอย่างไร เช่น ฐานะบรรพชิต ฐานะคฤหัสถ์ ฐานะผู้น้อย ฐานะผู้ใหญ่ แต่ละคนมีฐานะเหมือนกันบ้าง ต่างกันบ้าง ลาภผลและยศศักดิ์ที่จะมีมา บางอย่างก็เกี่ยวกับฐานะที่เราเป็นอยู่ เช่น อธิบดีมีเก้าอี้บุนวมนั่งทำงาน เสมียนหรือลูกจ้างนั่งเก้าอี้ไม้หรือม้ายาว

             คนที่ขาดสันโดษประเภทนี้ มักจะมีทางเสียถึง ๒ ทาง คือ จะกลายเป็นคนใฝ่สูงเกินศักดิ์ คิดแต่เอาดีเอาเด่น หนักเข้ากลายเป็นคนที่สังคมรังเกียจ อีกทางหนึ่งคือจะเป็นคนเจ้าทุกข์ ทุกข์เพราะหิวกระหายในสิ่งที่เกินฐานะของตน เพิ่งบวชพรรษาเดียว แต่คิดจะถือพัดยอดแหลมๆ (พัดเจ้าคุณ) คิดจนหัวแตกก็ไม่ได้

             ๓.๒ ควรแก่สมรรถภาพ สมรรถภาพของแต่ละคนไม่เท่ากัน เพราะกำลังในตัวของแต่ละคนไม่เท่ากัน ไม่ว่าจะเป็นกำลังกาย กำลังความรู้ กำลังความคิด ตลอดจนกำลังบุญวาสนาบารมี มีมากน้อยไม่เท่ากัน ใครมีกำลังมากก็มีสมรรถภาพมาก ใครมีกำลังน้อยก็มีสมรรถภาพน้อย

             สิ่งที่เราควรจะได้จะมีต่างๆ ควรแก่สมรรถภาพของเราก็มี ไม่เหมาะไม่ควรก็มี คนที่ขาดสันโดษข้อนี้มักจะตีราคาตัวเองผิด คิดง่ายๆ ว่า เขาเป็นอะไรได้ ตัวก็เป็นได้อย่างเขาทุกอย่าง หนักเข้าก็กลายเป็นคนชอบตีเสมอและดูหมิ่นคนอื่น หานึกไม่ว่า ในจำนวนพันคนที่อยากเป็นนายกรัฐมนตรีนั้น อาจไม่มีใครเหมาะเลยทั้งพันคนก็ได้

             ๓.๓ ควรแก่ศักดิ์ศรี สิ่งใดก็ตาม แม้เราพอจะได้และพอควรกับกำลังของเรา แต่ถ้าไปยินดีสิ่งนั้นเข้าแล้ว จะทำให้เสียศักดิ์ศรีของเรา คือเสียศีลธรรม เสียเกียรติ หรือเสียชื่อเสียงก็ตาม เราไม่ควรยินดีสิ่งนั้น เช่น ของที่ลักปล้นหรือโกงเขามา สินบน ตลอดจนของต่ำ แม้มีมาก็ปฏิเสธ แล้วยินดีเฉพาะสิ่งที่สมควรแก่ศักดิ์ศรีของตน
                                                                   (มงคลชีวิต โดย พ.ท.ปิ่น มุทุกันต์)

       ในเรื่องปัจจัยสี่ เครื่องอุปโภคบริโภค พุทธศาสนาสอนให้สันโดษ แต่ในเรื่องกุศลธรรมความดีนั้น พุทธศาสนาสอนว่า ควรทำให้ถึงพร้อม ทำให้มาก ทำให้เต็มบริบูรณ์ แม้การหยุดอยู่ในกุศลธรรม คือ ไม่เจริญขึ้น แต่ไม่เสื่อมลง พุทธศาสนายังไม่สรรเสริญ

       ดังนั้น จึงไม่ต้องสันโดษในความดี ไม่ต้องกลัวว่าจะทำดีมากไป เพราะโดยทั่วไปแล้ว มีแต่ย่อหย่อนในการทำดี ทำดีน้อยไป ทำไม่ถูกวิธี หรือเกรงว่าทำดีแล้วไม่มีใครเห็นเสียมากกว่า มีแต่พระสัมมาสัมพุทธเจ้าเท่านั้นที่ทรงทำความดีทุกอย่างได้บริบูรณ์ ความกังวลว่าจะทำดีมากไปจึงเป็นเรื่องของความเกียจคร้านที่แอบแฝงมากับความสันโดษ