คำว่า บุญ แปลว่า สะอาด ผุดผ่อง เมื่อกล่าวตามหลักพระพุทธศาสนา อาจแบ่งความหมายได้เป็น ๓ ประการ คือ
      ๑. โดยสภาพของจิต ได้แก่ ความสะอาดผ่องใสแห่งจิต
      ๒. โดยเหตุ ได้แก่ การทำคุณงามความดีทุกอย่าง
      ๓. โดยผล ได้แก่ ความสุข

       ตามประเพณีไทย ไม่ว่าปรารภเหตุที่เป็นมงคลหรืออวมงคลมักจะมีการทำบุญ คือการให้ทานร่วมด้วยเสมอ บุญที่เกิดจากการให้ทานเรียกว่า ทานมัย หลังจากทำบุญก็อุทิศส่วนบุญไปให้ญาติพี่น้องที่ล่วงลับไปแล้ว การทำบุญอุทิศให้แก่ผู้ตายเรียกว่ามตกทาน (มตก = ผู้ตาย) หรือทักษิณานุประทาน (ทักษิณา = ของทำบุญ) ถ้าเป็นการทำบุญอุทิศเฉพาะบุรพบิดร (บิดา ปู่ ทวด) เรียกว่า ปุพพเปตพลี

       เรื่องการอุทิศส่วนบุญนี้ มักจะเกิดความสงสัยว่า ญาติพี่น้องที่ล่วงลับไปแล้วจะได้รับส่วนบุญที่อุทิศไปให้หรือไม่ ถ้าได้รับ ได้รับอย่างไร ความสงสัยในเรื่องนี้มีมานานแล้ว

       สมัยพุทธกาล ชาณุสโสณิพราหมณ์ได้ทูลถามพระผู้มีพระภาคเจ้า
      ช. พระโคดมผู้เจริญ พวกพราหมณ์ย่อมให้ทานด้วยเชื่อว่าทานนี้ย่อมสำเร็จแก่ญาติที่ล่วงลับไปแล้ว ขอญาติที่ล่วงลับไปแล้วจงบริโภคทานนี้ ทานนั้นย่อมสำเร็จแก่ญาติที่ล่วงลับไปแล้วหรือ ญาติที่ล่วงลับไปแล้วเหล่านั้น ย่อมได้บริโภคทานนั้นหรือ

       พ. ดูก่อนพราหมณ์ ทานนั้นย่อมสำเร็จในฐานะ ย่อมไม่สำเร็จในอฐานะ (ทานย่อมมีโอกาสสำเร็จบ้าง ไม่สำเร็จบ้าง)

       ช. ฐานะเป็นไฉน อฐานะเป็นไฉน (โอกาสที่สำเร็จเป็นไฉน ไม่สำเร็จเป็นไฉน)

       พ. บุคคลที่ฆ่าสัตว์ ลักทรัพย์ ประพฤติผิดในกาม พูดเท็จ พูดส่อเสียด (ยุให้เขาแตกกัน) พูดคำหยาบ พูดเพ้อเจ้อ อยากได้ของ ผู้อื่นในทางไม่ชอบ ปองร้ายผู้อื่น เห็นผิด เมื่อเขาตายย่อมไปเกิดในนรก เลี้ยงอัตภาพด้วยอาหารของสัตว์นรก นี้เป็นอฐานะที่ทานย่อมไม่สำเร็จ

       หากเขาไม่เกิดในนรก แต่เกิดเป็นสัตว์ดิรัจฉาน เลี้ยงอัตภาพด้วยอาหารของสัตว์ดิรัจฉาน นี้ก็เป็นอฐานะที่ทานย่อมไม่สำเร็จ

       บุคคลผู้เว้นขาดจากการฆ่าสัตว์ ลักทรัพย์ ประพฤติผิดในกาม เว้นขาดจากการพูดเท็จ พูดส่อเสียด พูดคำหยาบ พูดเพ้อเจ้อ ไม่อยากได้ของผู้อื่นในทางไม่ชอบ ไม่ปองร้ายผู้อื่น เห็นชอบ เมื่อเขาตายย่อมไปเกิดเป็นมนุษย์ เลี้ยงอัตภาพด้วยอาหารของมนุษย์ นี้เป็น อฐานะที่ทานย่อมไม่สำเร็จ

       หากเขาไม่เกิดเป็นมนุษย์ แต่เกิดเป็นเทวดา เลี้ยงอัตภาพด้วยอาหารของเทวดา นี้ก็เป็นอฐานะที่ทานย่อมไม่สำเร็จ
บุคคลที่กระทำบาปกรรม มีการฆ่าสัตว์ เป็นต้น เมื่อตายไปย่อมเกิดเป็นเปรต เลี้ยงอัตภาพด้วยอาหารของเปรต หรือว่าญาติมิตรของเขาอุทิศปัตติทานมัยจากมนุษยโลกนี้ไปให้ เขาย่อมเลี้ยงอัตภาพ ด้วยปัตติทานมัยนั้น นี้แลเป็นฐานะที่ทานย่อมสำเร็จ

       ช. ถ้าญาติที่ล่วงลับไปแล้วไม่เข้าถึงฐานะนั้น (เปรต) ใครเล่าจะบริโภคทานนั้น

       พ. ญาติที่ล่วงลับไปแล้วเหล่าอื่นของทายก (ผู้ให้) ที่เข้าถึงฐานะนั้นมีอยู่ ญาติเหล่านั้นย่อมบริโภคทานนั้น

       ช. ถ้าญาติที่ล่วงลับไปแล้วไม่เข้าถึงฐานะนั้น และญาติที่ล่วงลับ ไปแล้วเหล่าอื่นของทายกก็ไม่เข้าถึงฐานะนั้น ใครเล่าจะบริโภคทานนั้น

       พ. มิใช่โอกาสที่จะมีได้ที่ฐานะนั้นจะพึงว่างจากญาติที่ล่วงลับไปแล้วโดยกาลช้านานเช่นนี้ อีกประการหนึ่ง แม้ทายกก็เป็นผู้ไม่ไร้ผล

       ช. พระโคดมผู้เจริญย่อมตรัสกำหนดแม้ในอฐานะหรือ

       พ. ดูก่อนพราหมณ์ เรากล่าวกำหนดแม้ในอฐานะ

       ข้อที่บุคคลเป็นผู้กระทำบาปกรรม มีการฆ่าสัตว์เป็นต้น เมื่อตายไป เขาย่อมเข้าถึงความเป็นช้างบ้าง ม้าบ้าง โคบ้าง สุนัขบ้าง ด้วยกรรมนั้น ส่วนข้อที่บุคคลนั้นเป็นผู้ให้ข้าว น้ำ ผ้า ยาน มาลา ของหอม เครื่องลูบไล้ ที่นอน ที่พัก และเครื่องประทีป แก่สมณพราหมณ์ ผู้นั้นย่อมได้ข้าว น้ำ มาลา และเครื่องอลังการต่างๆ ในกำเนิดเหล่านั้น

       ข้อที่บุคคลเว้นขาดจากบาปกรรม มีการฆ่าสัตว์เป็นต้น เมื่อตายไปย่อมเข้าถึงความเป็นมนุษย์หรือเทวดาด้วยกรรมนั้น และข้อที่บุคคลนั้นเป็นผู้ให้ทานแก่สมณพราหมณ์ ผู้นั้นย่อมได้เบญจกามคุณ อันเป็นของมนุษย์หรือของทิพย์ ในมนุษยโลกหรือเทวโลกนั้น ด้วยกรรมนั้น

       ดูก่อนพราหมณ์ แม้ทายกก็เป็นผู้ไม่ไร้ผล

       ในลัทธิพราหมณ์มีความเชื่อถือกันว่า ทานที่ถวายเพื่ออุทิศให้ผู้ที่ ล่วงลับไปแล้ว ทายกผู้ให้ย่อมไม่ได้รับผลทาน ดังนั้นชาณุสโสณิพราหมณ์ จึงกล่าวอุทานด้วยความดีใจว่า พระโคดมผู้เจริญ ข้อที่แม้ทายกก็เป็นผู้ไม่ไร้ผลนี้ เป็นของควรเพื่อให้ทานโดยแท้ จากนั้นก็แสดงตนเป็นอุบาสก ผู้ถึงพระรัตนตรัยเป็นสรณะตลอดชีวิต
                        (ชาณุสโสณิสูตรและอรรถกถา ๒๔/๑๖๖ (พระไตรปิฎก เล่ม ๒๔ ข้อ ๑๖๖)

       พระพุทธเจ้าทรงบรรยายสภาพโลกแห่งเปรต (ปิตติวิสัย) ว่า
      ก็ในปิตติวิสัยนั้น ไม่มีกสิกรรมการทำไร่นา ไม่มีการเลี้ยงโค ในปิตติวิสัยนั้น การค้า การซื้อขายด้วยเงิน ก็ไม่มี

      ผู้ทำกาลกิริยาละไปแล้ว (ตาย) ย่อมยังอัตภาพให้เป็นไปในปิตติวิสัยนั้น ด้วยทานที่ญาติให้แล้วจากมนุษยโลกนี้

       น้ำตกลงบนที่ดอน ย่อมไหลไปสู่ที่ลุ่ม ฉันใด ทานที่ทายกให้ไปจากมนุษยโลกนี้ ย่อมสำเร็จผลแก่ฝูงเปรต ฉันนั้นเหมือนกัน

       บุคคลเมื่อระลึกถึงกิจที่ท่านเคยทำมาแต่ก่อนว่า ท่านได้ทำกิจแก่เรา ได้ให้แก่เรา ได้เป็นญาติมิตร เป็นเพื่อนของเรา ดังนี้ จึงควรให้ทักษิณาแก่ฝูงเปรต

       การร้องไห้ การเศร้าโศก หรือการพิไรรำพันอย่างอื่นๆ ก็ไม่ควรทำ เพราะการร้องไห้เป็นต้นนั้น ไม่เป็นประโยชน์แก่ผู้ล่วงลับไปแล้ว ญาติทั้งหลายก็คงอยู่อย่างนั้น (มีแต่ทำตนให้ เดือดร้อนเท่านั้น)

       ทักษิณานี้แล อันทายกให้ไว้ ตั้งไว้ดีแล้วในพระสงฆ์ ย่อมสำเร็จประโยชน์แก่ทายกนั้น โดยฐานะตลอดกาลนาน
                                                                               (ติโรกุฑฑสูตร ๒๕/๘)

       อรรถกถาติโรกุฑฑสูตรได้บรรยายถึงลักษณะของเปรต ว่า

       บางพวกมีหนวดและผมยาวหน้าดำ มีอวัยวะใหญ่น้อยหย่อนยาน ผอมหยาบดำเสมือนต้นตาลถูกไฟป่าไหม้ ยืนต้นอยู่ในที่นั้นๆ บางพวกมีเรือนร่างถูกเปลวไฟ (แห่งความกระหายน้ำ) ที่ตั้งขึ้นจากท้องแลบออกจากปากแผดเผาอยู่ บางพวกไม่ได้รสอื่นนอกจากรสคือความหิวกระหาย ถึงได้ข้าวน้ำก็ไม่สามารถบริโภคได้ตามต้องการเพราะมีหลอดคอเล็กเท่า รูเข็ม แต่มีท้องใหญ่ดังภูเขา บางพวกมีรูปร่างไม่น่าดู แปลกประหลาดและน่าสะพรึงกลัวเหลือเกิน ได้น้ำเลือด น้ำหนอง ไขข้อ ที่ไหลออกจากแผลหัวฝีที่แตกของกันและกัน หรือของสัตว์อื่น ลิ้มเลียเหมือนน้ำอมฤต

       เรื่องการอุทิศส่วนบุญมีสาระที่ควรกล่าวถึงดังนี้
      ๑. การอุทิศส่วนบุญจัดเป็นบุญอย่างหนึ่งเรียกว่า ปัตติทานมัย แปลว่า บุญสำเร็จด้วยการให้ส่วนบุญ การอุทิศส่วนบุญให้ญาติที่ล่วงลับไปแล้วหลังจากถวายทาน ทำให้ได้บุญสองต่อ คือ ทานมัย และ ปัตติทานมัย ประเพณีกรวดน้ำหลังถวายทานแสดงให้เห็นถึงความ ฉลาด ของบรรพชนไทย

       ๒. พวกพราหมณ์ในอินเดียกรวดน้ำโดยการลงไปในแม่น้ำ เอามือกอบน้ำขึ้นแล้วปล่อยให้ค่อยๆ รั่วลง นึกถึงผู้ตายไปพลางว่า ขอให้น้ำนี้ระงับความกระหายของท่านผู้นั้น

       ๓. การกรวดน้ำของไทยเราคงได้เค้ามาจากการกรวดน้ำของพวกพราหมณ์ แต่ของไทยเรานิยมใช้ภาชนะ เช่น เต้า แก้วน้ำ หรือ จอก มีภาชนะอีกใบ เช่น ขันหรือถาด รับน้ำกรวด แล้วเอาไปเทที่ดิน หรือกรวดลงดินโดยตรง เริ่มรินน้ำเมื่อพระองค์หัวหน้าเริ่มสวดยถา พยายามรินน้ำให้หมดพร้อมกับพระหัวหน้าสวดยถาจบ เมื่อพระทั้งหมดเริ่มสวดสัพพีพร้อมกัน ก็วางที่กรวดน้ำแล้วพนมมือรับพรต่อไป

       ๔. คำกรวดน้ำอย่างสั้นว่า อิทัง เม ญาตีนัง โหตุ ขอส่วนบุญนี้จงสำเร็จแก่ญาติของข้าพเจ้า หรือขอส่วนบุญนี้จงสำเร็จแก่ ... (ออกชื่อผู้ล่วงลับ) จะว่าเป็นภาษาบาลีหรือภาษาไทยก็ได้ จะนึกในใจก็ได้

       ๕. การกรวดน้ำ คือการตั้งใจอุทิศส่วนบุญให้แก่ผู้ล่วงลับ โดยใช้น้ำเป็นเครื่องรวมกระแสจิตที่ตั้งใจอุทิศให้แน่วแน่ ถ้าน้ำช่วยให้สำรวมจิตได้ดีก็จงใช้น้ำ ถ้าน้ำทำให้จิตวุ่นวายไม่เป็นสมาธิ ก็ไม่ต้องใช้น้ำ เพราะการอุทิศส่วนบุญนั้น (ถ้าสำเร็จก็) สำเร็จด้วยใจ ไม่ใช่สำเร็จด้วยน้ำ ถ้าใช้น้ำก็รินน้ำให้หลั่งเป็นสายลงไป ไม่ใช่ทำให้หยดติ๋งๆ และไม่ควรเอานิ้วไปรองเพราะทำให้น้ำหกเลอะเทอะโดยไม่จำเป็น ทั้งยังทำให้กระแสจิตที่ตั้งใจอุทิศวุ่นวายไม่เป็นสมาธิ และ ด้วยเหตุผลเดียวกันนี้ จึงไม่จำเป็นต้องรวมกลุ่มกันเอามือไปแตะตัวของผู้ที่กำลังรินน้ำ (โดยตรงหรือโดยอ้อม) แทนที่จะมัววุ่นวาย (รวมภายนอก) เช่นนั้น ทุกคนต่าง (รวมภายใน ด้วยการ) รวมกระแสจิตของ ตนให้แน่วแน่ต่อการแผ่ส่วนกุศลจะดีกว่า

       ๖. ท่านให้กรวดน้ำตอนยถา เพราะเป็นคำบาลีที่สนับสนุนการอุทิศส่วนบุญแก่ผู้ล่วงลับ ขอให้เป็นผลสำเร็จ เช่นเดียวกับน้ำซึ่งไหลจากที่ต่างๆ เป็นแม่น้ำใหญ่เต็มเข้าก็ทำให้ทะเลเต็มเปี่ยมได้ ฉะนั้น ส่วนในบทสัพพีไม่กล่าวถึงการแผ่ส่วนบุญเลย มีแต่คำให้พรแก่เจ้าภาพ
๗. อรรถกถาติโรกุฑฑสูตรกล่าวว่า พระเจ้าพิมพิสารถวายมหาทานแล้ว ไม่ได้ทรงอุทิศทานนั้นให้แก่ใครๆ เลย หมู่เปรตพระประยูรญาติที่มารอจึงไม่ได้รับส่วนบุญ การอุทิศของเจ้าภาพจึงเป็นองค์ประกอบสำคัญอย่างหนึ่ง

      ๘. ถ้าผู้รับทานเป็นผู้มีศีลไม่ทุศีล บุญย่อมเกิดมาก การอุทิศส่วนบุญย่อมมีโอกาสสำเร็จมากขึ้น ประเพณีไทยจึงนิยมทำบุญกับ พระสงฆ์ซึ่งเป็นนาบุญของโลก ไม่มีนาบุญอื่นยิ่งกว่า

       ๙. การที่เปรตรับรู้และพลอยยินดีในการทำบุญและอุทิศส่วนบุญของเจ้าภาพ ไม่เมินเฉย ไม่ริษยา นั้นแหละเป็นการทำบุญ อย่างหนึ่ง เรียกว่า ปัตตานุโมทนามัย แปลว่า บุญสำเร็จด้วยการยินดีในความดีของผู้อื่น ที่พูดกันว่า เปรตได้รับส่วนบุญ ก็หมายถึงเปรต ทำบุญด้วยการพลอยยินดีในทานมัยที่เจ้าภาพทำและอุทิศมาให้เป็นบุญที่เปรตทำด้วยตนเองแท้ๆ ไม่ใช่บุญที่เจ้าภาพหรือพระสงฆ์ ส่งมาให้ เพราะว่าบุญกุศลหรือความดีไม่ใช่วัตถุสิ่งของที่หยิบยื่นให้กันได้ ไม่ใช่ข้าวของที่หาซื้อได้ตามท้องตลาด ไม่เคยมีใครได้ดีลอยๆ โดยไม่ได้ทำอะไรเลย ถ้าอยากได้ดีก็ต้องทำความดี ดังนั้นท่านจึงกล่าวว่า ความดีไม่มีขาย อยากได้ต้องทำเอง

       ๑๐. เมื่ออนุโมทนา (พลอยยินดี) แล้ว เปรตจะได้รับอาหารที่เหมาะกับภพภูมิของตน มิใช่ว่าเจ้าภาพถวายอาหารใดแล้วเปรตก็ได้รับอาหารนั้น หากบุญมีกำลังมากพอ ความเป็นเปรตก็อาจจะสิ้นสุด กลายเป็นเทพที่สมบูรณ์ด้วยอาหารทิพย์ ดังเรื่องใน สังสารโมจกเปติวัตถุ (๒๖/๙๘) ความว่า
      พระสารีบุตรได้ถวายข้าวคำหนึ่ง ผ้าประมาณเท่าฝ่ามือหนึ่งผืน และน้ำดื่มหนึ่งขันแก่ภิกษุรูปหนึ่ง อุทิศส่วนบุญให้นางเปรตผู้มีร่างซูบผอมและเปลือยกาย เมื่อนางเปรตนั้นอนุโมทนาแล้วก็กลายเป็นเทพธิดาผู้มีวรรณะอันสวยงาม เพียบพร้อมไปด้วยอาหารทิพย์และผ้าทิพย์
      เรื่องนี้แสดงว่า ผลแห่งทานไม่ได้ขึ้นกับปริมาณของวัตถุที่ให้ แต่ขึ้นกับความบริสุทธิ์ของเจตนาที่ให้ ความบริสุทธิ์ของวัตถุที่ให้ และความบริสุทธิ์ของผู้รับ
      อนึ่ง ผู้ที่เชื่อถือได้ท่านหนึ่งเคยเล่าเรื่องทำนองนี้ให้ผู้เรียบเรียงฟัง เป็นเรื่องที่เล่าสืบต่อกันมา ความว่า
      ชายผู้หนึ่งไม่ใช่ชาวพุทธ ได้ฝันเห็นบิดาผู้ล่วงลับไป อยู่ในสภาพเปลือยและผอม จึงได้ทำบุญตามลัทธิของตน เมื่ออุทิศแล้วยังฝันเห็นบิดาอยู่ในสภาพเดิม จึงมาปรึกษาเพื่อนที่เป็นชาวพุทธ เพื่อนแนะนำให้ทำบุญใส่บาตร เมื่อทำบุญอุทิศให้แล้ว ได้ฝันเห็นบิดาอ้วนท้วนขึ้นแต่ยังอยู่ในสภาพเปลือย จึงได้ถวายจีวรแด่พระภิกษุ ในที่สุด ก็ฝันเห็นบิดาพ้นจากสภาพเปลือย

       ๑๑. การอุทิศส่วนบุญจะมีโอกาสสำเร็จต่อเมื่อผู้ตายไปเกิดเป็นเปรตเท่านั้น ถ้าไปเกิดในภพภูมิอื่นๆ บุญที่อุทิศให้ย่อมไม่สำเร็จ แม้ว่าเขาจะรับรู้และอนุโมทนา เขาก็จะได้เพียงจิตที่อนุโมทนาเท่านั้น มิได้เกิด ความอิ่มหนำสำราญเพราะอาหารที่ทายกอุทิศไปให้เหมือนเปรตได้รับเลย

       ๑๒. การแผ่ส่วนกุศลจะทำเมื่อใดก็ได้ขึ้นกับความสะดวก ถ้า ตั้งใจอุทิศส่วนกุศล แม้ทำบุญไว้นานแล้วก็ยังอุทิศได้ อย่างไรก็ตาม ถ้าคำนึงว่ามีผู้กำลังรอคอยอยู่ด้วยความกระวนกระวาย ก็ควรรีบอุทิศทันทีที่มีโอกาส คือเมื่อถวายทานเสร็จใหม่ๆ

       ๑๓. บางคนขี้เหนียวบุญเพราะเข้าใจผิดว่า ถ้ากรวดน้ำอุทิศส่วนบุญให้คนอื่นแล้ว บุญจะหมดไป ความจริงไม่เป็นเช่นนั้น เพราะบุญไม่ใช่วัตถุสิ่งของซึ่งยิ่งให้ยิ่งหมด ตรงกันข้าม บุญเป็นนามธรรม ให้ได้ไม่มีวันหมด ซ้ำยิ่งให้ยิ่งเพิ่ม กล่าวคือ ไม่ว่าจะอุทิศส่วนบุญกี่ครั้ง บุญหรือทานมัยนั้นก็ยังอยู่ครบถ้วนเหมือนเดิม ซ้ำยังได้ปัตติทานมัยเพิ่มขึ้นทุกครั้งไป ดังนั้น เมื่อทำบุญแล้ว จะแผ่ส่วนบุญกี่พันกี่หมื่นครั้งก็ได้ไม่จำกัด ลักษณะเช่นนี้ของบุญอาจเปรียบได้กับวิชาความรู้ซึ่งให้เท่าไรก็ไม่หมด ซ้ำยิ่งให้ยิ่งเพิ่ม กล่าวคือยิ่งสอนก็ยิ่งชำนาญ

       ๑๔. เมื่อทำบุญอุทิศไปให้แล้ว ก็อย่าห่วงกังวลว่าจะถึงผู้รับหรือไม่เพราะทำให้จิตใจเศร้าหมอง เกิดบาปทางใจโดยไม่จำเป็น

       ๑๕. สรุปว่าการอุทิศส่วนบุญให้ผู้ตายอาจสำเร็จหรือไม่สำเร็จ ดังนั้น เพื่อความไม่ประมาท จึงควรรีบทำบุญด้วยตัวเราเองเสียในวันนี้ เพราะทำให้อุ่นใจว่าเราผู้ทำย่อมไม่ไร้ผล หากไปเกิดในภพภูมิที่ลำบากยากแค้น อำนาจบุญกุศลก็จะช่วยเหลือผ่อนหนักให้เป็นเบา