ตัวอย่างที่ดี ย่อมดีกว่าการสั่งสอน และการสั่งสอนลูกที่ดี ก็คือ พ่อแม่ผู้สอนจะต้องทำตามที่สอนลูกได้ด้วย การสั่งสอนของพ่อแม่จึงจะเกิดความขลังหรือศักดิ์สิทธิ์ และลูกก็จะไม่กลายเป็น “หอกข้างแคร่” คอยทิ่มตำให้พ่อแม่ต้องช้ำใจในภายหลัง

            โดยปกติลูกทีเกิดมาย่อมมีสิ่งที่เขาไม่รู้อยู่มากมาย จึงมีอะไรแปลกใหม่สำหรับลูกอยู่เสมอ แต่สำหรับผู้ใหญ่กลับเห็นเป็นเรื่องธรรมดา เพราะเคยผ่านมาก่อนแล้วจนจำเจ พ่อแม่นับว่าเป็นบุคคลที่ใกล้ชิดลูกมากที่สุด ลูกส่วนมากจึงมักจะถ่ายทอดพฤติกรรมของพ่อแม่ทั้งทางกรรมพันธุ์และสิ่งแวดล้อม ยกเว้นแต่พ่อแม่ที่ไม่ได้อยู่ใกล้ชิดลูก ลูกก็เลยไปถ่ายทอดจากคนอื่นแทน

            ในที่นี้หมายถึงพ่อแม่ที่เลี้ยงลูกด้วยตนเองหรืออยู่ใกล้ชิดลูก การปฏิบัติตัวของพ่อแม่ก็ย่อมจะมีอิทธิพลต่อลูก อย่าได้เห็นว่าเป็นเรื่องเล็ก มันจะค่อยๆ ซึมซับไปทีละน้อยๆ โดยตัวเองก็ไม่รู้ด้วย แต่จะไปเห็นผลชัดเจนเอาตอนเมื่อลูกโตแล้ว ในตอนนั้นถ้าลูกซับเอาสิ่งที่ดีของพ่อแม่ไปก็นับว่าลูกโชคดีไป แต่ถ้าเกิดลูกไปซับเอาสิ่งทีไม่ดีก็เป็นเรื่องที่น่าเสียใจมาก เพราะจะแก้ไขได้ยากเสียแล้ว

            มันเป็นธรรมดาละ ที่คนเราอยู่ร่วมกัน ก็ย่อมจะต้องได้พบเห็นในสิ่งที่ดีและไม่ดีปะปนกนไป แต่ลูกนี่ค่อนข้างจะลำบากกว่าพ่อแม่มาก เพราะเขายังแยกไม่ออกว่าสิ่งที่พ่อแม่ทำหรือสอนนั้นอะไรดีหรือไม่ดี ? ส่วนมากก็ต้องเชื่อตามๆ ไปก่อน และก็มีเป็นอันมากที่ลูกต้องถูกบังคับให้เชื่อ หรือต้องถูกบังคับให้ทำ โดยที่การพูดกับการกระทำของพ่อแม่มักจะสวนทางกันเช่น

            -- พ่อกินเหล้าหรือสูบบุหรี่ได้ แต่ถ้าลูกทำลูกบางคนโตหน่อย หรือที่หัวแข็ง ก็มักจะเถียงพ่อว่าทีพ่อยังทำได้ แล้วทำไมฉันจึงทำไม่ได้ ? คำแก้ตัวของพ่อ ก็คือ ด่า หรือว่าฉันโตแล้ว ฉันหาเงินได้ ฉันจึงทำได้ เป็นคำแก้ตัวทีไม่ควรใช้ เพราะไม่สมเหตุผล

             -- แม่ชอบบ่นหรือด่าลูก แต่ลูกไม่มีสิทธิ์บ่นหรือด่าแม่ ลูกก็ย่อมจะเก็บเอาความแค้นใจหรือน้อยใจไว้ แล้วก็ไปแสดงแก่น้องๆ หรือเพื่อนๆ ที่เล็กกว่า

            การสอนของพ่อแม่ที่ไม่ตรงต่อการกระทำของพ่อแม่เช่นนี้ ย่อมจะนำผลร้ายมาสู่ทั้งตัวลูกและพ่อแม่เอง กล่าวคือ นอกจากลูกจะไม่เชื่อถือแล้วเขายัง จะไปทำในสิ่งที่ตรงข้ามกับที่พ่อแม่สอนเสียอีกด้วยที่เรียกว่าประชดนั้นแหละ พ่อแม่ควรจะระวังข้อนี้ไว้ด้วย เพราะมันเป็นพิษแก่จิตใจของลูกมาก และจะแก้ภายหลังยากด้วย ให้สังเกตดูเถิด พ่อแม่ที่ไม่ด่าลูกนั้น ส่วนมากลูกก็จะด่าไม่เป็นด้วย ยกเว้นแต่จะไปติดเอานิสัยเพื่อนบ้านมา

            การเลี้ยงลูกได้ดี นับว่าเป็นศิลปะที่ลึกซึ้งมากและต้องใช้เวลานาน อย่าได้ท้อแท้ใจเลย เรารักลูกจริง เราก็จะต้องอดทนทั้งนำและแนะไปเรื่อยๆ ถ้าพ่อแม่ไม่รีบตายเสียก่อน ก็คงจะได้เห็นผลดีแน่ สำหรับผู้เขียนเองเคยมีประสบการณ์เรื่องนี้มาแล้ว ในตอนนั้นมันออกจะสิ้นหวัง แต่ภายหลังก็น่าชื่นใจเพราะลูกได้ถ่ายทอดอะไรๆ ที่เราได้สั่งสอนๆ ไว้มาก

            จึงอยากจะขอให้พ่อแม่ อย่าเพิ่งท้อใจเลิกสั่งสอนเสีย แม้จะต้องใช้เวลานานก็ควรจะอดทนเหมือนการปลูกต้นไม้ใหญ่หรือไม้มีแก่น มันก็ย่อมจะต้องอาศัยเวลาบ้าง ข้อที่ควรต้องระวังเป็นพิเศษ ก็คือ อย่าได้พยายามสอนลูกให้มันสวนทางกับการกระทำของเราโดยเด็ดขาด เพราะนอกจากจะไม่ได้ผลดีแล้ว สักวันหนึ่งลูกมันจะแว้งมากัดเราให้ช้ำเข้าไปถึงใจอีกด้วย !

            ถ้าพ่อแม่ยังมีอะไรชั่วๆ อยู่ ก็ควรจะปกปิดอย่าให้ลูกรู้ แต่ถ้าเลิกได้ก็ย่อมจะดีกว่าปกปิดเพราะความลับไม่มีในโลก วันนี้เขายังไม่รู้วันหน้าเขาก็อาจจะต้องรู้จนได้ และถ้าถึงวันนั้นแล้ว สิ่งที่เราสั่งสอนไว้ดีๆ มันก็จะพังทลายลงหมดสิ้น มันน่าเสียดายว่าลูกจะต้องไปตั้งต้นกันใหม่

            คติที่ว่า “จงทำตามที่พ่อแม่สอน แต่อย่าทำตามที่พ่อแม่ทำ” นั้นขออย่าได้นำมาสอนลูกโดยเด็ดขาด เอาน่า, ถ้าท่านรักลูกจริงก็ควรที่จะต้องละในสิ่งที่ชั่วๆ ให้ได้ ถ้ายังละไม่ได้ก็ไม่ควรมีลูก หรือมีลูกก็อย่าสอนเขาเลย เดี๋ยวจะถูกหอกข้างแคร่มันทิ่มตำเอา แล้วจะหาว่าไม่บอกกันไม่ได้นะ ?

ความกตัญญูไม่มีในคนใดการคบกับคนนั้น ก็ไร้ประโยชน์
ยสฺมึ กตญฺญุตา นตฺถิ นิรตถา ตสฺส เสวนา

ชวสกุณชาดก 27/30