เหตุเกิดของนันทิยาวัฏฏนัย

"ถามว่า : เหตุเกิดแห่งนัยในเรื่องนั้น คืออะไร
ตอบว่า : เบื้องต้นของอวิชชาและภวตันหา (ความพอใจในภพ) ย่อมไม่ปรากฏ
ในธรรมทั้งสองนั้น เครื่องกั้น(ความดีคืออวิชชา เครื่องผูก(เหล่าสัตว์คือตัวตัณหา
ชนทั้งหลายมีอวิชชาเป็นเครื่องกั้น ถูกผูกไว้ในอวิชชา ย่อมดำเนินไปด้วยอำนาจ
อวิชชา ชนเหล่านั้นได้ชื่อว่า ทิฏฐิจริต
ชนทั้งหลายมีตัณหาเป็นเครื่องผูก ถูกผูกไว้ในตันหา ย่อมดำเนินไปด้วยอำนาจ
ตัณหา ชนเหล่านั้นได้ชื่อว่า ตัณหาจริต
ชนผู้มีทิฏฐิจริตบวชภายนอกพระศาสนานี้ มักขวนขวายอัตตกิลมถานุโยคอยู่
ส่วมชนผู้มีตัณหาจริตบวชภายนอกพระศาสนานี้ มักขวนขวายในกามสุขัลลิกานุโยคอยู่"

(พระมหากัจจายนะให้กล่าวถึงทาระ คือ แนวทางในการอธิบายรูปศัพท์ในพระพุทธพจน์
ไว้แล้ว บัดนี้ ประสงค์จะกล่าวถึงนัยที่เป็นหลักการอธิบายสภาวธรรมที่เป็นความหมายในพระพุทธพจน์
โดยระบุถึงสภาวะที่เป็นทุกข์ สมุทัย นิโรธ และมรรค ที่บุคคลเข้าใจได้ด้วยการประกอบสัจจะ ๔ ด้วย
มูลบทมีตัณหาและอวิชชาเป็นที่นำแสดงจากสูตรต่างๆ จึงกล่าวข้อความนี้ ดังนั้น ท่านจึงกล่าวว่า
ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฐานํ (ถามว่า เหตุเกิดแห่งนัยในเรื่องนั้น คืออะไร) ไม่กล่าวว่า ตตฺถ กตโม เทสนา
หาโร (ถามว่า ในบรรดาหาระเหล่านั้น เทสนาหาระคืออะไร)
คำว่า นย แปลตามศัพท์ว่า "หลักการนำไปสู่มรรคญาณ" มีรูปวิเคราะห์ว่า มคฺคญาณํ
นยตีติ นโย (นัย คือ หลักการนำไปสู่มรรคญาณ) จำแนกเป็น ๕ ประการ คือ

๑.นันทิยาวัฏฏนัย นัยที่เหมือนการเวียนของดอกกฤษณาที่เวียนจากด้านในไปด้าน
นอก โดยเวียนจากธรรมฝ่ายหลักไปสู่ธรรมคล้อยตาม กล่าวคือ การประกอบเนื้อความของพระพุทธพจน์
ฝ่ายสังกิเลสด้วยตัณหาและอวิชชา โดยจำแนกตามสัจจะ ๔ และการประกอบเนื้อความของพระพุทธ
พจน์ฝ่ายโวทานด้วยสมถะและวิปัสสนา โดยจำแนกตามสัจจะ ๔

๒. ติปุกขลนัย นัยที่งามด้วยส่วนทั้ง ๓ คือ โลภะ โทสะ และโมทะในฝ่ายสังกิเลส
(ฝ่ายเศร้าหมอง และงามด้วยอโลภะ อโทสะ และอโมหะในฝ่ายโวทาน (ฝ่ายหมดจด)กล่าวคือการ
ประกอบเนื้อความของพุทธพจน์ฝ่ายเศร้าหมองด้วยอกุศลมูล ๓ อันได้แก่ โลภะ โทสะ และ โมหะ
โดยจำแนกตามสัจจะ ๔ และการประกอบเนื้อความของพระพุทธพจน์ฝ่ายหมดจดด้วยกุศลมูล ๓ อัน
ได้แก่ อโลภะ อโทสะ และอโมหะ โดยจำแนกตามสัจจะ ๔

๓. สีหวิกกิฬิตนัย นัยที่เหมือนการย่างกรายของราชสีห์คือพระผู้มีพระภาค เพราะ
แสดงวิปัลลาสและอินทรีย์ ๕ ที่เป็นปฏิปักษ์ต่อวิปัลลาสเหล่านั้น กล่าวคือ การประกอบเนื้อความของ
พระพุทธพจน์ฝ่ายเศร้าหมองด้วยสุภสัญญาเป็นต้น ๔ โดยจำแนกตามสัจจะ ๔ และการที่ประกอบ
เนื้อความของพระพุทธพจน์ฝ่ายหมดจดด้วยอสุภสัญญาเป็นต้น ๔ โดยจำแนกตามสัจจะ ๔

๔. ทิสาโลจนนัย นัยที่สอดส่องกุศลธรรมเป็นต้นโดยความเป็นหัวข้อหลักแห่งนัย
๓ อย่างแรก

๕. อังกุสนัย นัยที่เหมือนจาขอซึ่งเกี่ยวธรรมมารวมกันไว้ในนัย ๓ อย่างแรก
สรุปความว่า นัยเป็นการประกอบมูลบท ๑๘ ที่กล่าวมาแล้วในข้อ [๓] โดยเชื่อมโยงกับ
อริยสัจ ๔ นั่นเอง

คำว่า นยสมุฏฐาน (เหตุเกิดของนัย) คือ การประกอบสัจจะ ๔ ด้วยมูลบท ๑๘ การ
ประกอบสัจจะนี้เป็นเหตุเกิดของนันทิยาวัฏนัย เป็นต้น

คำว่า ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ อวิชชาย จ ภวตณฺหาย จ (เบื้องตันของอวิชชาและภว-
ตัณหาย่อมไม่ปรากฎ) เพราะสังสารวัฏไม่ปรากฎเบื้องต้น ดังพระพุทธดำรัสว่า
อนมตคฺโคยํ ภิกฺขเว สํสาโร. ปุพฺพา โกฏิ น ปญฺญายติ.""