อาตมภาพจะให้ท่านทั้งหลายได้ฟังคำพูดที่ค่อนข้างตลกขบขัน
อาจจะต้องหัวเราะครืนขึ้นมาก็ได้ว่า

ถ้าท่านจะถามว่า เดี๋ยวนี้เราจะให้ใครนำสังคม
อาตมภาพจะบอกว่าให้ฤๅษีนำ
เพราะว่าฤๅษีนั้นแหละเป็นผู้รู้แจ้งมนต์

ฤๅษีคำพูดภาษาสันกฤต หรือ มนตราวิต หรือ มนตรา ทฺรษฏ
ผู้เห็นมนต์ ผู้รู้มนต์ มนต์คืออะไร มนต์ก็คือศีล

เรื่องราวของชีวิตที่ต้องเห็นมาจากข้างใน

ถ้าท่านทั้งหลายไม่รู้จักสถานภาพเดิม ไม่รู้จักสถานภาพใหม่
ซึ่งเป็นสถานภาพแห่งมายาสาไถยแล้ว
จะไปรู้จักพฤติกรรมของสังคมนั้น เป็นไปไม่ได้

เมื่อคนไม่รู้จักตัวเอง นำสังคมก็คือนำสังคมไปลงเหวเท่านั้นเอง
ในที่สุดสังคมฝ่ายซ้ายหรือขวาไม่อาจจะเป็นที่พึ่งของเราได้
ในเรื่องการเมืองมันพิสูจน์ว่าไม่ใช่เครื่องส่องวิถีของชีวิต

ระบบการเมืองที่จะมานำสังคมนั้น
ไม่ว่าระบบการเมืองเศรษฐกิจ ระบบการเมืองล้วน ๆ ของมันก็ตาม
เป็นเพียงระบบที่ปฏิเสธระบบเดิมเท่านั้นเอง
เป็นความหวาดระแวงต่อระบบเก่าที่ผิดพลาดเท่านั้นเอง
ไม่ได้ชี้ทิศไปสู่เป้าหมายอันสูงสุดของมนุษย์

เมื่อเป็นเช่นนั้น เป้าหมายของสังคมยังไม่มีจนปัจจุบันนี้
สังคมไม่มีดวงตา ไม่มีเป้าหมาย
มีแต่บทบาทที่กำลังรุนแรง และไม่รู้ไปสู่ที่ไหนแน่

(มีต่อ)

ส่วนผู้ที่กำหนดรู้เป้าหมายของสังคมได้แล้ว
หรือพึงกำหนดขึ้นว่าสันติสุขอันถาวรคืออะไรแล้ว
ต่อจากนั้นบทบาทจะสอดคล้องไปสู่เป้าหมายนั้น

เมื่อเป็นเช่นนั้น ก็จำเป็นเหลือเกิน
ที่จะต้องนำวิถีของสังคมหรือเอกชนไป
ด้วยวิธีการที่จะให้เกิดคุณค่า หรือค่านิยมชนิดที่เรียกว่า
สำรวมอายตนะไม่ใช่แผ่ขยายอายตนะ

อาตมภาพได้ตั้งต้นว่า

การแผ่ขยายอายตนะนำไปสู่วิกฤตการณ์
ส่วนการสำรวจอายตนะลงจะนำไปสู่สวัสดิการที่แท้จริง
และจะเป็นพื้นฐาน รากฐาน ที่จะให้เอกชนดำเนินชีวิต
เพื่อบรรลุถึงคุณธรรมอันสูงสุด

สังคมฝ่ายซ้ายเราไม่อาจจะพึ่งได้ทั้งหมด
แม้ว่าเราจะรักฝ่ายซ้ายเหลือเกิน
เพราะช่วยขจัดความเหลื่อมล้ำออกไป
รวมทั้งอบายมุขทั้งหลายเพราะว่าสังคมฝ่ายซ้าย
จะกระทำให้มนุษย์เป็นเพียงสัตว์เศรษฐกิจเท่านั้น

ถ้าหากเขาไม่คำนึงถึงอิสรภาพอันสิ้นเชิง
เขานึกเพียงแต่ว่าให้ปัญหาเรื่องปากเรื่องท้องหมดไปเท่านั้น

ส่วนสังคมฝ่ายขวาเราไม่อาจจะชื่นชมยินดีได้
เพราะว่าเขายั่วยุอายตนะ
ให้เกิดการที่เรียกว่า มือใครยาวสาวได้สาวเอา
ซึ่งเป็นวิกฤตการณ์ที่ร้ายกาจที่สุด

แต่แม้กระนั้นก็ดี ดูให้ดีเถิดว่า
ทั้งซ้ายทั้งขวาไม่อาจเป็นเครื่องส่องวิถีชีวิตของเอกชนได้
สังคมมีเพียงไว้เพื่อสังคมเท่านั้นถ้ารัฐเข้าไปจัดการสังคม
นับตั้งแต่การวางหลักสูตรให้การศึกษา
รัฐจะละเลยต่อเอกชนทันที

เพราะว่ารัฐวางหลักสูตรเพียงเพื่อให้เอกชนสนับสนุนเสถียรภาพของรัฐ
เมื่อเป็นเช่นนั้น หลักสูตรการเรียนทั่วทั้งโลก
จะเน้นไปที่ให้ทุกคนมีสมรรถนะในวิทยาการเพื่อรับใช้รัฐ โดยไม่ไยดีต่อเอกชน

ไม่ว่าเอกชนเหล่านั้นมีนิสัยเยี่ยงสัตว์ป่า
ก็อาจจะเป็นครูสอนหนังสือได้เช่นกัน
ไม่ว่าคนเหล่านี้จะเป็นอาชญากรที่อำมหิต
เขาอาจจะเป็นนายแพทย์ได้เหมือนกัน

นี่คือการศึกษามาจากรัฐ
ซึ่งจะเรียกว่า มองข้ามคุณค่าของเอกชน

สิ่งเดียวเท่านั้นที่จะพึ่งได้
สิ่งเดียวเท่านั้น ที่จะเป็นสรณะแก่เอกชน และรัฐ และสังคม
ก็คือศาสนาเท่านั้น ศาสนาไม่เคยละเลยเอกชน
ศาสนาพร้อมเสมอที่จะรับใช้เอกชน
และศาสนาเท่านั้นที่เป็นปัญญาที่แท้จริง
ที่รู้เงื่อนไขของชีวิต และสังคมศาสตร์

ที่เรียกว่า วิทยาการทั้งปวงนั้น
ไม่เคยพูดถึงเรื่องราวของชีวิต หรือเป้าหมายที่ชัดเจนได้

โดยเฉพาะอย่างยิ่ง พวกนักวิชาการที่เรียกว่า specialist ทั้งหลายนั้น
ดู ๆ จะมืดบอดต่อเรื่องราวของชีวิต
แต่จะสว่างไสวจนมืดมัวต่อวิชาการของตัว
คือรู้จนกระทั่งไม่รู้ จะรู้ไปเพื่ออะไร และนั้นคือความไม่รู้นั้นเอง

ส่วนความรู้ที่แท้จริงนั้น
จะต้องหมายถึงรู้แจ้งต่อเรื่องราวของอิสรภาพของตนและท่าน
นี่แหละเงื่อนไขของสังคม

(มีต่อ)

อาตมภาพจะสรุปถึงตอนนี้ว่า

สังคมจะต้องเกิดค่านิยมชนิดที่สำรวมอายตนะ
ด้วยคำของบรรพชนของเราเอง
ไม่ใช่ว่าเราจะต้องตามหลังฝรั่งไปเสียเลย

เพราะว่าฝรั่งนั้น ขออภัยเถิดไม่ได้หมายถึงฝรั่งทุกท่าน
เพราะฝรั่งบางท่านสำนึกขึ้นมาแล้ว
บรรพบุรุษของเราได้พูดด้วยคำอันยิ่งใหญ่
ที่เป็นเครื่องส่องวิถี หรือค่านิยมในสังคมชนิดนี้ว่า

"ฟ้าแจ้งเมื่อค่ำ"

ขอท่านทั้งหลายโปรดรำลึกให้ดี
นี้มีพร้อมบริบูรณ์ ในเพลงเสียวสวาสดิ์
วัฒนธรรมอันเลอเลิศของภาคอีสาน ซึ่งถูกละเลย

จะมีคำพูดว่า

"ฟ้าแจ้งเมื่อค่ำ"

หมายความว่า

ญาณทัสสนะจะเกิดขึ้น เมื่ออัสดงลงของอายตนะหรือกิเลส

หมายความว่า

เมื่อกิเลสร่อยหรอลง ญาณทัสสนะที่แท้จริงจึงเกิดขึ้น
ใครกิเลสไม่ร่อยหรอ ความรู้นั้นเป็นอวิชชาเท่าเดิม

แม้เขาจะรู้สารพัดทั้งหมดทั้งปวง
มนุษย์ไม่อาจที่จะแสวงหาความรู้อะไรมาได้ เพื่อที่จะให้เกิดสันติสุข
มนุษย์ยังไม่รู้อะไรเลยสักนิดเดียวต่อเรื่องราวของชีวิต
แม้นเขาจะรู้เรื่องราวของดวงจันทร์ของห้วงอวกาศก็ไม่อาจพิสูจน์
หรือยกย่องสรรเสริญได้ว่ามนุษย์บรรลุถึงซึ่งความรู้

ตราบใดที่เขาไม่รู้ว่าราคะเกิดขึ้นได้อย่างไร
ตราบใดที่เขาไม่รู้ว่า ราคะดับลงได้อย่างไร
ตราบใดที่เขายังไม่รู้ว่า เขาคือใคร
ตราบใดที่เขายังไม่รู้ว่าเป้าหมายของเขา

ที่เขาต้องบรรลุถึงให้ทันตามเงื่อนไขของชีวิตนั้นคืออะไรแล้ว

เขาไม่อาจจัดเป็นผู้รู้ได้
อย่างดีที่สุดเราก็อาจเรียกว่า
นักวิชาการหรือลูกจ้างของรัฐ เท่านั้น

(มีต่อ)

ขออาตมภาพเลื่อนมาถึง

สิ่งที่เรียกว่าสูตรสำเร็จของสังคม
ถ้าเราวางไว้ถูกต้องแล้ว
อนุชนของเราที่เหมือนกับเมล็ดพืช
อนุชนของเราเหมือนพืชอ่อน ๆ
จะงอกขึ้นมาอย่างถูกต้องภายใต้การแผ่คลุม
อนุรักษ์คุ้มครองของค่านิยมที่ถูกต้อง

เหมือนชาวปักษ์ใต้ ที่จะปลูกสวนยางทำสวนยาง

ก่อนปลูกยางอ่อนขึ้น เขาจะปลูกกล้วยไว้ก่อนฉันใด
อนุชนรุ่นก่อนจำเป็นต้องสร้างค่านิยมที่ดี เข้าสู่กระแสวัฒนธรรม
เพื่อจะปกปัก คุ้มครอง ให้เกิดค่านิยมนั้นหยั่งลงสู่กระแสความสืบต่อ
ไม่รู้จักหยุดแก่อนุชนรุ่นถัดไป

อย่างนี้แล้วเราจะเรียกว่าเป็น พันธสัญญา ระหว่างเอกชนถึงเอกชน
ไม่เช่นนั้นแล้ว เราไม่อาจจัดได้ว่าสังคมเป็นสังคม

ถ้าไม่มีสิ่งนี้ สังคมมนุษย์ไม่ห่างจากสังคมของสัตว์เดรัจฉานใด ๆ ทั้งสิ้น
เพราะมันถ่ายทอดกันได้แต่สัญชาตญาณอย่างสัตว์เท่านั้น

และอาตมาขอร้องให้ดูให้ดี

สัตว์เหล่านั้นยังจะซื่อกว่ามนุษย์อยู่หลายแง่หลายประการนัก
มันจะเข่นฆ่าต่อเมื่อแย่งชิงอาหาร
แต่ว่าเมื่อหมดเรื่องนั้นแล้ว สัตว์เหล่านี้จะไม่มีปัญหาอะไร

แต่มนุษย์ ขอให้ดูให้ดี
เงื่อนไขของกามารมณ์มนุษย์ไม่เลือกฤดูกาลใด ๆ ทั้งสิ้น
ธรรมชาติกำหนดให้เรื่องเพศเรื่องเซ็กส์ต่าง ๆ
ต้องทำกันถูกต้องตามฤดูกาล
เพื่อสืบต่อวงศ์วานของสัตว์นั้น ๆ

เรียกว่ารสอร่อยของกามารมณ์ก็ดี การสืบพันธุ์ก็ดี
เป็นค่าจ้างของธรรมชาติที่จะให้มนุษย์ หรือสัตว์สืบวงศ์วาน
เพื่อด้วยประสงค์ของธรรมชาติเอง

แต่มนุษย์ได้ทรยศหรือหักหลังต่อธรรมชาตินั้น
ก็คือว่าเขาปฏิเสธที่จะรับผิดชอบต่อลูกของเขาที่ออกมา
แต่เขายินดีที่จะเสวยรสอร่อยจากกามารมณ์
และสร้าง concept ทางกามยิ่ง ๆ ขึ้นในเวลาที่ไม่ต้องสร้าง

สัตว์ทั้งหลายนั้นเมื่อถึงฤดูกาล
จึงแสวงหากามารมณ์ตามสัญชาตญาณต้องการ

แต่มนุษย์ไม่มีกาลสมัย
หมายความว่าเขาเกิดอารมณ์เมื่อใด
และสังคมสร้าง concept เรื่องกามมากเท่าไร
มนุษย์จะสับสนเท่านั้น

เราจะพบความจริงว่าเหมือนที่นักวิทยาศาสตร์
ทดลองกับหนูตะเภา มาขังรวมไว้ในที่จำกัด ในช่วงเวลาหนึ่ง
หนูทุกตัวจะเริ่มเป็นบ้า
เรื่องกามารมณ์จะกลับหมดสิ้นฉันใด

สังคมเป็นฉันนั้น
เราพบคนพิกลพิการ วิกฤตการณ์ทางเพศมากขึ้นทุกที ๆ
และสิ่งนี้ที่จะต้องแก้ด้วยศาสนาเท่านั้น

(มีต่อ)

หมายความว่า ศาสนาไม่ได้ห้ามไม่ให้ท่านแต่งงานทางโลก
แต่อาตมภาพจะบอกว่า ท่านต้องแต่งงานอีกหนหนึ่งในชีวิต
ชีวิตคนต้องแต่งงาน ๒ ครั้งหรืออย่างน้อยที่สุด ๑ ครั้ง

สำหรับคนคนที่ต้องการแต่งงานทางโลก
กับเพื่อนมนุษย์ด้วยกันก็จงแต่งเถิด
แต่จงแสวงหาความรู้เงื่อนไขของความรักให้ดี
เพื่อจะให้ความรักนั้นงอกงาม
ไปสู่เป้าหมายเหมือนที่ท่านผู้รู้พูดว่า

ความรักอาจบรรลุถึงซึ่งวิมุตติ
แต่ว่าผู้ที่รักชีวิตเดี่ยว
ก็จำเป็นต้องแต่งงานก็คือต้องแต่งงานกับพระธรรมเจ้า

มนุษย์ถ้าไม่แต่งงานจะว้าเหว่
ระหกระเหินจนกระทั่งไม่อาจจะเป็นมนุษย์ได้

ฉะนั้นท่านแต่งงาน ๒ ครั้ง ครั้งแรกกับคู่รักบนโลกนี้
ครั้งหลังกับคู่รักบนสวรรค์เหมือนที่ในรามายณะ หรือรามเกียรติ์แต่งไว้
พระรามกับสีดา แต่งงานครั้งหนึ่งบนพื้นโลก
ครั้งหลังไปแต่งงานต่อหน้าพระอิศวร

อาตมภาพขอเลื่อนมาถึง

สิ่งที่จำเป็นจะต้องพูดถึงเรื่องราวเกี่ยวกับชีวิตและสังคม
ก็คือการเปลี่ยนแปลง ซึ่งเรากำลังประจันหน้าอยู่
และเรากำลังพบปัญหาที่สำคัญที่สุด

เพราะว่าสังคมไทยกำลังรอจุดเดือด
หรือจุดระเบิดเรากำลังสะสมแรงอัดแห่งความระแวงสงสัย

เราทั้งหลายกำลังอยู่ในท่ามกลางความมืดมัว
และความเคียดแค้น ระแวง ที่จะห้ำหั่น
ที่จะขบเขี้ยวเคี้ยวกรามเข้าหากัน
เราอาจจะต่อสู้กันด้านลัทธิ ด้านทฤษฎี

แต่ว่าถ้าสัญชาตญาณอย่างสัตว์ยังไม่ถูกเห็นและระงับลงแล้ว
เงื่อนไขที่จะต่อสู้กันด้านความคิด
หรือด้านปัญญานั้นเป็นไปไม่ได้ เป็นเพียงข้ออ้างเท่านั้น

มนุษย์อาจจะสู้กันด้านวาทะ ด้านความคิด
แต่เมื่อลงมือประหัตประหาร
มนุษย์ใช้สัญชาตญาณอย่างสัตว์เท่านั้น

(มีต่อ)

ถ้าจะถามท่านทั้งหลายว่า

ใครบ้างไม่ชอบการเปลี่ยนแปลง
ทุกคนจะต้องชอบ คนไหนไม่ชอบ
หรือไม่เห็นด้วยกับการเปลี่ยนแปลง
คนนั้นไม่อาจอยู่รอดในชีวิตนี้ได้

เพราะกระแสแห่งความเปลี่ยนแปลง
เป็นกระแสของธรรมชาติเป็น อนิจจลักษณะ
ซึ่งเป็นกฎอันเฉียบขาด เป็นธรรมนิยาม
คือกฎเฉียบขาดของธรรมชาติ

สังคมต้องเปลี่ยนแปลง
แต่ว่าท่านรำลึกถึงฐานรองรับแห่งความเปลี่ยนแปลงแล้วหรือยัง

การที่เราจะโค่นต้นไม้ใหญ่ลงมาต้นหนึ่งนั้น
สิ่งแรกที่จะต้องระลึก
คือ ทิศทางที่จะให้มันโค่นล้มลงมาต่างหาก

ถ้าท่านไม่คำนึงถึงฐานรองรับมันแล้ว
การโคนจะทำความล้มละลาย วอดวาย
ให้แก่บ้านเรือนน้อย ๆ ของเรานั้นเอง
จำเป็นต้องกำหนดทิศทางแห่งท่อนซุงหรือต้นไม้ใหญ่ ๆ
ที่จะถูกโค่น ให้ถูกทิศที่เราประสงค์

ถ้าลงมือโดยการประสงค์แต่ความเปลี่ยนแปลง
ต้องการจะตอบสนองแต่ความรุนแรงของตัว
ที่จะเห็นอะไรเปลี่ยน เปลี่ยน เปลี่ยน

ถ้าเช่นนั้นตัวเราอาจจะวินาศลงเสียด้วย
และสถาบันที่ดีงามของเราก็ต้องล้มละลายลง

การเปลี่ยนแปลง นับตั้งแต่วันที่ ๑๔ ตุลาคม ๒๕๑๖
ดังที่ท่านทั้งหลายทราบนั้น
มีความหายนะเกิดขึ้นชนิดมองไม่เห็นตัว

เช่น หลักคารวตาได้สาบสูญ
หรือกำลังสาบสูญแล้วจากสังคมไทย

หลักคารวตา คือ หลักที่คารวะต่อกันและกัน
จริงอยู่เราอาจจะพูดได้ว่าหลักประชาธิปไตยนี้
เราต้องเคารพในสิทธิซึ่งกันและกัน

แต่ขอให้ท่านทั้งหลายฟังให้ดี
เมื่อถกเถียงกันด้วยทฤษฎีแล้ว คารวตามีไม่ได้
จริงอยู่อาจจะพูดว่า ฉันเคารพความคิดของท่านนะ
แต่ข้างในก็กัดกรามอยู่

เพราะฉะนั้นข้าพเจ้าเห็นด้วยกับความคิดของท่าน
แต่ถึงเวลาทำงานไม่ร่วมมือ

หลักคารวตานั้นต้องหมายถึงอาการที่นอบน้อม รับฟัง
และเมื่อเห็นดีด้วยแล้วยินดีอย่างยิ่งที่จะทำตาม

และความรักกำลังสาบสูญไปจากสังคมไทย
เรากำลังมีความเกลียดหยั่งลงสู่จิตใจ

ระหว่างศิษย์กับครู ครูกำลังเกลียดศิษย์
อาตมาใช้คำว่า ครูกำลังเกลียดศิษย์
ในฐานะที่ครูไปยอมรับสภาวะที่ครูจะต้องเข้าไปคลุกกับศิษย์
ที่จะทำอะไรตามศิษย์ได้
แต่การที่ครูแยกตัวจากศิษย์ในฐานะที่เหยียดถึงอย่างนี้
ไม่อาจจะเป็นความรักได้

ความรักที่แท้จริง ไม่ใช่ลดตัวเข้าไปเสมอ
แต่ความรักที่แท้จริงนั้น
ต้องเกิดจากความเปี่ยมของใจที่กรุณา
ซึ่งเหนือกว่าคนที่บกพร่อง

ท่านทั้งหลายจะไปเสมอศิษย์ไม่ได้
และศิษย์ทั้งหลายไม่ควรให้อาจารย์ของท่านเสมอกับท่านเลย

จงกีดกันอาจารย์ของท่านที่ลดตัวลงมาเสมอศิษย์
อย่าให้ครูของท่านทำเช่นนั้นเป็นอันขาด
เพราะเมื่อเป็นเช่นนั้น สังคมไทยจะขาดคารวตา

และคุณธรรมที่สำคัญที่สุดคือสิ่งที่เรียกว่า คารวะซึ่งกันและกันเช่นนี้
เป็นของที่สำคัญที่สุดในการที่จะกระทำงานใดงานหนึ่งให้ลุล่วงไปด้วยดี
การงานของมนุษย์จะลุล่วงไปได้

ขอให้สังเกตดูให้ดี หลักประชาธิปไตยนั้น
เหมือนที่เขาล้อเลียนว่า เหมือนเต่าหลายหัว
ไม่รู้จะคลานไปทางทิศไหน
หัวนี้จะไปทางทิศนี้ หัวโน้นจะไปทางทิศโน้น

หลักเกณฑ์ที่วางไว้ อุดมการณ์ของประชาธิปไตยจะดีเลิศ
แต่ว่าภาคปฏิบัติแทบเป็นไปไม่ได้
คือมันเป็นนามธรรมเกินไป

(มีต่อ)

ส่วนสิ่งที่เรียกว่า การก้าวกระชับของรัฐ ของสังคม
หรือที่เรียกว่า capacity นั้น
จะเกิดขึ้นได้เพราะสิ่งเดียวเท่านั้น
คือความรัก ความเห็นใจร่วมมือ
แม้ผิดบ้างก็จงร่วมมือกันเถิด เราค่อย ๆ แก้กันไป

ประการที่สำคัญที่สุด

ความร่วมมือจะต้องเกิดจากการบันดาลใจเท่านั้น

ครูสอนศิษย์ดีที่สุดนั้น ไม่ใช่ครูที่ทรงความรู้
แต่เป็นครูที่ให้ความบันดาลใจแก่ศิษย์อย่างลึกซึ้ง
แม้ความรู้จะน้อยกว่าศิษย์

สิ่งที่เรียกว่าความบันดาลใจนี้ไม่อาจเกิดจากความรู้ได้
ต้องเกิดจากความรักเท่านั้น
แม่ต้องให้ความบันดาลใจแก่บุตร แม้แม่จะรู้น้อยกว่าลูก
แต่จะปลุกเร้าสิ่งนี้เข้าไปให้ลูกแสวงหาคุณธรรม

เพราะฉะนั้นครูที่บริสุทธิ์ หรือหลวงตาแก่ ๆ บ้านนอกที่บริสุทธิ์
อย่าง พระครูบาศรีวิชัย ก็อาจจะเอาชนะรัฐบาลได้

ท่านจะเชื่อหรือไม่ก็ตาม
รัฐบาลได้เคยใช้เวลาสร้างถนนขึ้นดอยสุเทพ
ตั้งเวลาเท่าใดก็ไม่เคยสำเร็จ
งบประมาณไม่มี อะไรก็ไม่มี

พระครูบาศรีวิชัย ใช้เวลา ๘ เดือน
ด้วยอำนาจของความรัก ด้วยอำนาจของความบันดาลใจ
ที่คนชาวเหนือศรัทธาของชาวเหนือนั้น ได้ไปจองที่กัน
ไม่มีแม้แต่ตารางวาเดียวที่จะให้คนอื่นจอง
ทำเอง เขาห่อข้าวไปกินเอง

สังคมไทยในอดีต มีสิ่งนี้แหละ คือความบันดาลใจ
ที่ศิษย์รู้สึกว่าแม้ครูจะโง่กว่าเรา
แต่ก็คารวะ จนกระทั่งสิ้นชีวิตจากกันไป
ไม่เคยเอาความรู้มาข่มครู
แม้ตัวเองจะเป็นศาสตราจารย์ในมหาวิทยาลัย
หรืออะไรก็ตามพบครูเดิมของตัวก็กราบไหว้ คารวะ

สิ่งนี้เริ่มวอดวายแล้วจากสังคมไทย
และสิ่งนี้เป็นคุณค่าที่เกิดยาก
แต่ถ้าเกิดแล้วก็หายได้ยาก
แต่ถ้าหายแล้วก็เกิดยากอีกเช่นกัน

แต่ความเกลียดชังนั้นเกิดง่ายที่สุด แต่หายยากที่สุด

เราอาจจะใช้เวลา ๕ นาที
ปลุกเร้าระดมมวลชนให้เกลียดชังใครก็ได้

แต่เราอาจจะใช้เวลาเป็นปี
ที่จะปลุกสำนึกให้เขาเกิดรักเห็นใจเพื่อนมนุษย์
ซึ่งอหิงสาไม่เคยประสบความสำเร็จเท่าที่ควร
แต่ไม่ใช่อหิงสาไร้ค่า นักอหิงสาวอดวายลง
แต่ตัวอหิงสานั้นเป็นตัวคุณธรรมแท้

ในระหว่างมนุษย์เราไม่อาจที่จะดับประทีปดวงนี้ลงได้ แม้จะริบหรี่เท่าใด
เราต้องรอการจุดประทีปนี้ให้สว่างโชติช่วงขึ้นอีก

(มีต่อ)

ถ้าสมมุติว่าเราจะให้สังคมเปลี่ยนแปลงแล้ว
ถ้าไม่ปูพื้นฐานรองรับให้ดี คือ เห็นลู่ทาง
เห็นภัยแก่สถาบันที่จะพินาศลง
ถ้าไม่สร้างค่านิยมให้ดี เราอาจจะต้องรอ

แม้ฝ่ายหนึ่งต้องถูกสูบเลือด
ฝ่ายนายทุนจะดูดเลือดจากกรรมกรก็ตาม
เราก็พึงเข้าไปเยียวยาช่วยเหลือกัน
เรียกร้องให้เห็นใจซึ่งกันและกันแล้วรอระบบที่ดี

สันติภาพต้องเกิดจากสันติวิธีเท่านั้น
การเปลี่ยนแปลงที่รุนแรง ไม่อาจเกิดสันติภาพที่ถาวรได้
มันอาจจะหยั่งลงสู่กระแสวัฒนธรรมแห่งการเปลี่ยนแปลงไม่รู้จักหยุด

ถ้าว่าท่านทั้งหลายคิดว่า
เราจะเปลี่ยนอย่างรุนแรงที่สุด
เพื่อให้เกิดสันติสุขอย่างฉับพลันหรือเฉียบพลันขึ้นมาแล้ว

ถ้าว่าอนุชนรุ่นถัดไป
เขาเกิดไม่ชอบสังคมชนิดนั้น ก็เปลี่ยนอีก
เพื่อหวังให้อนุชนรุ่นถัดไปเขาเห็นดีด้วย
แล้วอนุชนรุ่นถัดไปไม่เห็นดีด้วยอีก เขาก็เปลี่ยนอีก

เมื่อเป็นเช่นนี้ สังคมนั้นก็คือวิกฤตการณ์อันถาวร
เมื่อเป็นเช่นนั้นแล้วสังคมรับใช้ใคร
สังคมไม่เห็นสังคมแห่งความเสียดแทงเอกชน
สังคมนั้นไม่เป็นสังคมแห่งสังคมมาร
ไม่เป็นสังคมแห่งสังคมบาปละหรือ

เพราะฉะนั้นเอง สมมุติว่าเอกชนคือผึ้ง
ที่เราร่วมสร้างสมน้ำผึ้งกันขึ้นมา ผึ้งตัวไหนจะได้กินน้ำผึ้ง
สังคมจะต้องอยู่ในฐานะรวงผึ้งที่จะบีบน้ำหวานให้ผึ้งทุกตัว
ที่แสวงหามาสะสมไว้ได้ลิ้มรส เรื่อยไป เรื่อยไป
แล้วสิ่งนั้นจะร่ำรวยขึ้น และเข้าถึงคุณค่าของทุก ๆ สิ่งรอบด้าน

เมื่อเราไม่ได้คำนึงถึงฐานรองรับช่วงนานขึ้นมาแล้ว
เราต้องรอก่อนเสมอไป
แม้เราอาจจะต้องรอบุคคลที่เปลี่ยนได้
หรือรอจิตใจที่จะเข้าใจถึงสภาวะที่สูงสุดของมนุษย์
ก็คือว่า เราจำเป็นต้องรอให้ทุกคน
อย่างน้อยเข้าใจเงื่อนไขของชีวิต
หรืออย่างน้อยผู้ที่เข้ามากำหนดเงื่อนไขของความเปลี่ยนแปลง
ซึ่งมีจำนวนน้อยนั้น จะต้องระลึกรู้ถึงเงื่อนไขของชีวิตการเปลี่ยนแปลง

สังคมที่ไหนก็ตามเงื่อนไขนั้นจะต้องถูกกำหนดจากบุคคลภายใน
ซึ่งเราทำได้ ถ้าเราทุกคนร่วมมือกัน

หมายความว่าเซลล์ทุกเซลล์ของสังคม
เอกชนทุกเอกชนเริ่มไหวตัวในทางที่ต่อสู้
จากปากถึงปาก จากพี่ถึงน้อง จากป้าถึงอา จากลูกถึงแม่
ปลุกเร้าสำนึกที่จะให้รู้ว่า

การฆ่ากันไม่พึงปรารถนา

เราทั้งหลายอย่าฝากความเชื่อไว้กับนักวิชาการที่หัวรุนแรง
ที่หมิ่นคุณค่าของเอกชน
หมิ่นเอกสิทธิ์ของปัจเจกบุคคล
คนเหล่านี้ไม่รู้จักคุณค่าของมนุษย์
แต่ใช้ความรู้เหยียดคุณค่าของมนุษย์

เราไม่อาจที่จะฆ่านก ถ้าเราจะสร้างรังให้นกอยู่

เราคิดว่าเราจะฆ่าคนให้มาก
เพราะเราคิดจะเปลี่ยนแปลงสังคมเหมือนจะสร้างรังนกให้นกอยู่
แล้วทำไมเราจะต้องไปยิงนกให้ตาย

ถ้าเราจะสร้างบ้านให้ลูกหลานเราอยู่
ทำไมเราจะต้องตัดคอลูกเสียก่อน เพื่อจะสร้างบ้าน
เพราะคิดว่ามันจะรบกวนเราเล่า

นี่เป็นเพียงสำนึกเท่านั้น
ดังที่เรียกว่า ศาสนา จะปลุกเร้าสำนึก
ไม่ใช่ปลุกปัญญาเฉโก
ปัญญาเฉโกนั้นมันต้องเลี้ยวมาที่จะงับขาตัวเอง
และพาลไปงับขาเพื่อนมนุษย์และพาลไปให้สังคมมันล้มครืนลง
และค่านิยมที่ดี สถาบันที่ดีก็วอดวายลง

เมื่อเป็นเช่นนั้นแหละ วิกฤตการณ์ กลียุคจะเกิดขึ้น
แล้วอะไรจะเกิดขึ้น เด็กตาดำๆ หญิงชราที่ไม่รู้เรื่องด้วย
เด็กที่เกิดมาใหม่ ดอกตูมของดอกมะลิที่ควรจะบาน
กลับไม่ได้บาน ส่วนบานแล้ว ก็ถูกจับฉีกให้วอดวาย
ถูกบังคับให้เป็นอย่างนักวิชาการเหล่านั้นต้องการให้เป็น

เราจะต้องให้พระธรรมเท่านั้นนำทางของชีวิต
เราจะต้องให้เงื่อนไข
ที่รู้เห็นคุณค่าของชีวิตเท่านั้นนำทาง

และอาตมภาพจึงพูดให้ท่านทั้งหลายตลกขบขัน
ชนิดหัวเราะไม่ออกว่าต้องให้ฤๅษีเท่านั้นนำวิถีทางแห่งสังคม
และเราอาจจะต้องยอมให้การก้าวหน้าทางวิทยาการชะงักงันเป็นสิบศตวรรษ
เพื่อรอให้ระลึกถึงเงื่อนไขนี้ให้ดี

(มีต่อ)

ศาสนาเป็นสิ่งที่เป็นสรณะที่แท้จริง
การเมืองเป็นของสับปลับ เปลี่ยนแปลงอยู่เสมอ
แล้วแต่นักวิชาการ
และเป็นระบบที่หวาดระแวงซึ่งกันและกันเรื่อยไป

แต่ศาสนาเท่านั้นจะอยู่ เพราะมันเป็นเรื่องราวของชีวิต
มันเป็นเรื่องราวที่มนุษย์ไม่อาจปฏิเสธได้
กิเลส ราคะ โทสะ โมหะ
เกิดขึ้นกับคนสมัยบรรพกาลอย่างไร
มันก็เกิดกับคนสมัยนี้อย่างนั้น
แม้ว่ามันรุนแรง หรือแรงหรือง่ายขึ้นก็ตามใจ

แต่ระบบของศาสนาเท่านั้น ที่จะเข้ามายกชีวิต
ยกจิตวิญญาณของปัจเจกชนขึ้นให้สูงขึ้น
เพื่อจะได้บรรลุถึงซึ่งวิมุตติภาพ
หรืออิสรภาพอย่างแท้จริง ขึ้นมาได้

ในที่สุดนี้อาตมภาพขอให้ท่านทั้งหลาย
รำลึกถึงเงื่อนไขสำคัญอีกครั้งหนึ่งของบรรพชนของเรา

ก็คือว่า สัตว์ทั้งหลายเห็นเพื่อนทุกข์
เกิด แก่ เจ็บ ตายด้วยกันทั้งหมดทั้งสิ้น
อย่ามีเวรซึ่งกันและกันเลย
อย่ามีภัยซึ่งกันและกันเลย

แต่ใช่ว่าคำขวัญนี้จะให้หยุดชะงัก หรือวางอุเบกขา
แต่มันหมายถึงการต่อสู้ชนิดหนึ่งที่จะปลุกเร้าสำนึก
ให้ทุกคนรำลึกถึงเงื่อนไข

ส่วนการเปลี่ยนแปลงนั้นจะต้องมาโดยแง่หนึ่ง
การเปลี่ยนแปลงที่จะมีมานั้น
ถ้าเราได้ฝากสำนึกที่ถูกต้องให้แก่บุคคลกลุ่มน้อย
ที่จะกำหนดเงื่อนไขของความเปลี่ยนแปลงแล้ว
การเปลี่ยนแปลงนั้นแหละคือการสร้างสรรค์ที่แท้จริง

ไม่เช่นนั้นแล้ว การเปลี่ยนแปลงชนิดนั้น
คือการทำลายมนุษย์อย่างย่อยยับ
เป็นการตั้งไข่ล้มต้มไข่ลุกแห่งอารยธรรมของมนุษย์
และเราไม่อาจจัดว่า เราเจริญกว่าสัตว์

เหมือนที่ได้ตั้งต้นพูดว่า

การที่มนุษย์แผ่ขยายอายตนะขึ้นนั้น
ดูแง่หนึ่งเกิดสวัสดิการขึ้น คล้าย ๆ มนุษย์เจริญ
แต่ว่าขอให้ดูให้ดี
ถ้าความเจริญอันนั้นย้อนมาทำลายมนุษย์
สังคมหรือเผ่าพันธุ์มนุษย์หาได้เจริญกว่าสัตว์เดรัจฉานเท่าไหร่ไม่

ในที่สุดนี้ ถ้าสำนึกของเราต่อสังคมได้เกิดขึ้น
ที่สอดคล้องกับคุณค่าของเอกชนแล้ว
เมื่อนั้นแหละ อย่าได้ฝันถึงสวรรค์ที่บนฟ้าที่ไหนเลย
จงฝันถึงสวรรค์ในท้องถนน
ที่เดินไปทางไหน มีแต่บุคคลเห็นอกเห็นใจ
เข้าใจซึ่งกันและกัน เมตตา ปราณี กรุณา เกื้อกูลซึ่งกันและกัน

เพราะทุกคนได้สำนึกถึงเงื่อนไขว่า

เราจะต้องตายอึก
ชีวิตเป็นปรากฏการณ์ที่เกิดขึ้นชั่วสมัย แล้วก็ล่วงลับไป

เพราะฉะนั้น สิ่งเดียวที่เราจะฝากสำนึกไว้ให้อนุชน
ให้ถ่ายทอดกันไปก็คือพันธสัญญา
ถึงวิมุตติภาวะทั้งของฝ่ายสังคม และเอกชน

สิ่งซึ่งเรียกพันธสัญญานี้ท่านจะลืมไม่ได้
เพราะพันธสัญญานี้ ท่านจะต้องถ่ายให้ลูกของท่าน
ลูกของท่านต้องถ่ายให้หลานของท่าน

อย่าให้ถ่ายบาปแก่กันและกันเลย
จงถ่ายถึงความรู้ที่แท้จริง
เราควรจะเสียสละ
ที่ตัดขาดจากบาปกรรมที่มนุษย์ได้ถ่ายทอดกันมากันเสียที

ในที่สุดนี้ อาตมภาพขอน้อมอำนวยพร
ให้ท่านทั้งหลายจงประสบสันติสุขทุกทิพาราตรี
นับตั้งแต่บัดนี้จนตราบเท่าเข้าสู่พระนิพพาน
อันถาวรสิ้นเชิงเด็ดขาดในชีวิตที่ทันตาเห็นเถิด

ขอให้สวัสดี

หมายเหตุ : บทความเรื่องนี้ บันทึกไว้เมื่อครั้งที่ ท่านเขมานันทะ (อาจารย์โกวิท เอนกชัย)
ยังครองเพศบรรพชิตเป็น “เขมานันทภิกขุ” อยู่ ณ อาศรม หาดทรายแก้ว เมืองสงขลา



(ที่มา : เงื่อนไขของชีวิตและสังคม ธรรมบรรยายโดย เขมานันทภิกขุ;
แสดงแก่คณาจารย์มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ บางเขน เมื่อวันที่ ๒๘ สิงหาคม ๒๕๑๘,
สำนักพิมพ์สุขภาพใจ และบริษัท ตถาตา พับสิชิ่ง จำกัด จัดพิมพ์)
http://www.dharma-gateway.com/ubasok/kh ... nta-14.htm

รวมคำสอน “ท่านเขมานันทะ (อาจารย์โกวิท เอนกชัย)”
http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=72&t=44291

ขออโมทนาบุญกับคุณกุหลาบสีชาค่ะ ที่เอาบทความดีๆ มาให้พวกเราได้อ่านกันค่ะ
อ่านแล้วก็อดเป็นห่วงลูกหลานเราไม่ได้นคะ ว่าในอนาคตข้างหน้า
เค้าจะอยู่ในสังคมแบบนี้อย่างไร

เป็นบทความธรรมะที่ดีมากๆบทความหนึ่ง
กำลังทะยอยอ่านเรื่อยๆ ครับ
ขอบพระคุณ คุณ กุหลาบสีชา ที่นำมา
โพสต์ครับ
อนุโมทนา สาธุ ด้วยครับ