วิ เป็นคำนำหน้าศัพท์ แปลว่า วิเศษ, แจ้ง, ต่าง เช่น วิสุทธิ วิเทศ (ป. ส.)

(วิปัสสนา = วิ+ปัสส + นา - วิปัสสนา = ความเห็นแจ้ง คือเห็นตรงต่อความเป็นจริงของสภาวธรรม; ปัญญาที่เห็นไตรลักษณ์อันให้ถอนความหลงผิด รู้ผิดในสังขารเสียได้, การฝึกอบรมปัญญาให้เกิดความเห็นแจ้งรู้ชัดภาวะของสิ่งทั้งหลายตามที่มันเป็น )



อธิ คำใช้นำหน้าคำที่มาจากบาลี และสันสกฤต แปลว่า ยิ่ง, ใหญ่, ทับ, เช่น อธิปัญญา = ปัญญายิ่ง (ป.ส) (อธิศีล, อธิจิต เป็นต้น ก็ด้วย)



อนุ คำประกอบหน้าศัพท์บาลีหรือสันสกฤต มีความหมายว่า น้อย เช่น อนุทิศ = ทิศน้อย, ภายหลัง, รุ่นหลัง, เช่น อนุชน = ชนรุ่นหลัง, ตาม เช่น อนุวัต = เป็นไปตาม, เนืองๆ เช่น อนุศาสน์ = สอนเนืองๆ คือ พร่ำสอน (ป. ส.)

ฯลฯ

วิปัสสนา หมายถึงเห็นตามที่มันเป็น ไม่ใช่เห็นตามที่ (กู) เราอยากให้มันเป็น หรือไม่อยากให้มันเป็น

กาม ความใคร่, ความอยาก, ความปรารถนา, สิ่งที่น่าปรารถนา น่าใคร่, กาม มี 2 อย่าง คือ 1. กิเลสกาม กิเลสที่ทำให้ใคร่ 2. วัตถุกาม วัตถุอันน่าใคร่ ได้แก่ กามคุณ ๕


กามคุณ ส่วนที่น่าปรารถนาน่าใคร่ มี 5 อย่าง คือ รูป เสียง กลิ่น รส และโผฏฐัพพะ (สัมผัสทางกาย) ที่น่าใคร่น่าพอใจ


กามตัณหา ความทะยานอยากในกาม, ความอยากได้กาม


ภวตัณหา ความอยากเป็นนั่นเป็นนี่ หรืออยากเกิดอยากมีอยู่คงอยู่ตลอดไป, ความทะยานอยากที่ประกอบด้วยภวทิฏฐิ หรือสัสสตทิฏฐิ


วิภวตัณหา ความอยากในวิภพ คือ ความทะยานอยากในความไม่มีไม่เป็น อยากไม่เป็นนั่นไม่เป็นนี่ อยากตายเสีย อยากขาดสูญ อยากพรากพ้นไปจากภาวะที่ตนเกลียดชังไม่ปรารถนา, ความทะยานอยากที่ประกอบด้วยวิภวทิฏฐิหรืออุจเฉททิฏฐิ

กิเลส สิ่งที่ทำใจให้เศร้าหมอง, ความชั่วที่แฝงอยู่ในความรู้สึกนึกคิด ทำให้จิตใจขุ่นมัวไม่บริสุทธิ์ และเป็นเครื่องปรุงแต่งความคิดให้ทำกรรม ซึ่งนำไปสู่ปัญหา ความยุ่งยากเดือดร้อนและความทุกข์


กิเลสมาร มารคือกิเลส, กิเลสเป็นมาร โดยอาการที่เข้าครอบงำจิตใจ ขัดขวางไม่ให้ทำความดี ชักพาให้ทำความชั่ว ล้างผลาญคุณความดี ทำให้บุคคลประสบหายนะและความพินาศ


นิพพาน การดับกิเลสและกองทุกข์ เป็นโลกุตรธรรม และเป็นจุดหมายสูงสุดในพระพุทธศาสนา


นิรฺวาณมฺ ความดับ เป็นคำสันสกฤต เทียบกับภาษาบาลี ก็ได้แก่ศัพท์ว่า นิพพาน นั่นเอง ปัจจุบันนิยมใช้เพียงว่า นิรวาณ กับนิรวาณะ