มาว่ากันถึงการฝึกในกรณีที่ ๑ กันก่อน ได้แก่กรณีที่ทั้งปัจจัยภายใน คือสภาวะของจิต และปัจจัยภายนอก คือเนื้องานนั้นๆ เอื้ออำนวยให้เกิดแรงจูงใจในการทำงาน โดยที่เป็นการทำงานด้วยตัวคนเดียว ไม่ต้องมีปฏิสัมพันธ์กับผู้อื่นกันนะครับ

กรณีนี้เป็นการฝึกที่ง่ายที่สุดในทั้ง ๔ กรณี เนื่องเพราะจิตมีแรงจูงใจให้ทำงานได้เอง ในสภาวะแวดล้อมที่ไม่มีปฏิฆะมากระทบกระทั่ง

ซึ่งการฝึกในกรณีที่ผู้ปฏิบัติ ทำงานด้วยตัวคนเดียว และมีใจที่อยากจะทำงานเป็นทุนเดิมอยู่แล้ว ก็ยังแบ่งย่อยออกเป็นอีกสองชนิด ได้แก่

๑.๑) งานที่ต้องใช้สมาธิมาก เช่น การนั่งคิดงานที่ซับซ้อน การอ่านหนังสือ การเขียนหนังสือ การตัดเย็บเสื้อผ้า การฝึกทำโจทย์ของนักเรียนนักศึกษา การควบคุมหรือการซ่อมแซมเครื่องจักรที่ซับซ้อน ฯลฯ

กับ

๑.๒) งานที่ไม่ค่อยต้องใช้สมาธิมากเท่าไหร่ เช่น การทำอาหาร การทำงานบ้าน การคิดในเรื่องที่ง่ายๆไม่ซับซ้อน การเลี้ยงสัตว์จับปลาปลูกต้นไม้ของเกษตรกร ฯลฯ

โดยในการฝึกสำหรับงานทั้งสองชนิด จะพิจารณาองค์ธรรมโดยแยกออกเป็นสองส่วนนะครับ คือองค์ธรรมของสติสัมปชัญญะ กับองค์ธรรมของสมาธิ

ที่ต้องแยกพิจารณาองค์ธรรมออกจากกันนี้ เนื่องเพราะว่า สำหรับงานที่ต้องใช้สมาธิมาก เช่น การนั่งคิดวิเคราะห์งานที่ยาก หรือการฝึกทำโจทย์ที่ยาก หรืองานที่ละเอียดซับซ้อนและต้องใช้โฟกัสในการลงมือทำงาน ฯลฯ ผู้ปฏิบัติจะต้องใช้องค์ของสมาธิในการจดจ่อกับงานเยอะ จนกระทั่งองค์ของสมาธินั้น เข้มเด่นแซงหน้าองค์ของสติสัมปชัญญะไป

นั่นคือผู้ปฏิบัติ จะจมลึกลงไปในงานที่คิด หรือจะรู้เฉพาะลงในงานที่ทำ โดยไม่สามารถรู้เนื้อรู้ตัวว่ากำลังคิด หรือกำลังทำงานนั้นๆอยู่เลย

ซึ่งเป็นเหมือนกับที่ครูบาอาจารย์บางท่านกล่าวไว้ว่า รู้เรื่องที่คิด แต่ไม่รู้ตัวว่ากำลังคิด หรือรู้เรื่องที่ทำ แต่ไม่รู้ตัวว่ากำลังทำ นั่นหล่ะครับ

นั่นหมายความว่า ผู้ปฏิบัติ ก็จะได้แต่การฝึกสมาธิแบบจมแช่ ซึ่งมีประโยชน์เอาไว้ใช้สำหรับคิดงานหรือทำงานที่ละเอียดลึกซึ้ง สลับซับซ้อน โดยไม่สามารถฝึกสติสัมปชัญญะได้มากเท่าไหร่นักนะครับ

ซึ่งตรงนี้ก็เป็นเรื่องปรกติของงานในประเภทนี้ ที่องค์สมาธิถูกดึงมาใช้งานอย่างมาก จนกลบบังองค์ของสติสัมปชัญญะไป

แต่ก็ไม่ใช่ว่าจะไม่ได้ใช้องค์ของสติสัมปชัญญะไปเสียทีเดียวเลยนะครับ โดยการฝึกองค์ของสติสัมปชัญญะนั้น สามารถฝึกได้ในตอนแรก ก็คือตอนเริ่มต้นก่อนลงสมองคิด หรือเริ่มต้นก่อนลงมือทำงานที่ละเอียดสลับซับซ้อนนั้น ก็จะต้องตั้งสติสัมปชัญญะกำกับกันไว้เสียก่อน

คือรู้เนื้อรู้ตัว และตระหนักรู้กันไว้ก่อนว่า เรากำลังจะเริ่มคิด หรือเริ่มลงมือทำอะไร เพื่อจุดมุ่งหมายและประโยชน์อะไร เป็นบุญหรือเป็นบาป หรือไม่ใช่ทั้งบุญและบาป (สาตถกสัมปชัญญะ) ภายใต้สภาวะแวดล้อมที่ดีที่สุดที่สามารถจัดการได้ (สัปปายสัมปชัญญะ) โดยตั้งจิตไว้ว่าจะไม่วอกแวกเฉไฉออกไปนอกเนื้องานนั้นๆ (โคจรสัมปชัญญะ)

และรู้ชัดในงานที่ทำหรือที่คิดนั้น โดยที่จิตไม่หลงไหลฟั่นเฟือน วอกแวกออกไปที่อื่น (อสัมโมหสัมปชัญญะ)

และอีกจังหวะที่สติสัมปชัญญะได้ออกโรงมาปฏิบัติการ ก็คือเมื่อจิตไหลวอกแวกออกจากเรื่องที่คิดหรือที่ทำ โดยไปคิดหรือทำเรื่องอื่น หรือเหม่อลอยไม่ได้คิดไม่ได้ทำอะไร แล้วเกิดสติสัมปชัญญะขึ้นมาเตือนจิต ดึงจิตให้กลับมาอยู่ในเรื่องที่คิดหรือที่ทำใหม่

หรือในจังหวะที่คิดไม่ออกทำไม่ได้แล้วพักการคิดการทำไว้ชั่วคราว หรือจิตคิดงานทำงานเสร็จ แล้วจิตถอยออกจากสมาธิมารู้เนื้อรู้ตัวใหม่ คือกลับมามีสติอยู่กับเครื่องรู้ของจิต ไม่ว่าจะรู้ลงในกาย (เช่น กลับมารู้ลงในลมหายใจ) หรือรู้ลงในจิตเอง นิ่งเฉยรู้อยู่

ดังนั้น สำหรับการฝึกในกรณีที่ ๑.๑ ที่ต้องใช้สมาธิเป็นองค์นำนี้นั้น ผู้ปฏิบัติ ก็จะต้องฝึกให้มีสติสัมปชัญญะก่อนที่จะเริ่มทำงาน

คือรู้เนื้อรู้ตัวกันก่อนว่า เรากำลังจะเริ่มคิด หรือเริ่มลงมือทำอะไร เพื่อจุดมุ่งหมายและประโยชน์อะไร เป็นบุญหรือเป็นบาป หรือไม่ใช่ทั้งบุญและบาป (สาตถกสัมปชัญญะ) ภายใต้สภาวะแวดล้อมที่ดีที่สุดที่สามารถจัดการได้ (สัปปายสัมปชัญญะ) โดยตั้งจิตไว้ว่าจะไม่วอกแวกเฉไฉออกไปนอกเนื้องานนั้นๆ (โคจรสัมปชัญญะ) และรู้ชัดในงานที่ทำหรือที่คิดนั้นโดยไม่หลงไหลฟั่นเฟือน (อสัมโมหสัมปชัญญะ)

หลังจากนั้นจึงใช้สมาธิที่ฝึกมาเข้มแข็งดีแล้ว เป็นตัวช่วยให้จิตจดจ่อตั้งมั่นลงในแดนงานที่ทำหรือที่คิด

โดยรู้เฉพาะเรื่องที่กำลังทำงาน หรือรู้เฉพาะในเรื่องที่คิด เพื่อให้งานที่ทำหรืองานที่คิด ออกมาดีที่สุด

(ส่วนจะดีที่สุดขนาดไหน ก็ขึ้นอยู่กับปัญญาทางโลก หรือความถนัดทางโลกในเรื่องนั้นๆแล้วละครับ)

แล้วถ้าในขณะที่คิด หรือขณะที่ทำงานนั้นๆอยู่ แล้วจิตเคลื่อน วอกแวกออกจากแดนงาน ก็ให้มีสติสัมปชัญญะและสมาธิ ดึงจิตกลับมารู้ลงในแดนงานนั้นใหม่

หรือถ้าคิดหรือทำงานไปสักพักแล้วต้องการหยุดพักผ่อน ก็ให้มีสติสัมปชัญญะและสมาธิ กลับมารู้เนื้อรู้ตัว กลับมาพักผ่อนอยู่กับเครื่องรู้ หรือวิหารธรรมของจิต ก่อนที่จะคิด หรือลงมือทำงานนั้นใหม่

สำหรับงานชนิดที่ ๑.๒ ซึ่งได้แก่งานที่ผู้ปฏิบัติ ทำงานด้วยตัวคนเดียว และมีใจที่อยากจะทำงานเป็นทุนเดิมอยู่แล้ว แต่ไม่ต้องใช้สมาธิที่มาก ในการคิดหรือในการทำงานนั้น

เราสามารถนำองค์ธรรม คือ สติ สัมปชัญญะ และสมาธิ มาฝึก หรือนำมาใช้งานควบคู่กับไปทั้ง ๓ องค์ธรรมได้เลย โดยที่ไม่มีองค์ธรรมไหนเด่นขึ้นมาจนกลบองค์ธรรมที่เหลือไปนะครับ

ยกตัวอย่างเช่น เวลาคิดงานง่ายๆ เช่น ท่องสูตรคูณ คิดบวกลบคูณหารเลขง่ายๆ ท่องบทสวดมนต์ ฯลฯ หรือทำงานง่ายๆ เช่น ประกอบชิ้นส่วนหรือคุมเครื่องจักรที่ไม่ซับซ้อน การพรวนดิน ให้ปุ๋ย รดน้ำต้นไม้ ฯลฯ เราสามารถใช้สมาธิออกมาจดจ่อในงานที่ทำหรือที่คิด พร้อมกับการมีสติสัมปชัญญะรู้ว่ากำลังทำหรือกำลังคิดอะไรอยู่ไปพร้อมกันได้เลย

คือรู้ทั้งงานที่ทำหรืองานที่คิด และรู้เนื้อรู้ตัวว่ากำลังทำหรือกำลังคิดไปด้วยกันได้เลยในขณะเดียวกัน

ตรงนี้ก็ให้ผู้ปฏิบัติ ฝึกการใช้งานสติ สัมปชัญญะ และสมาธิ ไปด้วยพร้อมๆกันได้เลยนะครับ จนกระทั่งถึงเวลาพัก หรืองานที่ทำหรือที่คิดนั้น เสร็จสมบูรณ์ จึงค่อยกลับมาอยู่กับวิหารธรรม ซึ่งอาจจะเป็นการรู้กาย เช่น รู้ลมหายใจ หรือรู้ใจ อันได้แก่การรู้ลงในจิตที่นิ่งๆว่างๆอย่างเบิกบานนั้น เพื่อรอการทำงานในครั้งต่อไป

แล้วมาต่อการฝึกสำหรับงานในกรณีที่ ๒ ซึ่งได้แก่ การฝึกในขณะที่ต้องทำงาน หรือต้องคิดงานด้วยตัวคนเดียว แต่มีแรงบีบคั้นจากตารางเวลาที่ต้องให้เสร็จเมื่อนั่นเมื่อนี่ หรือเป็นงานที่น่าเบื่อหน่าย ทำให้ไม่เกิดแรงจูงใจในการทำงาน หรือเป็นงานที่มีอุปสรรคที่ไม่ได้เกิดจากคน แต่เกิดจากธรรมชาติอื่นๆ จนทำให้เกิดความท้อแท้ในงานได้ง่าย กันในคราวหน้า

เจริญในธรรมครับ

การปฏิบัติธรรมหากถูกต้องตามหลักคำสอนของพระพุทธองค์แล้ว ย่อมได้รับผลตามที่พระพุทธองค์ตรัสไว้ จากสภาวะธรรมที่หยาบสู่ละเอียด ซึ่งจะกล่าวถึงสภาวะธรรมระดับที่ละเอียด ดังนี้

1.ปฐมฌาน เป็นภาวะที่จิตดำเนินสู่ความสงัด วิเวก เนื่องจากเป็นภาวะที่นิวรณ์ธรรม ซึ่งเป็นข้าศึกของสมาธิได้ดับลง เกิดภาวะจิตเปลี่ยนแปลงจากการที่จิตเคลื่อนไหวอย่างสับสน เปลี่ยนไปสู่ภาวะเงียบงันชั่วขณะ ที่เรียกว่า “ สงัด” จนต่อมาเกิดภาวะสงบ ระงับ ที่เรียกว่า” วิเวก”
สรุปได้ว่า สุขของปฐมฌานเป็นสุขที่เกิดจากนิวรณ์ธรรมดับลง
ฐานของจิต ปฐมฌานจิตจะมีตำแหน่งอยู่เหนือสะดือ จิตจะทรงตัว สงบ ณ ตำแหน่งนี้ และหากสังเกตให้ดีจะพบว่าจะมีความเหนื่อยล้าเหมือนอยากพัก เกิดร่วมกับความสงบนี้ด้วย ภาวะนี้คือเศษเหลือที่เกิดจากนิวรณ์ธรรมดับลง ภาวะเหนื่อยล้านี้ คือภาวะทุกขังที่ปรากกฎในปฐมฌาน นอกจากนี้ตำแหน่งหัวใจหรือหทัยวัตถุ จะมีแรงครอบงำหนาแน่นมาก แรงนี้คือเหตุที่ทำให้ปฐมฌานทรงอยู่ได้ และถ้าตัวรู้ยังทำงานต่อเนื่อง แต่ถ้าตัวรู้อ่อนกำลังลงนิวรณ์ธรรมก็จะค่อยๆกลับมา จึงขึ้นอยู่กับกำลังสติและสมาธิที่เกื้อหนุน ซึ่งสิ่งนี้สำหรับปถุชนก่อนบรรลุยังต้องมีสมาธิถึงระดับปฐมฌานเป็นบาทมรรควิถีและภายหลังเป็นอริยชนขั้นต้นที่บรรลุโสดาบันโดยสมาธินำปัญญา การละสักกายะทิฏฐิ แล้ว จะทำให้นิวรณ์ออ่นกำลังลง จึงง่ายต่อการเข้าฌาน และสามารถเข้าผลสมาบัติได้ แต่หากเป็นประเภทปัญญานำสมาธิจะได้ปฐมฌานขณะจิตตอนมรรควิถี หลังจากนั้นอาจเข้าฌานไม่ได้ จึงเข้าผลสมาบัติไม่ได้จนกว่าระดับสมาธิจะพัฒนาขึ้นไปอีก
ผู้ได้ลักขณูณิชฌานจะสัมผัสได้ว่าภาวะฌานยังมีทุกข์ซ่อนอยู่ จากความยึดถือในการดำรงฌาน ซึ่งก็คือแรงที่ครอบคลุมหทัยวัตถุ(ที่ตำแหน่งหัวใจ) ซึ่งแรงนี้จะมีทุกฌาน จึงสรุปได้ว่าในความสุขก็จะมีความทุกข์ซ่อนหรือกำกับอยู่

การเจริญวิปัสสนาในฌาน ทำได้ 2 แนวทางคือ
1 การไม่ใช้เจตนาร่วม เป็นการเจริญสติปัฏฐาน 4 แบบธรรมชาติ กล่าวคือ เป็นการรู้รูปนามที่ละเอียดอย่างเป็นธรรมชาติ รูปที่ละเอียดที่เป็นปรากฏการณ์ของร่างกายได้แก่ อาการวูบวาบของร่างกาย ซึ่งเกิดจากการเปลี่ยนแปลงของธาตุทั้ง 4 ส่วนนามละเอียด ได้แก่ การรู้สภาพธรรมของ ปิติ สุข เอกคตารมณ์ การรู้แบบธรรมชาติคือ สภาวธรรมใดปรากฏก็รู้ ความเกิดดับของสภาพธรรมต่อเนื่องกันไป การรู้จะไม่มีเจตนามั่นหมายว่าจะรู้อะไร การปฏิบัติลักษณะนี้สมาธิที่เกิดจะค่อยเป็นค่อยไป จนสุขุม สมาธิแต่ละระดับจะเป็นไปอย่างช้าๆ(ช้าแต่มั่นคง) การเจริญวิปัสสนาในฌานไม่ใช้เจตนาร่วมนี้ เหมาะสำหรับผู้มีปัญญานำสมาธิ หากเปรียบวิธีนี้กับการกำจัดสิ่งสกปรกของพื้นบ้าน ก็เป็นการใช้ไม้กวาดละเอียด(สมาธิไม่มาก) ถ้าสิ่งสกปรกมีขนาดใหญ่ (นิวรณ์) จะทำได้ยาก ต้องทำต่อเนื่อง แต่หากผ่านนิวรณ์ได้แล้วจะทำได้ดี
2 การใช้เจตนาร่วม เป็นการเจริญสติปัฏฐาน 4 แบบไม่ติดในสองส่วน เหมาะสำหรับผู้มีสมาธินำปัญญา เพราะผู้มีสมาธิมาก หากรู้แบบธรรมชาติคือ การตามรู้ความเกิดดับของสภาพธรรมต่อเนื่องกันไป จะทำให้อึดอัด เนื่องจากการใช้จิตที่ยึดแนบแน่นไปรู้รูปนามเพื่อแยกรูปแยกนาม ย่อมเป็นไปไม่ได้ ดังนั้นผู้มีสมาธิมากจึงต้องคลายสมาธิลงเป็นปกติก่อน จึงใช้รู้ที่คลายความยึดถือไปรู้รูปนามต่อไป แต่หากยังไม่สามารถรู้รูปนามแบบธรรมชาติได้ โดยวิเคราะห์จากเมื่อผ่อนสมาธิแล้วพอไปจับลมหายใจ หรือรูปนามแล้วยังมีอาการมึน ปวดศรีษะ แสดงถึงจิตที่ใช้รู้ยังไม่เป็นกลางหรือเป็นธรรมชาติพอ ต้องปรับใหม่อีก สำหรับการแก้ไขจิตที่ไม่เป็นกลางจะกล่าวในโอกาสต่อไป

ขออนุญาตมาต่อกันครับ

ในส่วนของการฝึกสติ สัมปชัญญะ และสมาธิ สำหรับการทำงานในกรณีที่ ๒ ซึ่งได้แก่ การฝึกในขณะที่ต้องทำงาน หรือต้องคิดงานด้วยตัวคนเดียว แต่มีแรงบีบคั้นจากตารางเวลาที่ต้องให้เสร็จเมื่อนั่นเมื่อนี่ โดยที่ไม่สามารถจะเลื่อนเส้นตายออกไปได้

หรือเป็นงานที่น่าเบื่อหน่าย ทำให้ไม่เกิดแรงจูงใจในการทำงาน

หรือเป็นงานที่มีอุปสรรคจากธรรมชาติอื่นๆนอกเหนือจากคน ที่มากจนทำให้เกิดความท้อแท้ในงานได้ง่ายๆ

จะเห็นได้ว่า อุปสรรคของการฝึกในกรณีที่ ๒ นี้ก็คือ กรณีที่ถูกจำกัดด้วยเวลา จิตต้องทำงานแบบเร่งรีบทำเพราะมีแรงบีบคั้นในเรื่องเวลาเข้ามาเป็นอุปสรรค หรือถ้าเป็นงานที่น่าเบื่อ จิตจะไม่มีแรงจูงใจให้สามารถทำงานด้วยตัวจิตเอง ต้องอาศัยกำลังใจเป็นตัวผลักดันให้ต้องฝืนทำ หรือถ้าเป็นงานที่มีอุปสรรคจากธรรมชาติมาก จิตจะมีเรี่ยวแรงทำในช่วงแรก แต่เรี่ยวแรงนั้นจะค่อยๆฝ่อลงไปเมื่อมีอุปสรรคเข้ามาบั่นทอนกำลังใจลงไปเรื่อยๆ

ว่ากันในกรณีที่มีแรงบีบคั้นจากเวลาเข้ามาเกี่ยวข้องก่อนนะครับ

โดยงานในลักษณะนี้ นอกจากองค์ของสัมปชัญญะทั้ง ๔ ที่ต้องมีตั้งแต่ตอนแรกเพื่อให้รู้ว่ากำลังทำอะไร เป็นกุศลหรืออกุศล ฯลฯ และองค์ของสมาธิ ที่จะต้องตั้งมั่นจดจ่ออยู่ในแดนงานแล้ว ผู้ปฏิบัติยังต้องมีองค์ของสติ เป็นตัวคอยเตือนให้ระลึกรู้ในเวลาที่เหลืออยู่ไม่มากนั้นด้วยขณะทำงาน

และสิ่งที่จะแทรกเข้ามาในจิตระหว่างทำงานก็คือ ความกังวลว่างานนั้นจะเสร็จไม่ทันตามกำหนดเวลา และผลเสียที่ตามมาถ้าทำงานไม่เสร็จ โดยความกังวลที่ว่า ก็จะพัฒนาไปเป็นความร้อนรน กระวนกระวาย และเสียสมาธิในการทำงาน ซึ่งจะเพิ่มดีกรีความเข้มข้นขึ้นเรื่อยๆ ตามเวลาที่หมดลงไปเรื่อยๆ

โดยแนวทางช่วยเหลือวิธีหนึ่ง ที่นักจิตวิทยาได้ให้ไว้ในการลดแรงกดดันก็คือ ให้นึกถึงกรณีเลวร้ายที่สุดที่อาจจะเกิดขึ้น (worst case scenario) ว่า ถ้าไม่ทันเวลาจริงๆแล้ว ความเสียหายจะกว้างขวางและรุนแรงแค่ไหน

ซึ่งถ้ายังอยู่ในระดับที่เรายอมรับได้ หรือยังมีวิธีแก้ไขความเสียหายที่ตามมานั้น ก็จะทำให้เราคลายกังวลลงได้ระดับหนึ่ง และความกังวลนั้นก็จะเข้ามาเป็นอุปสรรครบกวนสมาธิได้น้อยลงไปในการทำงานให้สำเร็จตามกำหนดเวลา

แต่ถ้าจะใช้วิธีของพระบรมครูเข้ามาช่วย ตามประสบการณ์ที่เคยฝึกมาแล้วนะครับ อย่างน้อยมี ๔ วิธีที่ใช้ได้ผลดี ก็คือ

๑) กรรมฐานในหมวดจิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน

๒) กรรมฐานในหมวดเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน

๓) กรรมฐานในหมวด สัจจบรรพ ธรรมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน

๔) การระลึกถึงอนัตตสัญญาที่เคยผ่านมา


ซึ่งทั้ง ๔ วิธีนี้ นอกจากจะเป็นประโยชน์ในการลดความกังวล ลดความร้อนรนลงแล้ว แต่สิ่งที่ได้มากกว่าก็คือ สามารถทำให้เห็นถึง และยอมรับได้ในความเป็นจริงของกฏธรรมชาติ อันได้แก่กฏแห่งสามัญลักษณะ และกฏแห่งอริยสัจจ์ ซึ่งจะว่ารวมๆแล้วก็คือ กฏแห่งเหตุปัจจัย อันนำไปสู่หนทางในการพ้นกังวล พ้นทุกข์ได้อย่างถาวรในที่สุด

(ตรงนี้พูดถึงกรณีปุถุชน อริยบุคคลในระดับโสดาบัน และอริยบุคคลในระดับสกทาคามี ที่ยังมีความกังวลกันได้นะครับ ที่เหนือขึ้นไปกว่านั้นคืออริยบุคคลในระดับอนาคามีและพระอรหันต์นั้น ไม่ต้องมาปฏิบัติหรือฝึกอะไรตรงนี้กันอีกแล้ว เนื่องจากปฏิฆะสังโยชน์ได้ถูกตัดขาดลงแล้วแบบถอนราก ทำให้โทสะทุกชนิด ซึ่งรวมถึงความกังวลต่างๆนั้น ไม่ปรากฏขึ้นมาในจิตได้อีก จิตจะเห็นปัญหาหรืออุปสรรคดังกล่าว เป็นเพียงปรากฏการณ์ทางธรรมชาติแห่งเหตุปัจจัย ที่กำลังไหลเลื่อนเคลื่อนไปกับกาลเวลา เพียงเท่านั้น)

ยกตัวอย่างเช่น เวลาที่ต้องขับรถด้วยตัวคนเดียวเพื่อไปให้ทันตามนัดหมายสำคัญแล้วเกิดรถติดขึ้นมา จนต้องควักเอาวิชาในการขับรถซอกแซกซอกซอนไปตามตรอกซอกซอยที่เป็นทางลัด หรือแทรกเบียดในพื้นที่ช่องว่างต่างๆที่เปิดโอกาสให้ขับไปได้บนท้องถนน โดยไม่เกิดอุบัติเหตุหรือโดนบีบแตรด่า

ซึ่งความกังวล ความร้อนรนที่แทรกเข้ามาว่าจะไปไม่ทันตามนัดหมาย มักจะผุดพรายขึ้นมาบีบคั้นจนเป็นความทุกข์ขึ้นมาในจิต ทำให้ไม่สามารถมีสติ มีสัมปชัญญะ และมีสมาธิที่จะรักษาความผ่อนคลาย ความสงบเยือกเย็นเป็นอุเบกขาในการขับรถขึ้นมาได้

มาว่ากันถึงการฝึกปฏิบัติในวิธีที่ ๑ ได้แก่จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐานกันก่อนนะครับ ซึ่งกรณีนี้ ได้แก่การมีสติระลึกรู้ในความเป็นคู่ขององค์ธรรมที่เกิดตามกันขึ้นมาในจิต

ซึ่งก็คือ เมื่อจิตมีความกังวลที่จะไปไม่ทันตามนัด (ซึ่งเป็นโทสะชนิดหนึ่ง) ก็ให้มีสติระลึกรู้ว่าจิตมีความกังวลว่าจะไปไม่ทันตามนัด (หรือก็รู้ว่า มีโทสะขึ้นในจิต)

และหลังจากที่จิต เกิดการระลึกรู้ว่าจิตมีความกังวล โดยถ้ารู้ได้อย่างถูกต้องแล้ว สิ่งที่จะเกิดตามกันขึ้นมาติดๆก็คือ ความกังวลจะดับหายไปชั่วขณะ ในช่วงที่มีสติ เข้าไป "ตามระลึกรู้" ได้ในอาการกังวลที่เกิดขึ้น

ซึ่งตรงนี้ก็จะเป็นโอกาสทอง ให้ผู้ปฏิบัติสามารถสังเกตเห็นได้ในอีกอาการอันเป็นคู่กันแห่งจิต ได้แก่อาการของความกังวลที่ดับหายไป

นั่นก็คืออาการที่จิตปราศจากความกังวล หรือจิตปราศจากโทสะ ก็รู้ว่าจิตปราศความกังวล หรือจิตปราศจากจากโทสะ ตามคำของพระบรมครูที่ปรากฏในจิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน ในท่อนที่ว่า "จิตมีโทสะ ก็รู้ว่าจิตมีโทสะ หรือจิตปราศจากโทสะ ก็รู้ว่าจิตปราศจากโทสะ" นั่นหล่ะครับ

(แต่จะมีการปฏิบัติในบางกรณีที่ผู้ปฏิบัติจะสามารถระลึกรู้ได้ในฝั่งเดียว ซึ่งก็คือ จิตปราศจากโทสะ ก็รู้ว่าจิตปราศจากโทสะ ซึ่งในกรณีนี้ จะเกิดขึ้นได้บ่อยๆในขั้นสกทาคามีที่โทสะเบาบางลงไปมากแล้ว หรือในขั้นอนาคามีที่ไม่มีโทสะเหลืออยู่ และมีสติเกิดระลึกรู้ได้เกือบตลอดเวลาในสภาวะที่จิตเป็นกลาง คือจิตเป็นอุเบกขาซึ่งไร้โทสะ .. เอาไว้ไปว่ารายละเอียดกันอีกทีในภาคส่วนของมหาสติปัฏฐานสูตรในช่วงอธิปัญญาสิกขาแล้วกันนะครับ)

ยังไม่หมดแค่นี้นะครับ พระบรมครูยังทรงให้พิจารณาความไม่เที่ยงแห่งธรรมที่เกิดขึ้นในจิตต่อไปอีก อันได้แก่ พิจารณาให้เห็นการเกิดขึ้นของความกังวล หรือพิจารณาเห็นความเสื่อมไปของความกังวล หรือพิจารณาเห็นทั้งความเกิดขึ้นและความเสื่อมไปของความกังวล ตามคำของพระบรมครูในมหาสติปัฏฐานสูตรในท่อนท้ายที่ว่า "พิจารณาเห็นธรรมคือความเกิดขึ้นในจิตบ้าง พิจารณาเห็นธรรมคือความเสื่อมในจิตบ้าง พิจารณาเห็นธรรมคือทั้งความเกิดขึ้นทั้งความเสื่อมในจิตบ้าง"

ตรงนี้ขออธิบายคำว่า "พิจารณา" ที่ปรากฏอยู่ในพระสูตรท่อนนี้สักหน่อยนะครับ

ก่อนจะอธิบาย ขอเท้าความกลับไปถึงขั้นตอนในการทำความเข้าใจในธรรมกันสักเล็กน้อย

โดยกระบวนการที่จะทำให้เกิดความเข้าใจจนซาบซึ้งในธรรมนั้น จากอาการเริ่มเห็นการก่อกำเนิดขององค์ธรรมหรือกระบวนธรรม (see) จนกระทั่งมองเห็นองค์ธรรมแล้ว (look) และเริ่มเฝ้าดูกระบวนธรรม (watch)

จนกระทั่งสังเกตเห็นได้ในปรากฏการณ์ (notice) ไปหลายๆครั้งจนเริ่มเกิดปัญญาคือความเข้าใจในธรรม (understand) ซึ่งก็คือธรรมชาติแห่งองค์ธรรมหรือธรรมชาติแห่งกระบวนธรรมไปเรื่อยๆ จนเข้าสู่ความตระหนักรู้ในธรรม (realize)

จนกระทั่งสุดท้ายก็คือ เกิดความเข้าใจอย่างลึกซึ้ง คือในระดับ ซาบซึ้งถึงจิตถึงใจ (appreciate) ในธรรม คือธรรมชาติแห่งองค์ธรรม หรือธรรมชาติแห่งกระบวนธรรมนั้น นั่นเอง

(เริ่มเห็น --> มองเห็นแล้ว --> เฝ้าดู --> สังเกตได้ --> เริ่มเกิดปัญญาเข้าใจ --> ตระหนักรู้ --> ซาบซึ้งถึงใจ)
(see --> look --> watch --> notice --> understand --> realize --> appreciate)

ซึ่งขั้นตอนของพระสูตรในประโยคที่ว่า "จิตมีโทสะ ก็รู้ว่าจิตมีโทสะ หรือจิตปราศจากโทสะ ก็รู้ว่าจิตปราศจากโทสะ" ตรงนี้ เป็นแค่กระบวนการของจิต ที่ใช้สติ เข้าไประลึกรู้ หรือเริ่มเห็น (see) การก่อกำเนิดขององค์ธรรม จนมองเห็น (look) การปรากฏขององค์ธรรม นั่นคือ โทสะ ว่ามี หรือ ไม่มี แค่นี้เองนะครับ

ส่วนขั้นตอนต่อมา คือในส่วนที่ว่า "พิจารณาเห็นธรรมคือความเกิดขึ้นในจิตบ้าง พิจารณาเห็นธรรมคือความเสื่อมในจิตบ้าง พิจารณาเห็นธรรมคือทั้งความเกิดขึ้นทั้งความเสื่อมในจิตบ้าง"

ตรงนี้เริ่มเข้าสู่ขบวนการเริ่มเฝ้าดูกระบวนธรรม (watch) จนสังเกตเห็นได้ในปรากฏการณ์ (notice) ของกระบวนธรรม ซึ่งได้แก่อาการเกิดขึ้น อาการเสื่อมไป หรือกระบวนธรรมทั้งหมด คือทั้งอาการเกิดขึ้นและอาการเสื่อมไป แห่งองค์ธรรม คือตัวโทสะนั้น นั่นเอง

ซึ่งการเฝ้าดูจนสังเกตเห็นได้ในปรากฏการณ์ตรงนี้ ก็จะนำเข้าสู่ตัวปัญญาในระดับแรก ซึ่งได้แก่ความเข้าใจ (understand) ในองค์ธรรม หรือในกระบวนธรรมว่ามีการเกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไปตามธรรมชาติ เช่นนั้นเอง

และที่ว่ามานี้ ก็คือข้อสรุปของคำว่า "พิจารณา" ในพระสูตรนั่นเอง ซึ่งรวมๆคือขั้นตอนการเฝ้าดูจนสังเกตได้และเข้าใจในองค์ธรรม หรือกระบวนธรรมที่เกิดขึ้น

และเมื่อผู้ปฏิบัติ ได้เฝ้าดู (watch) จนสังเกตเห็น (notice) และเริ่มเข้าใจ (understand) ได้ในการเกิดขึ้นและเสื่อมไปของโทสะ (หรือองค์ธรรมอื่นๆ เช่น โลภะ โมหะ หดหู่ ฟุ้งซ่าน ฯลฯ ที่ปรากฏในพระสูตร) ไปเรื่อยๆ ก็จะเริ่มตระหนักรู้ (realize) ในความไม่เที่ยงขององค์ธรรมที่ปรากฏขึ้นในจิต

จิตจะเริ่มเบื่อหน่าย คลายกำหนัด จนกระทั่งเกิดปัญญาในระดับโลกุตระ คือความซาบซึ้งถึงใจในสามัญลักษณะขององค์ธรรมที่ปรากฏขึ้นในจิต จนกระทั่งละคลายอุปาทานในขันธ์ คือไม่ถือมั่นอะไรๆในโลกได้เองนะครับ ตามคำของพระบรมครูที่ทรงปิดท้ายไว้ในทุกบรรพของสติปัฏฐานที่ว่า

"อีกอย่างหนึ่ง สติของเธอที่ตั้งมั่นอยู่ว่า กาย .. เวทนา .. จิต .. ธรรมมีอยู่ ก็เพียงสักว่าความรู้ เพียงสักว่าอาศัยระลึกเท่านั้น เธอเป็นผู้อันตัณหาและทิฐิไม่อาศัยอยู่แล้ว และไม่ถือมั่นอะไรๆในโลก ดูกรภิกษุทั้งหลาย อย่างนี้แล ภิกษุชื่อว่าพิจารณาเห็นกายในกาย .. เวทนาในเวทนา .. จิตในจิต .. ธรรมในธรรมอยู่ ฯ"

ซึ่งในกรณีจิตตานุปัสสนานี้ หมายถึงการเห็นอนัตตาในจิต เห็นจิตเพียงแค่สักแต่ว่ารู้ สักแต่ว่าระลึก คือรู้ว่าจิตเป็นเพียงแค่ธาตุรู้ และมีเจตสิกอันได้แก่ โลภะ โทสะ โมหะ ฯลฯ เกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไปตามเหตุปัจจัย โดยเห็นเป็นแค่กระบวนธรรมที่ไม่มีบุคคลตัวตนเราเขาอยู่ในจิต

นั่นคือการเห็นที่วิเศษ เพื่อให้เกิดกระบวนการละอุปาทานในจิตและในองค์ธรรมที่เกิดขึ้น โดยไม่ยึดมั่นถือมั่นอะไรๆในโลก

โดยที่เราเรียกการปฏิบัติ ที่เริ่มตั้งแต่เห็น จนกระทั้งมีผลให้ซาบซึ้งถึงจิตถึงใจในองค์ธรรมและไตรลักษณ์ที่ปรากฏขึ้นในจิตนี้ว่า จิตตานุปัสสนา สติปัฏฐานนั่นเอง

สรุปในการปฏิบัติตรงนี้ก็คือ เมื่อจิตมีความกังวลว่าจะไปไม่ทันตามนัดเกิดขึ้น ก็ให้มีสติระลึกรู้ว่า "จิตมีความกังวล (โทสะ) ก็รู้ว่าจิตมีความกังวล (โทสะ), จิตปราศจากความกังวล (โทสะ) ก็รู้ว่าจิตปราศจากความกังวล (โทสะ)"

มีสัมปชัญญะและสมาธิอันตั้งมั่น เห็นและรู้ชัดในธรรมอันแสดงอนิจจลักษณะ ซึ่งได้แก่ "พิจารณาเห็นธรรมคือความเกิดขึ้น (ของความกังวล) ในจิตบ้าง พิจารณาเห็นธรรมคือความเสื่อม (ของความกังวล) ในจิตบ้าง พิจารณาเห็นธรรมคือทั้งความเกิดขึ้นทั้งความเสื่อม (ของความกังวล) ในจิตบ้าง"

ถ้าผู้ปฏิบัติ เห็นและพิจารณาเช่นนี้ทุกครั้งที่ความกังวลเกิดขึ้นในขณะขับรถ ณ.ช่วงเวลานั้น ความกังวลนั้นก็จะเกิดขึ้นถี่น้อยลง และแต่ละครั้งก็กินระยะเวลาสั้นลงไปเรื่อยๆได้เองนะครับ

นอกจากนี้แล้ว การสะสมปัญญาด้วยการเห็นและพิจารณาเช่นนี้ไปเรื่อยๆกับสภาวะแห่งโทสะ และสภาวะอื่นๆที่พระบรมครูได้ทรงกล่าวไว้ในจิตตานุปัสสนาสติปัฏฐานสูตร เช่น สภาวะแห่งราคะ สภาวะแห่งโมหะ สภาวะแห่งความหดหู่ สภาวะแห่งความฟุ้งซ่าน ฯลฯ ก็จะส่งผลให้เห็นอนัตตา ละอุปาทาน จนเกิดปัญญาในระดับโลกุตระขึ้นได้เองในเวลาไม่ช้าไม่นานอีกด้วยนะครับ

นั่นคือจะเกิดความตระหนักรู้ จนระทั่งซาบซึ้งถึงใจในความไม่เที่ยง เกิดความเบื่อหน่ายคลายกำหนัด จนจิตตั้งมั่นเป็นกลาง รู้สักแต่ว่ารู้ เห็นสักแต่ว่าเห็น ไม่มีตัวตนของผู้เข้าไปรู้ไปเห็น และสิ่งที่รู้ที่เห็น คือการเกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไป ก็ด้วยเหตุปัจจัย

นั่นได้แก่การเข้าไปเห็นถึงอนัตตา เพื่อลดละอุปาทานในขันธ์ ไม่ถือมั่นสิ่งใดๆในโลก ตามคำของพระบรมครูในพระสูตร จนเข้าสู่ขบวนการพ้นทุกข์เป็นขั้นเป็นลำดับไปนะครับ

แล้วเมื่อนั้น การทำงานทำการที่มีปัญหา ไม่ว่าจะเป็นเรื่องของเวลาที่จำกัดเข้ามาบีบคั้น หรืออุปสรรคใดๆเข้ามาปิดกั้นความสำเร็จ ก็ไม่ใช่ปัญหาอีกต่อไป เพราะจิตรับรู้และซาบซึ้งถึงใจในเรื่องของอนัตตา ซึ่งก็คือเรื่องของเหตุและปัจจัย หามีตัวตนผู้แบกรับปัญหาใดๆไม่

และการทำงานเช่นการขับรถเพื่อไปให้ทันตามนัด ก็จะเป็นเรื่องที่ต้องมุ่งทำตามเหตุปัจจัย คือเผื่อเวลารถติดให้มากขึ้นอีกสักหน่อย หรือถ้าเผื่อแล้วก็ทำท่าว่าจะยังไปไม่ทันอีก จิตก็จะมุ่งแต่การทำเหตุปัจจัยให้ดีที่สุด คือการขับรถซอกแซกให้ถึงจุดหมายได้เร็วและปลอดภัยที่สุด โดยไม่มีจิตไปคิดกังวลว่าจะไปไม่ทัน หรือไปคิดถึงผลเสียที่จะเกิดขึ้นมาหากไปสาย ซึ่งทำให้ใจไม่โดนบีบคั้นจนเป็นทุกข์ขึ้นมาได้อีกนะครับ

ซึ่งพอจิตมีสัมมาทิฏฐิ สามารถวางใจลงได้อย่างนี้ การทำงานก็จะทำด้วยจิตใจที่เป็นอิสระจากเครื่องร้อยรัดทั้งปวง จิตใจก็จะเบิกบานเบาสบาย ไม่ต้องไปห่วงไปกังวลกับผล เพราะตระหนักรู้จนซาบซึ้งถึงใจดีแล้วว่า ผลนั้นก็จะดำเนิน และเป็นไปตามเหตุปัจจัยนั่นเอง

แล้วมาต่อกันในส่วนของการฝึกในวิธีที่ ๒ ซึ่งได้แก่กรรมฐานในหมวดเวทนานุปัสสนาสติปัฏฐานกันในคราวหน้า

เจริญในธรรมครับ

กำลังอยากรู้เรื่อง เวทนานุปัสสนาเลยครับ