ขณะนั้นวสวัตตีมารมายืนขวางทางเสด็จ กล่าวว่า สิทธัตถะ นับแต่นี้ ๗ วัน
สมบัติจักรพรรดิจะปรากฏแก่ท่าน ท่านจงกลับไปเสวยสมบัติจักรพรรดิเถิดท่าน
เจ้าชายตอบว่า เราไม่ต้องการราชสมบัติ เราจักเป็นพระพุทธเจ้า ท่านจงหลีกไป
มารกล่าวว่า นับแต่นี้ไปเราจะหาโอกาส ทำลายความประสงค์ของท่านให้จงได้

เจ้าชายสิทธัตถะเสด็จผ่านมาถึงแม่น้ำสายหนึ่ง ตรัสถามนายฉันนะว่า
แม่น้ำนี้ซื่ออะไร นายฉันทูลว่าแม่น้ำนี้ชื่อ อโนมา จึงกระตุ้นให้สัญญาม้ากัณฐกะ
ได้กระโดดข้ามแม่น้ำ แล้วเสด็จลงจากหลังม้าประยืนที่หาดทรายริมฝั่งแม่น้ำอโนมา

เจ้าชายสิทธัตถะดำริว่า ผมของเราอย่างนี้ไม่ควรแก่เพศบรรพชิตเลย
จึงใช้พระขรรด์ตัด พระเมาลี (มวยผม) จนเหลือพระเกศายาวเพียง ๒ องคุลี
พระมัสสุ (หนวด) ก็มีพอประมาณ จากนั้นทรงรวบพระเมาลี อธิษฐานว่า
ถ้าจักได้เป็นพระพุทธเจ้าขอให้ผมตั้งอยู่ในอากาศ ถ้าไม่สามารถตรัสรู้ได้
ก็ขอให้ตกลงมายังพื้นดิน แล้วเหวี่ยงขึ้นไป พระเกศาลอยขึ้นไปในอากาศ
ท้าวสักกเทวราชนำผอบมาลองรับ นำไปประดิษฐานไว้ในจุฬามณี ณ ภพดาวดึงส์

พระโพธิสัตว์ดำริอีกว่า อาภรณ์ที่สวมใส่อยู่นี้มีค่ามาก ไม่ควรแก่สมณเพศ
ครั้งนั้น ฆฏิการพรหมซึ่งเป็นสหายของพระองค์ในสมัยพระกัสสปพุทธเจ้า
ได้นำบริขาร ๘ คือ จีวร สังฆาฏิ สบง บาตร มีด เข็มพร้อมด้าย รัประคต และกระบอกกลองน้ำ
มาถวาย เจ้าชายสิทธัตถะทรงครองผ้าถือเพศเป็นบรรพชิต แล้วโยนภูษาทรงขึ้นไปในอากาศ
ฆฏิการพรหมรับไว้แล้วนำไปบรรจุในทุสสเจดีย์ พรหมโลก

จากนั้นเจ้าชายสิทธัตถะตรัสสั่งให้นายฉันนะนำพระขรรค์ เครื่องประดับ และม้ากัณฐกะ
กลับกรุงกบิลพัสดุ์ กัณฐกะได้ยินดังนั้น บังเกิดความอาลัย พอละสายตาจากพระโพธิสัตว์
ล้มลงขาดใจตายทันที ไปบังเกิดในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์มีนามว่า กัณฐกะเทพบุตร
นายฉันนะจำต้องเดินกลับกรุงกบิลพัสดุ์แต่เพียงลำพัง

เจ้าชายสิทธัตถะทรงยับยั้งอยู่ที่ อนุปิยอัมพวัน ซึ่งอยู่ริมฝั่งแม่น้ำอโนมา
เป็นเวลา ๗ วัน ด้วยความสุขอันเกิดจากบรรพชา จากนั้น เสด็จดำเนินด้วยพระบาท
สิ้นระยะทาง ๓๐ โยชน์ เข้าสู่กรุงราชคฤห์ แคว้นมคธ เที่ยวบิณบาตรไปตามลำดับเรือน
ชาวเมืองพากันตื่นเต้นเมื่อได้เจอนักบวชรูปงาม กำลังเดินบิณฑบาตไปตามถนน
ด้วยอากัปกิริยาที่สำรวม เหล่าบุรุษได้นำความกราบทูลพระเจ้าพิมพิสาร

พระราชาประทับอยู่บนประสาท ทอดพระเนตรเห็นเจ้าชายสิทธัตถะ
ด้วยความอัศจรรย์พระทัยยิ่ง รับสั่งให้ราชบุตรตามไปดู ตรัสว่า ในขณะออกจากเมือง
หากเป็นเทวดาก็จะเหาะไป หากเป็นอมนุษย์ก้จะหายตัวไป หากเป็นพญานาคก็จะดำดินไป
หากเป็นมนุษย์ก็จะเที่ยวแสวงหาสถานที่เพื่อบริโภคอาหาร

ฝ่ายเจ้าชายสิทธัตถะดำริว่า อาหารบิณฑบาตมีเท่านี้ เพียงพอที่จะฉัน
เพื่อยังอัตภาพให้เป็นไปได้แล้ว จึงเสด็จออกจากพระนครไปประทับนั่งที่ร่มเงา
ของภูเขา ปัณฑวะเพื่อเสวยภัตตาหาร ด้วยอาการสำรวม

พวกราชบุรุษติดตามไปจนถึงเชิงเขาปัณฑวะ เห็นพระโพธิสัตวกำลังประทับ
นั่งเสวยภัตตาหาร จึงนำความมากราบทูลพระราชา พระเจ้าพิมพิสารรีบเสด็จออกไปทันที
ปฏิสันถารกันพอสมควรแล้ส พระราชาตรัสถึงนามและตระกูลของพระโพธิสัตว์
ทรงทราบว่าพระองค์คือเจ้าชายสิทธัตถะแห่งกรุงกบิลพัสดุ์ จึงพอพระทัยโสมนัส
ทรงเชื้อเชิญให้อยู่ครองราชสมบัติในกรุงราชคฤห์ร่วมกัน

พระโพธิสัตว์ตรัสว่า มหาบพิตร อาตมาภาพปรารถนาที่จะตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า
แต่เพียงอย่างเดียว พระเจ้าพิมพิสารอ้อนวอนด้วยประการต่างๆ ก็ไม่สำเร็จ ทรงเห็นพระโพธิสัตว์
มีพระทัยเด็ดเดี่ยวเช่นนั้นจึงตรัสว่า หากพระองค์ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้แล้ว ขอให้เสด็จมาแคว้นหม่อมฉันด้วย

เจ้าชายสิทธัตถะรับคำของพระราชาพิมพิสารแล้ว เสด็จดำเนินต่อไปยังสำนัก
ของอาฬารดาบสกกลามโคตร และอุททกดาบสรามบุตร เรียนสมาบัติ ๘ จนจบแล้ว
ทรงดำหริว่าการปฏิบัติทั้งสองแห่งนี้ ก็ยังมิใช่ทางแห่งการหลุดพ้น จึงเสด็จไปอุรุเวลาเสนานิคม
ริมฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา ทรงบำเพ็ญเพียรด้วยอุบายวิธีต่างๆ ท้ายที่สุดทรงทรมานตนเอง
ด้วยการเสวยข้าววันละเมล็ดบ้าง ไม่เสวยติดต่อกันเป็นเวลาหลายวันบ้าง จนร่างกายสูบผอม
บ้างครั้งถึงกับเป็นลมหมดสติ

เวลานั้นบุตรพราหมที่ทำนายพระลักษณะ ๔ คน และโกญฑัญญะพราหมณ์
รวมเป็น ๕ คนด้วย เรียกกันว่าปัญจวัคคีย์ หลังจากทราบข่าวเจ้าชายสิทธัตถะผนวชแล้ว
ได้บวชตามคำสั่งของบิดา เที่ยวภิกขาจารไปยังคาม นิคมเมืองต่างๆได้มาพบกับพระโพธิสัตว์
ที่อุรุเวลาเสนานิคม จึงพากันอยู้อุปฐากพระโพธิสัตว์ด้วยความหวังว่า เมื่อพระโพธิสัตว์ตรัสรู้
เราจักได้อยู่ในสำนักของพระพุทธเจ้า ตามประสงค์ของพราหมณ์ผู้เป็นบิดา

เจ้าชายสิทธัตถะทรงบำเพ็ญทุกรกิริยา ด้วยวิธีการต่างๆ ถึง ๖ ปี ก็ยังไม่เห็นทาง
ที่จะหลุดพ้น ทรงดำริว่าจะกลับมาเสวยพระกระยาหารอย่างเดิม เพื่อให้ร่างกายมีกำลัง
คงจะมีปัญญาที่จะหาความหลุดพ้นได้ ตัดสินใจแล้วเสด็จออกบิณฑบาตดังที่ได้กระทำมา
หลังจากที่ได้เสวยพระกระยาหารแล้ว พระวรกายก็กลับมีพระฉวีผุดผ่องดุจทองเช่นเดิม

เหล่าปัญจวัคคีย์เห็นดังนั้น คิดว่าพระโพธิสัตว์นี้แม้จะทำทุกรกิริยาอยู่ถึง ๖ ปี
ก็ยังไม่อาจตรัสรู้ได้ แต่บัดนี้กลับมาบริโภคอาหารอีก จะตรัสรู้ได้อย่างไรพระโพธิสัตว์นี้
คลายจากความเพียร เวียนกลับสู่ความมักมากเสียแล้ว ไม่มีประโยชน์อะไรที่เราจะอุปฐาก
อีกต่อไป จึงพากันละทิ้งพระโพธิสัตว์ให้อยู่ลำพัง ต่างถือเอาบริขารของตนเดินทางไป
ยังอิสิปตนมฤคทายวัน กรุงพาราณสี

คืนก่อนตรัสรู้ พระโพธิสัตว์มีความฝัน ๕ ประการ เมื่อพิจารณาแล้ว
มั่นพระทัยว่าจะได้ตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้าแน่นอน ครั้นเวลาใกล้รุ่ง
เสด็จมาประทับ ณ โคนต้นไทรต้นหนึ่ง เพื่อรอบิณบาต

กล่าวถึง นางสุชาดา ธิดาของเสนานิกุฎุมพี ตำบลอุรุเวลาเสนานิคม
เมื่รุ่นสาวนางได้อธิษฐานต่อเทวดา ณ ต้นไทรริมฝั่งแม่น้ำเนรัญชราว่า หากข้าพเจ้า
ได้ไปสู่สกุลที่่มีชาติเสมอกัน ๑ ได้บุตรชายคนแรก ๑ จะถวายข้าวปายาสแก่ท่าน
เวลาผ่านไป นางมีครอบครัวและได้มีบุตรชายคนแรก สมประสงค์ทั้งสองประการ
เมื่อได้โอกาสกลับมายังอุรุเวลาเสนานิคม นางจึงคิดจะกระทำพลีกรรมในวันเพ็ญเดือน ๖

เช้าวันนั้น ขณะที่นางกำลังหุงข้าวปายาส ได้สั่งให้นางทาสีออกไป
ทำความสะอาดบริเวณต้นไทรเพื่อจะกระทำพิธี ทาสีออกไปเห็นพระโพธิสัตว์
ประทับนั่งอยู่ที่โคนต้นไทรนั้น มีรัศมีสว่างไสว จึงรีบกลับมาบอกนางสุชาดา

นางสุชาดาฟังแล้วคิดว่า วันนี้เทวดาคงลงมารับพลีกรรมด้วยตนเองเป็นแน่
บังเกิดปิติโสมนัสเป็นอย่างยิ่ง รีบนำถาดทองบรรจุข้าวปายาสจนเต็ม ครอบด้วยถาดทอง
อีกใบหนึ่ง ใช้ผ้าขาวสะอาดคลุม ยกถาดนั้นเทินไว้บนศรีษะ มือถือคณโฑน้ำ
รีบออกไปยังต้นไทรโดยเร็ว

นางเห็นพระโพธิสัตว์ประทับอยู่ ก็ยิ่งเกิดความปิติ น้อมกายเข้าไปถวายถาดข้าวปายาส
พร้อมทั้งคณโฑน้ำ กล่าวว่า ขอท่านจงรับพลีกรรมที่นำมาถวายนี้เถิด ความหวังของดิฉัน
สำเร็จแล้ว ฉันใด แม้ความหวังของท่านก็จงสำเร็จ ฉะนั้น นางสุชาดาถวายข้าวปายาส
พร้อมทั้งถาดทองซึ่งมีราคาตั้งแสนแล้วหลีกไป

พระโพธิสัตว์ลุกจากที่ประทับนั่ง กระทำประทักษิณต้นไทรแล้วทรงถือถาดนั้น
เสด็จไปยังฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา ที่ท่าน้ำชื่อ สุปติิฏฐิตะ วางถาดลงสด็จลงสรงสนานเสร็จแล้ว
เสด็จมาที่โคนต้นไม้ต้นหนึ่งรงแบ่งข้าวปายาสเป็น ๔๙ ก้อน ก้อนหนึ่งมีประมาณเท่าจาวตาล
แล้วเสวย (อรรถกถากล่าวว่า ข้าวปายาสทั้งหมดนี้เป็นอาหารมื้อสุดท้ายก่อนตรัสรู้
ได้เป็นอาหารอยู่ ๔๙ วัน สำหรับพระโพธิสัตว์ผู้ตรัสรู้เป็นพระพุทธเจ้า ขณะที่ประทับ
ณ สัตตมหาสถาน แห่งละ ๗ วันรวมเป็นเวลา ๔๙ วัน)

พระโพธิสัตว์เสวยเสร็จแล้ว เสด็จไปณริมฝั่งน้ำทรงอธิษฐานว่า ถ้าเราจัก
ได้เป็นพระพุทธเจ้าในวันนี้ ถาดทองจงลอยทวนกระแสน้ำขึ้นไป หากมิได้เป็นถาดนี้จงลอย
ไปตามกระแสน้ำ แล้วทรงวางถาดทองลงบนกระแสน้ำ ถาดนั้นได้ลอยทวนกระแสน้ำ
ขึ้นไปจนถึงวังน้ำวนแห่งหนึ่ง แล้วจมลงสู่ท้องน้ำ

พระโพธิสัตว์เสด็จกลับมาประทับอยู่ในป่าไม้สาละ ที่ริมฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา
ขณะนั้นสาละกำลังออกดอกบานสะพรั่ง จนเวลาเย็นจึงเสด็จดำเนินไปยังต้นโพธิชื่อ
อัสสัตถะ อันเป็นสถานที่ประทับเพื่อการตรัสรู้

ขณะนั้นคนตัดหญ้าชื่อ โสตถิยะ หาบหญ้าเดินสวนมา คิดว่าบรรพชิต
รูปนี้คงต้องการที่นั่ง จึงถวายหญ้ากุสะ(หญ้าคา) ๘ กำ พระองค์ทรงรับ และอนุโมทนา
แล้วทรงเสด็จไปยังต้นโพธิด้านทิศตะวันออก กระทำประทักษิณต้นโพธิ
ทรงลาดหญ้าคา ๘ กำลงบนพื้นดิน ทันใดนั้น หญ้าคากลายเป็นรัตนะบัลลังก์ขึ้นมารองรับ
พระโพธิสัตว์ประทับนั่งบนรัตนบัลลังก์ ทรงตั้งมหาปณิธาน (ความตั้งใจมั่นอันยิ่งใหญ่)ว่า

ระหว่างนั้น วสวัตตีมารที่คอยติดตามขัดขวาง ทราบความประสงค์ของพระโพธิสัตว์
ตั้งใจจะทำลายไม่ให้สำเร็จตามความปรารถนา จึงนำกองทัพมารเข้ามาจู่โจม พระโพธิสัตว์
ผู้ประทับ ณ โคนโพธิพฤกษ์ทุกทิศทาง พญามารขี่ช้างคีรีเมล์ตัวสูงใหญ่ปรี่เข้ามา เสียงโห่ร้อง
ของกองทัพมารเหมือแผ่นดินทรุด จนไม่มีผู้ใดสามารถดำรงอยู่ในที่นั้นได้ ท้าวสักกเทวราช
หนีไปยืนที่ขอบจักรวาล ท้าวมหาพรหมเสด็จขึ้นไปยังพรหมโลก แม้พญากาฬนาคราชก็ดำดิน
ลงไปอยู่ในนาคพิภพ เหลือแต่พระโพธิสัตว์ประทับนั่งอยู่บนรัตนะบัลลังก์นั้นอยู่เพียงผู้เดียว

แต่วสวัตตีมาร ก็ไม่สามารถจะทำให้พระโพธิสัตว์ตกพระทัยหนีไปได้
แม้ด้วยฤทธิ์ของมารทั้ง ๙ ประการ คือ ลม ฝน ก้อนหิน เครื่องประหาร ถ่านไฟ
เถ้ารึง (กองเถ้าที่ไม่มีถ่านไฟแต่ก็ยังร้อนระอุอยู่) ทราย โคลน และความมืด

พญามารเมื่อไม่สามารถเอาชนะได้ ขึ้งโกรธมาก บังคับหมู่พลมารว่าพวกเจ้า
จะหยุดอยู่ใย จงทำให้สิทธัตถะให้ไม่เป็นสิทธัตถะ ทำให้สิทธัตถะหนีไปให้จงได้
ส่วนตนเองนั่งอยู่บนคอช้างคีรีเมขล์ ถือจักราวุธเข้าไปใกล้แล้วกล่าวว่า
สิทธัตถะท่านจงลุกขึ้น บัลลังก์นี้ไม่ควรแก่ท่าน บัลลังก์นี้ควรแก่เรา

พระโพธิสัตว์ตรัสว่า บัลลังก์นี้เป็นบัลลังก์ที่ตรัสรู้ของพระโพธิสัตว์ทั้งหลาย
ผู้ได้บำเพ็ญบารมีมาแล้ว ดังนั้นบัลลังก์นี้ไม่ควรแก่ท่าน พญามารอดกลั้นกำลังแห่งความโกรธ
ไว้ไม่ได้ จึงขว้างจักราวุธใส่พระโพธิสัตว์ จักราวุธนั้นคมมากสามารถตัดเสาหินให้ขาด
ไปได้เสมือนตัดหน่อไม้ไผ่ แต่ขณะนั้นจักราวุธกลับกลายเป็นเพดานดอกไม้ตั้งอยู่เบื้องบน
เหล่ามารจึงพากันปล่อยก้อนหินใหญ่ให้กลิ้งมาดังห่าฝน ด้วยหวังว่าจะให้พระโพธิสัตว์ลุกหนีไป
แต่ก้อนหินเหล่านั้นก็กลายเป็นดอกไม้ตกลงมายังภาคพื้นดินอีก บรรดเทวดาทั้งหลายที่หนีไปยืน
อยู่ขอบจักวาลต่างเฝ้าแลดูและคิดกันว่า เจ้าชายสิทธัตถะจะทรงกระทำอย่างไรหนอ

พญามารถามว่า สิทธัตถะ ในกาลที่ท่านให้ทาน ผู้ใดเป็นสักขีพยาน พระโพธิสัตว์ตรัสว่า
ในที่นี้เราไม่มีผู้ใดซึ่งมีจิตใจจะเป็นสักขีพยานให้ได้ ทานที่เราให้แล้วในอัตภาพอื่นจงยกไว้
เอาแต่เพีบงทานที่ให้ในอัตภาพที่เป็นพระเวสสันดร เราได้ให้ สัตตสดกมหาทาน ปฐพีอันหนาทึบนี้
แม้จะไม่มีจิตใจ ก็เป็นสักขีพยานแก่เราได้ ตรัสดังนี้แล้วทรงเหยียดพระหัตถ์ขวาชี้ลงตรงมหาปฐพี

(ในปฐมสมโพธิกถากล่าวไว้ว่า ทันใดนั้นนางพระธรณีผุดขึ้นมาจากพื้นดินยืนอยู่
เฉพาะพระพักตร์กล่าวว่า ข้าแต่มหาบุรุษ ข้าพระองค์ทราบดีถึงทานที่พระองค์สั่งสมมาตั้งแต่ต้น
ด้วยทักษิโณทกที่พระองค์หลั่งลงเหนือปฐพีนั้น ตกลงมาเปียกชุ่มอยู่ในมวยผมของข้าพระองค์
มากมายจนประมาณมิได้ ว่าแล้วก็บิดน้ำออกจากมวยผม น้ำมากมายท่วมท้นเสนามาร
ทั้งหลายให้ลอยไปถึงมหาสมุทร)

ช้างคิริเมขล์มิอาจยืนอยู่ได้ ทรุดตัวคู้เข่าลง พญามารที่นั่งบนคอช้าง
พลัดตกลงมายังพื้นดิน ขณะเดียวกัน อสนีบาตเปรี้ยงลงมา มหาเมฆก็ร้องครืนครั่นภูเขา
จะถล่มทลาย มหาสาครก็ปั่นป่วนกัมปนาท ทั่วจักราลเกิดโกลาหลสะท้านสะเทือน
พลมารทีเหลือตกใจต่างพากันทิ้งศัตราวุธ หนีไปทุกทิศจนหมดสิ้น

พญามารเห็นดังนั้นก็อัศจรรย์ใจ ด้วยความครั่นคร้ามในพระเดชานุภาพ
ของพระโพธิสัตว์ หนีกลับไปยังปรนิมมิตวสวัตตี อันเทวสถานของตน
ประนมมือนมัสการกล่าวคำสรรเสริญพระโพธิสัตว์ว่า

เมื่อพญามารและเสนามารหลบไปแล้ว เหล่าเทวดาชื่นชมแซ่ซ้องสาธุการ
สรรเสริญพระโพธิสัตว์ว่า พระสิทธัตถะเป็นมนุษย์ยังชนะเทพบตรหมู่มารได้
พระโพธิสัตว์นี้จักเป็นศาสดาของมนุษย์ และเทวดาทั้งหลายแน่นอน

ขณะพระอาทิตย์ยังไม่อัสดง พระโพธิสัตว์ประทับนั่งบนรัตนบัลลังก์ด้วย
พระทัยอันมั่นคง จิตเป็นสมาธิตั้งมั่นไม่หวั่นไหว จวบจนราตรีกาล

ยามแรก เกิดปัญญาหยั่งรู้ถึงชาติที่เคยเกิดมาแต่ก่อน (ระลึกชาติได้)
ยามที่สอง เกิดปัญญาหยั่งรู้การตายการเกิดของสัตว์ทั้งหลาย (ตาทิพย์)
ยามสุดท้าย เกิดปัญญาหยั่งรู้ในธรรมที่สิ้นไปแห่งกิเลสทั้งหลาย (ตรัสรู้)

พระโพธิสัตว์ได้บรรลุธรรมตามลำดับ และได้ตรัสรู้เป็นพระสัมมาสัมพุทธเจ้า
ในยามสุดท้ายแห่งราตรีของวันเพ็ญ เดือน ๖ ด้วยประการฉะนี้

หลังการตรัสรู้ พระพุทธองค์ประทับนั่งอยู่ ณ บัลลังก์นั้นอีก ๗ วัน
ทรงพิจารณาธรรมที่ทำให้สิ้นไปแห่งกิเลสทั้งหลาย ทบทวนกลับไปกลับมา
ได้ทราบชัดว่าถึงธรรมที่เกิดขึ้นพร้อมทั้งเหตุ ได้ทราบชัดว่าความสิ้นไปแห่งเหตุ
เป็นทางให้ถึงความหลุดพ้นคือพระนิพพาน ได้ทราบชัดทางที่จะปฏิบัติให้ถึงพระนิพพาน

ทรงเปล่งอุทานว่า เมื่อใดผู้มีความเพียร ได้รู้ถึงธรรมที่เกิดขึ้นพร้อมทั้งเหตุ
ได้รู้ถึงความสิ้นไปแห่งกิเลส ได้รู้ถึงทางที่ปฏิบัติให้ถึงความดับไปแห่งกิเลส ชื่อว่าพระนิพพาน
เมื่อนั้น ผู้นั้นชื่อว่ากำจัดมารและเสนามารเสียได้ ดุจดวงอาทิตย์ส่องโลกให้สว่างไสว ฉะนั้น

สัปดาห์ที่ ๑ พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ ณ บัลลังก์ที่โคนต้นโพธิ์ พิจารณา
ธรรมที่บรรลุแล้วทวนกลับไปกลับมา ตลอด ๗ วัน สถานที่นี้ชื่อว่า โพธิบังลังก์

สัปดาห์ที่ ๒ ประทับยืนทางด้านทิศตะวันออกเฉียงเหนือ เยื้องจากบัลลังก์เล็กน้อย
ทอดพระเนตรดูบัลลังก์และต้นโพธิ์ อันเป็นสถานที่บรรลุผลแห่งบารมี
ที่ทรงบำเพ็ญมาตลอด ๗ วัน สถานที่นี้ชื่อว่า อนิมิสเจดีย์

สัปดาห์ที่ ๓ ทรงเนรมิตที่เดินจงกรมระหว่างโพธิบัลลังก์กับอนิมิสเจดีย์ จากทิศตะวันออก
ไปทิศตะวันตก เสด็จเดินจงกรมตลอด ๗ วัน สถานที่นี้ชื่อว่า รัตนจงกรรมเจดีย์

สัปดาห์ที่ ๔ เทวดาทั้งหลายเนรมิตเรือนแก้ว ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือจากต้นโพธิ์
พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับนั่งพิจารณาพระอภิธรรม คือธรรมชั้นสูงตลอด ๗ วัน สถานที่นั้นชื่อว่า
รัตนฆรเจดีย์

สัปดาห์ที่ ๕ เสด็จจากรัตนฆรเจดีย์ไปยังต้น อชปาลนิโครธ (ต้นไทร) ซึ่งอยู่ทาง
ทิศตะวันออกของต้นโพธิ์ ประทับนั่งลงพิจารณาธรรม ณ ที่นี้ ธิดาพญามารอาสาบิดาเข้ามายั่วยวน
พระพุทธองค์ด้วยวิธีการต่างๆ แต่ไม่สามารถทำให้พระองค์หวั่นไหวได้ ไม่สนพระทัยที่จะลืม
พระเนตรดู ทรงยับยั้งอยู่ ณ ที่นี้ตลอด ๗ วัน

สัปดาห์ที่ ๖ เสด็จไปประทับยังโคนต้น มุจลินท์ (ต้นจิก) ณ ที่นั้นฝนตกพรำมีลมหนาวตลอด ๗ วัน
พญามุจลินทนานาคราชได้เข้ามาแผ่ขนดรอบพระวรกาย ๗ รอบ แผ่พังพานใหญ่เหนือ
พระเศียรของพระพุทธองค์ ให้พ้นจากลมหนาว เหลือบยุง และสัตว์เลื้อยคลาน เมื่อปราศจากฝนแล้ว
จึงคลายขนดจากพระวรกายของพระผู้มีพระภาคเจ้า จำแลงเป็นมาณพเข้ามาถวายนมัสการพระพุทธองค์

สัปดาห์ที่ ๗ เสด็จไปประทับที่ต้น ราชายตนะ (ต้นเกด) เสวยสุขอันเกิดจาก
ความหลุดพ้นจากอำนาจของกิเลส ตลอด ๗ วัน

วันรุ่งขึ้น ขณะที่พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับนั่งอยู่ ณ โคนต้นไม้ราชายตนะ
พาณิชสองคนชื่อ ตปุสสธ และ ภัลลิกะ เดินทางจากอุกกลชนบทจะเข้าไปค้าขายในเมือง
ด้วยเกวียน ๕๐๐ เล่ม เทวดาผู้เคยเป็นญาติในชาติก่อนมาบอกข่าวว่า พระผู้มีพระภาคเจ้า
พระองค์นี้เพิ่งตรัสรู้ ขณะนี้ประทับอยู่ที่โคนไม้ราชายตนะ ท่านทั้งสองจงไปถวายอาหารบิณบาตเถิด
การได้บูชาพระพุทธองค์แรกตรัสรู้ จะเป็นประโยชน์และความสุขแก่ท่านทั้งสองตลอดกาลนาน

สองพาณิชจึงเข้าไปเฝ้าพระพุทธองค์ น้อมถวายสัตตุก้อน สัตตุผง (ข้าวตู)
พระองค์ทรงรับด้วยบาตรที่ท้าวมหาราชทั้ง ๔ นำมาถวาย เสวยแล้วอนุโมทนา

พาณิชทั้งสองเกิดความเลื่อมใส ได้กราบทูลพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า ข้าพระเจ้าทั้งสอง
ขอถึงซึ่งพระพุทธ และพระธรรมเป็นสรณะ ขอพระองค์โปรดถือว่าข้าพระองค์เป็นอุบาสก
นับตั้งแต่บัดนี้ เป็นต้นไป


ในพระวินัยปิฏกกล่าวว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าได้ประทานเกศธาตุแก่ตปุสสะ และภัลลิกะ
พาณิชทั้งสองดีใจมาก บรรจุเกศธาตุไว้ในผอบทองคำ ถวายบังคมพระผู้มีพระภาคเจ้าแล้วเดินทางต่อไป
นำเอาพระเกศธาตุไปบรรจุในพระเจดีย์ที่เมือง อสิตัญชนะ อันเป็นบ้านเกิดของตน

ทรงดำริเรื่องการแสดงธรรม

เมื่อพาณิชทั้งสองหลีกไปแล้ว พระบรมศาสดาเสด็จจากราชายตนะ ไปยังอชปาลนิโครธอีก
ณ ที่นี้ บังเกิดปริวิตกว่า ธรรมที่เราบรรลุนี้ สุขุมลุ่มลึก ประณีตยากแก่เหล่าสัตว์ที่ถูกอวิชชาครอบงำ
จะรู้แจ้งด้วยปัญญาของตนเองได้ หากแสดงแล้วสัตว์เหล่านี้รู้ไม่ทั่วถึง ธรรมนั้นก็จะไม่เป็นประโยชน์
แก่โลก ทรงพิจารณาดังนี้แล้วพระทัยก็น้อมไปในทางที่จะไม่แสดงธรรมที่พระองค์ตรัสรู้

ท้าวมหาพรหมทูลอาราธนาให้แสดงธรรม

ครั้งนั้น ท้าวสหัมบดีพรหม ทราบความดำริของพระผู้มีพระภาคเจ้าว่า
จะไม่แสดงธรรมแก่สัตว์โลก จึงนำ ท้าวสักกะ ท้าวสุยามะ ท้าวสันดุสิต ท้าวนิมมารดี
ท้าวปรินิมมิตตวสวัตตี และท้าวมหาพรหม ไปเฝ้าพระผู้มีพระภาคเจ้า
ทูลอาราธนาขอให้พระพุทธองค์ทรงแสดงธรรมเพราะสัตว์โลกที่มีปัญญายังมีอยู่

พระผู้มีพระภาคเเจ้าสดับรับคำอาราธนาแล้ว ทรงพิจารณาสัตว์โลกด้วยพุทธจักขุ
ได้เห็นสัตว์ทั้งหลายบางพวกสอนให้รู้ง่าย บางพวกสอนให้รู้ได้ยาก เปรียบเหมือนบัวสี่เหล่า
บางดอกเพิ่งออกจากเง่า ก็ตกเป็นอาหารของสัตว์ในท้องน้ำ บางพวกเจริญแล้วแต่ยังอยู่ภายใต้ผืนน้ำ
บางพวกโผล่ขึ้นมาบนผืนน้ำแล้ว บางดกก็โผล่พ้นิวน้ำพร้อมที่จะบานเมื่อได้รับแสงตะวัน
ครั้นพิจารณาดังนี้แล้ว จึงรับคำอาราธนาของเหล่าพรหมทั้งหลาย


พระบรมศาสดารับคำอาราธนาของท้าวมหาพรหมแล้ว ทรงพิจารณาว่าจะแสดง
ธรรมกัณฑ์แรกแก่ผู้ใด ระลึกถึง อาฬารดาบส และ อุททกดาบส ที่พระองค์เคยเข้าไปศึกษา
ในตอนแรก ก็ทราบว่าทั้งสองได้สิ้นชีวิตแล้ว จึงระลึกถึงปัญจวัคคีย์ คือ โกณฑัญญะ
วัปปะ ภัททิยะ มหานามะ และอัสสชิ ที่เคยดูแลอุปฐากพระองค์เมื่อครั้งบำเพ็ญเพียร
ณ อุรุเวลาเสนานิคม ด้วยหวังจะรู้ธรรมตาม ซึ่งในระยะนั้นปัญจวัคคีย์ไม่เข้าใจความดำหริ
ของพระโพธิสัตว์ ที่มาเสวยอาหารเหมือนเดิม เข้าใจว่าพระองค์คลายความเพียรเสียแล้ว
ต่างก็พาละทิ้งพระโพธิสัตว์ไว้แต่ลำพัง พากันเดินทงไปยังป่าอิสิปตนมฤคทายวัน กรุงพาราณสี

เมื่อพระผู้มีพระภาคเจ้าระลึกถึงปัญจวัคคีย์ ทรงทราบว่าขณะนี้อยู่ที่กรุงพาราณสี
เช้าจึงเสด็จจากอุรุเวลาเสนานิคม เดินทางถึงอิสิปตนมฤคทายวัน ในเย็นวันเดียวกันนั้นเอง
(วันขึ้น ๑๔ ค่ำ เดือน ๘)

ปัญจวัคคีย์

พระพุทธองค์เสด็จดำเนินไปยังกรุงพาราณสี เป็นระยะทาง ๑๘ โยชน์ทรงพบกับ
อุปกชีวกระหว่างทาง อุปกชีวกทูลถามว่า อาวุโส อินทรีย์ของท่านผ่องใสยิ่งนัก ท่านบวชอุทิศผู้ใด
ใครเป็นศาสดาของท่าน พระผู้มีพระภาคตรัสว่า ศาสดาของเราไม่มี เราตรัสรู้โดยชอบเอง
เราเป็นพระสัมมาสัมพุทธะ จักไปยังแคว้นกาสี เพื่อประกาศพระธรรมให้เป็นไป

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสดังนี้แล้ว อุปกชีวกทูลว่า ท่านควรได้ซื่อว่า อนันตชิน
คือผู้ชนะไม่มีที่สิ้นสุด อุปกชีวกกล่าวดังนั้นแล้วก็แยกทางหลีกไป

เมื่อพระพุทธองค์เสด็จมาถึงอิสิปตนมฤคทายวัน ปัญจวัคคีย์แลเห็นแต่ไกล
นัดหมายกันว่าเราจะไม่อภิวาท ไม่พึงลุกขึ้นต้อนรับไม่พึงรับบาตร ครั้นพระพุทธองค์เสด็จมาใกล้
ปัญจวัคคีย์เห็นพระวรกายของพระองค์ผ่องใส ลืมสัญญาที่พูดกันไว้ ต่างลุกขึ้นต้อนรับ
รูปหนึ่งรับบาตร รูปหนึ่งปูอาสนะ รูปหนึ่งจัดหาน้ำล้างพระบาท รูปหนึ่งจัดตั้งตั่งรองพระบาท
รูปหนึ่งนำผ้าเช็ดพระบาทเข้าไปถวาย

พระพุทธองค์ประทับนั่งบนอาสนะแล้ว ตรัสกับปัญจวัคคีย์ว่า พวกเธอทั้งหลาย
เราได้พบธรรมที่ดับกิเลสและกองทุกข์ได้แล้ว เราจะแสดงธรรมนั้นแก่เธอ พวกเธอเมื่อฟัง
และปฏิบัติตามแล้ว ไม่นานจักเข้าใจธรรมนั้นแจ่มแจ้งด้วยปัญญาของเธอเอง

ปัญจวัคคีย์ทูลคัดค้านว่า ครั้งก่อนที่พระองค์บำเพ็ญเพียรถึงที่สุดแล้ว ก็ยังไม่สามารถ
บรรลุธรรมได้ บัดนี้พระองค์คลายจากความเพียรแล้ว เหตุใดจึงตรัสว่าได้พบธรรมที่ดับกิเลสและกองทุกข์ได้

พระพุทธองค์ตรัสว่า พวกเธอทั้งหลาย เราไม่ได้คลายจากความเพียร ไม่ไดเวียนกลับ
มาเพื่อความมักมาก ดังที่พวกเธอเข้าใจ เรายังมีความมั่นคงในการแสวงหาพระนิพพาน บัดนี้ เราได้
รู้แจ้งธรรมนั้นแล้วด้วยปัญญาของตนเองโดยชอบ เราจะแสดงธรรมนั้นแก่เธอ ถ้าพวกเธอปฏิบัติ
ตามนั้นแล้ว ไม่นานเท่าไรนักเธอจะเข้าใจธรรมนั้นแจ่มแจ้งด้วยปัญญาของเธอเองเช่นกัน

พระพุทธองค์ตรัสย้ำเช่นนี้ถึง ๓ ครั้ง ปัญจวัคคีย์จึงยอมที่จะรับฟัง

พระบรมศาสดาทรงแสดงธรรมกัณฑ์แรกชื่อว่า ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร
ในวันอาสาฬหปุรณมี วันเพ็ญ เดือน ๘ แก่ปัญจวัคคีย์ ตรัสสอนว่า การดำเนินชีวิต
ของภิกษุจะต้องดำเนินไปในทางสายกลาง อันเป็นธรรมของพระอริยะ คือไม่ประพฤติตน
ให้สุขเกินไป ไม่เบียดเบียนให้ลำบากเกินไป ทางสายกลางนั้น คือ
ความเห็นชอบ ความดำริชอบ กล่าววาจาชอบ ทำการงานชอบ
เลี้ยงชีวิตชอบ ทำเพียรชอบ ความระลึกชอบ ความตั้งมั่นชอบ

อริยสัจจ์ ๔

ลำดับจากนั้น ทรงแสดงอริยสัจธรรม ๔ ประการ ซึ่งเป็นธรรมที่พระองค์ตรัสรู้
ด้วยพระปัญญาอันยิ่งของพระองค์เอง คือ
ทุกขอริยสัจจ์ ความทุกข์อันเกิดจากการเกิด ความแก่ ความเจ็บ ความตาย ความโศก
ความร่ำไรรำพัน ความพลัดพรากจากสิ่งที่เป็นของรัก เป็นต้น
ทุกขสมุทยอริยสัจจ์ ความโลภ ความอยากได้ในรูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส
ความอยากได้ในภพ ความอยากได้ในความดับสูญ ซึ่งเป็นต้นเหตุให้เกิดความทุกข์
ทุกขนิโรธอริยสัจจ์ การขจัดความอยากได้ ความขจัดความโลภเสียได้ โดยไม่ให้เกิดขึ้นอีก
การดับต้นเหตุ การดับต้นเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์เสียได้
ทุกขนิโรธคามินีปฏิปทา การปฏิบัติทางสายกลาง ได้แก่ ความเห็นชอบ ความดำริชอบ
กล่าววาจาชอบ ทำการงานชอบ เลี้ยงชีวิตชอบ ทำเพียรชอบ ความระลึกชอบ ความตั้งมั่นชอบ
ซึ่งท่านเรียกว่า อริยมรรค อันเป็นทางไปสู่การปฏิบัติให้ดำเนินไปสู่ความหลุดพ้น
จากความทุกข์ในวัฏฏะ ที่ชื่อว่า นิพพาน

อริยสัจจ์ คือ ความจริงอันประเสริฐ เป็นธรรมสำคัญยิ่งในพระพุทธศาสนา
อริยบุคคล คือ บุคคลที่บรรลุธรรมอันประเสริฐในพระพุทธศาสนา
อริยมรรค คือ ทางสายกลาง ซึ่งเป็นทางที่นำผู้ปฏิบัติไปสู่ความสิ้นทุกข์

พระรัตนตรัย

ขณะที่พระพุทธองค์ทรงแสดง ธัมมจักกัปปวัตตนสูตร ปัญจวัคคีย์น้อมจิตพิจารณา
ไปตามคำสอน โกณฑัณญะ ได้บรรลุโสดาปัตติผล เป็นอริยะบุคคลแล้ว ทูลขอบวช
พระพุทธองค์ประทาน เอหิภิกขุอุปสัมปทา ตรัสว่า เธอจงเป็นภิกษุมาเถิด ธรรมอันเรากล่าวดีแล้ว
เธอจงประพฤติพรหมจรรย์ เพื่อทำที่สุดแห่งกองทุกข์โดยชอบ พร้อมกับพระดำรัสตรัสของ
พระผู้มีพระภาคเจ้า โกณฑัณญะก็อยู่ในสภาพของพระภิกษุทันที เป็นผู้ปลงผมและหนวด
มีบริขาร ๘ พร้อม คือ ไตรจีวร บาตร มีด เข็ม ประคตเอว ผ้ากรองน้ำ สำรวมอิริยาบทยืน
ถวายบังโคมพระบรมศาสดาอยู่

พระอัญญาโกณฑัณญะ

จึงได้ชื่อว่า เป็นพระสงฆ์องค์แรกในพระธรรมวินัยของพระผู้มีพระภาคเจ้า วันนั้น เป็นวันที่
พระรัตนะทั้งสามบังเกิดขึ้นในโลก คือ พุทธรัตนะ ธรรมรัตนะ สังฆรัตนะ
วันต่อมา พระพุทธองค์ทรงประทานโอวาทแก่ปัญจวัคคีย์ที่เหลือ วัปปะ ภัทิยะ
มหานามะ และอัสสชิ ได้บรรลุโสดาปัตติผลโดยลำดับ ทูลขอบวช พระพุทธองค์ทรงประทาน
เอหิภิกขุอุปสัมปทา โดยนัยเดียวกัน

อนัตตลักขณสูตร

หลังจากพระปัญจวัคคีย์ได้บรรลุธรรมขั้นแรกแล้ว พระพุทธองค์ทรงแสดง อนัตตลักขณสูตร
ตรัสสอนพระปัญจวัคคีย์ให้พิจารณาเห็นสภาวธรรมทั้งปวงตามความเป็นจริงว่า
สรรพสิ่งทั้งหลายล้วนเป็น อนัตตา อริยสาวกเมื่อได้ได้ฟังน้อมจิตพิจารณาให้เห็นธรรมตามความเป็นจริงแล้ว
ย่อมเกิดความเบื่อหน่าย เมื่อเบื่อหน่ายก็สิ้นความอยากได้ เมื่อสิ้นความอยากได้ จิตก็หลุดพ้นจากกิเลส

จบพระธรรมเทศนา พระปัญจวัคคีย์ทั้งหมดได้บรรลุเป็นพระอรหันต์

ครั้งนั้นมีพระอรหันต์เกิดขึ้นแล้ว ๖ องค์

ยสกุลบุตร

ครั้งนั้น ในกรุงพาราณสี มีบุตรเศรษฐี ชื่อ ยสะ เกิดมีความเบื่อหน่ายในสุขที่สมบูรณ์
พรั่งพร้อมทุกอย่าง อยู่ในประสาท ๓ ฤดู เปล่งอุทานว่า ที่นี่วุ่นวายหนอ ที่นี่ขัดข้องหนอ
แล้วสวมรองเท้าลงจากปราสาทในเวลาใกล้รุ่ง เดินทางไปยัง อิสิปตนมฤคทายวัน

ขณะนั้นพระพุทธเจ้าตื่นบรรทมแล้ว เสด็จเดินจงกลมอยู่ ณ ที่แจ้ง ทอดพระเนตรเห็น
ยสกุลบุตรเดินมาแต่ไกล จึงเสด็จจากที่จงกรมประทับนั่งบนอาสนะที่ปูลาดไว้ ยสกุลบุตร
เปล่งอุทานว่า ที่นี่วุ่นวายวายหนอ ที่นี่ขัดข้องหนอ

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า ยสะ ที่นี่ไม่วุ่นวาย ที่นี่ไม่ขัดข้อง นั่งลงเถิด
เราจะเเสดงธรรมแก่เธอ ยสกุลบุตรนั่งลงเรียบร้อยแล้ว พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดง
อนุปุพพิกถา คือ เรื่อง ทาน ศีล สวรรค์ โทษของกาม และอานิสงส์ของการออกบวช
แล้วทรงแสดงอริยสัจ ๔ ยสกุลบุตรบรรลุธรรมขั้นแรกเป็น พระโสดาบันบุคคล

ครั้นรุ่งเช้า บิดามารดไม่พบยสกุลบุตรบนปราสาท ให้คนออกตามหา
บิดาเดินตามไปจนถึงอิสิปตนมฤคทายวัน ขณะที่พระองค์ทรงแสดงธรรมแก่บิดา
ยสะพิจารณาตามธรรมที่พระพุทธองค์ทรงแสดง ได้บรรลุเป็น พระอรหันต์
แล้วทูลขอบวช พระพุทธองค์ทรงประทาน เอหิภิกขุอุปสัมปทา

ภายหลังมารดาและอดีตภรรยาของพระยสะ ก็ได้บรรลุธรรมแสดงตน
เป็นอุบาสิกา ผู้ถึงพระรัตนตรัยตลอดชีวิต ทั้งสองคนจึงได้เป็น
อุบาสิกาคู่แรกในพระศาสนาที่กล่าวอ้างพระรัตนตรัยเป็นสรณะ

ต่อมา สหายของพระยสะ รวม ๕๔ คน ทราบข่าวการบวชของพระยสะ
จึงขอเข้ามาบวชด้วย พระผู้มีพระภาคเจ้าประทานบวชด้วย เอหิภิกขุอุปสัมปทา
ทรงโอวาทแก่พระภิกษุเหล่านั้น ทุกองค์ได้บรรลุธรรมเป็นพระอรหันต์