เพราะธรรมที่ว่า คือลักษณะสามัญตามธรรมชาติตามธรรมดา ที่ปรากฏ ที่แสดงตัว ที่ออกฉายแสดงอยู่ตลอดทุกวินาทีใน ๒๔ ชั่วโมง วนเวียนซ้ำไปซ้ำมา ให้ผู้ปฏิบัติสามารถเรียนรู้อยู่ได้ตลอดเวลา ทั้งอนิจจัง ทุกขัง และอนัตตา

แต่อาจจะเนื่องเพราะองค์ธรรมที่ว่า เป็นสิ่งใกล้ตัวและเกิดขึ้นบ่อยจนเกินไป คนเราส่วนใหญ่จึงไม่ค่อยจะสนใจ ไม่ค่อยเพียรที่จะเรียนรู้ ไม่ค่อยเพียรที่จะจับเอาสิ่งที่ใกล้ตัวนี้มาโยนิโสมนสิการ

คนส่วนใหญ่จึงไม่เกิดพัฒนาการทางจิตวิญญาณ จนกระทั่งบรรลุธรรมกันได้นะครับ

แม้กระทั่งอาชีพที่มีโอกาสได้เห็นไตรลักษณ์ ชนิดที่สามารถกระแทกเข้าไปเปลี่ยนแปลงได้ลึกถึงระดับจิตวิญญาณหรือจิตใต้สำนึก (Subconscious Paradigm Shift) ผ่านการรับรู้ในการเกิด แก่ เจ็บ และตาย ของชีวิต เพื่อให้เกิดการปลงและเบื่อหน่ายคลายกำหนัดได้ง่ายกว่าอาชีพอื่นทั่วไป เช่นอาชีพในวงการพระ วงการสัปเหร่อ หรือวงการแพทย์ ก็ตาม

ซึ่งอาชีพเหล่านี้ (รวมถึงอาชีพอื่นๆอีกด้วย ถ้าหมั่นสังเกตสามัญลักษณะของกายใจ ทั้งภายในภายนอกให้ดี) ต่างก็มีวัตถุดิบที่สามารถกระตุ้นโลกุตรปัญญาปรากฏอยู่ ..

ให้ "มอง (look)" อยู่ได้ตลอดในสายงานอาชีพ แต่ก็อาจจะไม่เคยได้ "เห็น (see)"

หรือ "เห็น (see)" แต่ก็อาจจะไม่เคยได้ "สังเกต (notice)"

หรือ "สังเกต (notice)" แต่ก็อาจจะไม่เคยได้ "คิด (think)"

หรือ "คิด (think)" แต่ก็อาจจะไม่เคยได้ "เข้าใจ (understand)"

หรือ "เข้าใจ (understand)" แต่ก็อาจจะไม่เคยได้ "ตระหนักรู้ (realize)"

หรือ "ตระหนักรู้ (realize)" แต่ก็อาจจะไม่เคยได้ "ซาบซึ้งถึงใจ (appreciate)" ..

จนเกิดความเบื่อหน่ายคลายกำหนัด จนหลุดพ้นจากกองทุกข์กันได้นะครับ

แต่ถ้าพลิกกลับมาใช้วัตถุดิบของปัญญาเหล่านี้เพื่อการพ้นทุกข์ คือลักษณะสามัญทั้งสามที่มีอยู่ตามธรรมชาติ

ด้วยการมองให้เห็น (look to see)

เห็นแล้วสังเกต (see to notice)

สังเกตแล้วคิด (notice .. then think)

คิดแล้วเข้าใจ (think .. then understand)

เข้าใจแล้วเกิดความตระหนักรู้ (understand .. then realize)

และตระหนักรู้ จนซาบซึ้งเข้าไปถึงจิตถึงใจ (realize .. then appreciate)

ด้วยความเพียรอย่างลึกซึ้งตลอด ๗ ปี ๗ เดือน ๗ วัน หรือสั้นเพียงแค่ครึ่งวัน (แต่ต้องฟังธรรมโดยตรงจากพระบรมครูนะครับ) ก็สามารถบรรลุธรรมในระดับพระอนาคามีหรือพระอรหันต์กันได้แล้วนะครับ

ดังนั้น ถ้าพูดถึงความเพียรของพระบรมครูในความหมายอย่างเคร่งครัด ซึ่งได้แก่คำว่า ชีวิตคือการปฏิบัติธรรม การปฏิบัติธรรมคือชีวิตแล้วละก็

ถ้านักปฏิบัติท่านไหนอ้างว่าไม่มีเวลาปฏิบัติ หรือไม่มีความเพียร คงต้องพิจารณาเสียใหม่นะครับว่า การทำความเพียร ไม่ได้มีความหมายอย่างจำกัดจำเขี่ยเพียงแค่การปฏิบัติในรูปแบบเช้าเย็น หรือหาเวลาเข้าคอร์สปฏิบัติธรรมเท่านั้น

(ซึ่งในบางจังหวะของชีวิต เช่น การงานที่ต้องทำมาหาเลี้ยงชีพเกิดเร่งรัดขึ้นมา ก็จะหาเวลาปฏิบัติในรูปแบบ ตามความหมายแบบแคบได้ยาก)

แต่การทำความเพียรของพระบรมครูนั้นหมายถึง เวลาในการปฏิบัติทั้งหมดของการใช้ชีวิตตลอด ๒๔ ชั่วโมงเลยทีเดียว

เพราะธรรมะนั้น แสดงตัวให้ผู้ใฝ่ปฏิบัติได้เห็น ให้ได้ศึกษาอยู่ทุกเมื่อ ทุกเวลา

ขอทบทวนความหมายในสัมมาวายามะของพระบรมครูกันอีกซักครั้งนะครับ

"สัมมาวายามะ เป็นไฉน ?
ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เกิดฉันทะพยายาม ปรารภความเพียร ประคองจิตไว้ ตั้งจิตไว้
๑) เพื่อมิให้อกุศลธรรมอันลามกที่ยังไม่เกิด บังเกิดขึ้น (สังวรปธาน : เพียรระวัง เพียรป้องกัน อกุศล)
๒) เพื่อละอกุศลธรรมอันลามกที่บังเกิดขึ้นแล้ว (ปหานปธาน : เพียรละ เพียรกำจัด อกุศล)
๓) เพื่อให้กุศลธรรมที่ยังไม่เกิด บังเกิดขึ้น (ภาวนาปธาน : เพียรทำให้เกิด เพียรเจริญ กุศล)
๔) เพื่อความตั้งอยู่ไม่เลือนหาย เจริญยิ่ง ไพบูลย์ มีขึ้น เต็มเปี่ยม แห่งกุศลธรรมที่บังเกิดขึ้นแล้ว (อนุรักขนาปธาน : เพียรรักษา เพียรพัฒนา กุศล)
อันนี้เรียกว่า สัมมาวายามะ"

วิภังคสูตร อริยมรรค ๘ http://www.84000.org/tipitaka/attha/v.php?B=19&A=174&Z=210&pagebreak=0 และที่อื่นอีกหลายที่

อย่างที่กล่าวไว้ตอนต้นแล้วนะครับว่า สัมมาวายามะ หรือความเพียรชอบทั้ง ๔ ข้อ เมื่อแรกศึกษา จะดูเหมือนว่าเป็นหลักการง่ายๆ แต่พอพิจารณาความหมายและปฏิบัติตามไปเรื่อยๆ จะลึกซึ้งถึงใจ (appreciate) ในคำสอนของพระบรมครูเลยว่า

ความเพียรที่ท่านทรงแจกแจงไว้ถ้วนถี่ดีแล้วทั้ง ๔ ข้อ ซึ่งเริ่มต้นด้วยลักษณะของการปฏิบัติตามคำของพระบรมครูด้วยอาการ "ประคองจิตไว้ ตั้งจิตไว้" นั้น เป็นเรื่องของกระบวนการ หรือการกระทำทางจิต ที่ต้องประกอบด้วยการมีสติรู้เนื้อรู้ตัว มีสัมปชัญญะรู้ชัด และมีสมาธิ คือมีจิตตั้งมั่นอยู่ในกิจทั้ง ๔ ที่ต้องปฏิบัติต่อทั้งกุศลและอกุศล .. ทั้งที่เกิดขึ้นแล้ว และที่ยังไม่เกิดขึ้น

โดยสรุปสั้นๆก็คือ เพียรมีสติสัมปชัญญะและสมาธิ ป้องกันและกำจัดสิ่งไม่ดี พร้อม รักษาและเพิ่มสภาวะที่ดีงาม ให้แก่จิต

ซึ่งกิจดังกล่าว สามารถทำได้ทุกที่ ทำได้ทุกเวลา

คือเพียรได้ในที่ทุกสถาน เพียรได้ในกาลทุกเมื่อ แม้ในเวลาตื่น หรือแม้ในเวลาหลับ ก็สามารถประคองจิต หรือตั้งจิตบำเพ็ญเพียรได้ ยกตัวอย่างเช่น ในคราวที่พระบรมครูทรงให้อุบายพระโมคคัลลานะ ในการละความง่วงวิธีสุดท้าย ด้วยการนอนอย่างมีสติสัมปชัญญะ

http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=23&A=1873&Z=1938

ดังนั้น สำหรับนักปฏิบัติแล้วนะครับ จงหมั่นตั้งจิตไว้ว่า เราจะประกอบความเพียรด้วยการตระหนักรู้ เจริญสติสัมปชัญญะ และมีสมาธิตั้งมั่นอยู่ในกิจทั้ง ๔ ของสัมมาวายามะในทุกเมื่อที่ระลึกได้

.. เราจะไม่ทำงานทำการทางโลกทิ้งไปวันๆโดยเสียเปล่า
.. เราจะไม่เคลื่อนไหวทิ้งไปวันๆโดยเสียเปล่า
.. เราจะไม่หายใจทิ้งไปวันๆโดยเสียเปล่า
.. เราจะไม่ปล่อยจิตคิดฟุ้งหรือล่องลอยไปวันๆโดยเสียเปล่า
.. แม้กระทั่ง เราจะไม่นอนทิ้งไปทั้งคืนโดยเสียเปล่า

บนพื้นฐานของการปฏิบัติที่ไม่กดเพ่งเคร่งตึงจนเกินไป และไม่ปล่อยผ่อนหย่อนยานจนเกินไป นะครับ

และสำหรับสัมมาวายามะ หรือสัมมัปปธาน ๔ ในระดับขั้นของการหลุดพ้นที่เกี่ยวเนื่องกับพุทธพจน์ในตัณหาสูตรและอวิชชาสูตร ตามที่กล่าวไว้ในคราวที่แล้วนะครับว่า มีอานิสงส์อย่างยิ่งใหญ่ในสองทาง

โดยทางแรกได้แก่ สัมมาวายามะที่เกี่ยวข้องกับอกุศลธรรมในสองข้อต้น คือ มีสติสัมปชัญญะสมาธิ เพียรระวังไม่ให้นิวรณ์ธรรมเกิดขึ้น หรือที่เกิดขึ้นแล้วเป็นอันระงับดับลงไป

นั่นคือการหยุดป้อนนิวรณ์ที่เป็นอาหารของอวิชชา ทำให้อวิชชาเหี่ยวแห้งลงไป ตามพุทธพจน์ในตัณหาสูตรและอวิชชาสูตร

และในทางหลัง ที่เกี่ยวข้องกับกุศลธรรมในสองข้อท้ายของสัมมาวายามะ คือ เจริญ รักษา และพัฒนากุศลธรรม อันได้แก่การเจริญสติสัมปชัญญะ, มีอินทรียสังวรศีล, สุจริต ๓, สติปัฎฐาน ๔, โพชฌงค์ ๗, จนสุดสายที่วิชชาและวิมุตติ

(หรือจะเริ่มต้นจากกุศลธรรมข้อแรกเลย ก็คือ เพียรคบหาสัตตบุรุษ หมั่นฟังสัทธรรม จนเกิดศรัทธา อันนำพาเข้าสู่การเจริญโยนิโสฯ ไปสู่การพัฒนาสติสัมปชัญญะ .. จนสุดสายที่วิชชาและวิมุตติ ก็ได้)

หรือเอาแบบย่อๆก็คือ มีสติสัมปชัญญะและสมาธิ "ประคองจิตไว้ ตั้งจิตไว้" เพื่อป้องกันและกำจัดนิวรณ์ + เจริญและพัฒนาสติปัฏฐาน ๔ จนกระทั่งโพชฌงค์ ๗, วิชชา, และวิมุตติ สมบูรณ์ บริบูรณ์ขึ้นมา

ซึ่งในทางปฏิบัติ จะเห็นได้ว่า ถ้ายึดหลักสัมมาวายามะทั้ง ๒ คู่ ๔ ข้อนี้ไว้ให้มั่น ก็จะเกิดความเพียรได้ตลอดเวลา โดยในช่วงแรกก็เอาเท่าที่ทำได้ เท่าที่ระลึกได้ มีความเพียร มีฉันทะ มีวิริยะความพยายามปฏิบัติไปเรื่อยๆ บ่มเพาะจนสติสัมปชัญญะและสมาธิมีความกล้าแข็งขึ้นเรื่อยๆ จนเกิดขึ้นได้อย่างต่อเนื่อง

เหมือนที่องค์หลวงปู่ชาท่านเปรียบเทียบกับการเทน้ำจากกาทีละหยด ทีละหยด ค่อยๆเร็วขึ้นจนต่อเนื่องกันเป็นสายน้ำที่ไม่ขาดตอน

แล้วเมื่อนั้น การปฏิบัติก็จะกลายเป็นทั้งชีวิต หรือทั้งชีวิตก็จะกลายเป็นการปฏิบัติไปได้เอง

จนกระทั่งการปฏิบัติก็ไม่เป็นการปฏิบัติ แต่เป็นเพียงเครื่องอยู่ เป็นวิหารธรรมอันสุขสงบเบิกบานของจิต เมื่อเสร็จกิจที่ควรทำ แบบสบายๆ แบบเป็นกลางๆ ไม่หย่อนไม่ตึงจนเกินไปนะครับ

คราวนี้ ในการฝึกสติสัมปชัญญะและสมาธิตามรูปแบบของเซ็น (รวมทั้งเถรวาทที่เอามาปรับใช้บางส่วน) นั้น ก็จะมีบทเรียนที่เริ่มจากง่ายไปยาก

ที่ว่าง่าย ก็คือเริ่มจากการปฏิบัติในรูปแบบ ที่ไม่มีการกระทบกระทั่งทางผัสสะในส่วนลบ (ปฎิฆะ) กับผู้ปฏิบัติมาก

เช่น ขณะเดินจงกรม นั่งสมาธิเช้าค่ำ หรือการเข้าคอร์ส เข้าวัดปฏิบัติธรรม ซึ่งอาจนำให้เกิดความหลงฟุ้ง ง่วงเหงา เบื่อหน่าย ลังเล สงสัย (โมหะ ที่นำให้เกิด ถีนะ มิทธะ เกิด อุทธัจจะ กุกกุจจะ เกิด วิจิกิจฉา และเกิด วิภวตัณหา อันนำไปสู่ โทสะ คือความหงุดหงิด ขุ่นในใจ)

หรือในทางตรงกันข้ามคือ เกิดความสุขจากความสงบ (โสมนัสเวทนา อันเกิดแก่สมาธิภาวนา) ความผ่อนคลาย (ปัสสัทธิ) หรือความเบิกบานใจจากสติสัมปชัญญะ สมาธิ และปัญญา ที่เห็นโลกตามจริง

เข้าไปสู่แบบที่ง่ายน้อยลง คือการปฏิบัติในชีวิตประจำวันที่ดำเนินกิจกรรมด้วยตัวคนเดียว โดยไม่ได้อยู่ในสภาวะขัดแย้งกังวลหรือกดดัน

เช่น ขณะที่ทำกิจวัตรประจำวันโดยทั่วไป หรือเวลาที่ไปเที่ยวพักผ่อนและอยู่กับตัวเองคนเดียว ซึ่งอาจนำให้เกิดความหลงฟุ้ง ง่วงเหงา เบื่อหน่าย ลังเล สงสัย (โมหะ ที่นำให้เกิด ถีนะ มิทธะ เกิด อุทธัจจะ กุกกุจจะ เกิด วิจิกิจฉา และเกิด วิภวตัณหา อันนำไปสู่ โทสะ คือความหงุดหงิด ขุ่นในใจ)

หรือในทางตรงกันข้ามคือ เกิดความสุขจากความสงบ (โสมนัสเวทนา อันเกิดแก่สมาธิภาวนา) ความผ่อนคลาย (ปัสสัทธิ) จากความเป็นสัปปายะของสิ่งแวดล้อม หรือความเบิกบานจากสติสัมปชัญญะ สมาธิ และปัญญา ที่เห็นโลกตามจริง และเป็นหนึ่งเดียวกับธรรมชาติรอบตัว

จนไปสู่แบบที่ยากขึ้น คือการปฏิบัติในชีวิตประจำวันที่ต้องดำเนินกิจกรรมร่วมกับผู้อื่นภายใต้ความร่วมมืออันดี

ซึ่งแบบที่ยากขึ้นไปนี้ก็ได้แก่ ขณะทำกิจวัตรประจำวันโดยมีผู้อื่นร่วมอยู่ด้วย, ขณะทำงานในอาชีพภายใต้สถานการณ์เรียบร้อยปรกติ หรือสำเร็จตามความมุ่งหมาย, ขณะไปเที่ยวพักผ่อนกับเพื่อนฝูงหรือครอบครัว ฯลฯ

ซึ่งการใช้ชีวิตภายใต้กิจกรรมดังกล่าว อาจจะนำให้เกิดความหลงเพลินได้ง่าย (โมหะ ที่นำให้เกิด นันทิ อันเนื่องแต่ กามตัณหา และ ภวตัณหา) หรือในทางตรงกันข้ามคือ เกิดความสุขจาก ความผ่อนคลาย (ปัสสัทธิ) ความสงบตั้งมั่น เป็นกลาง (อุเบกขา) จากความเป็นสัปปายะของสิ่งแวดล้อม หรือเกิดความเบิกบานจากสติสัมปชัญญะ สมาธิ และปัญญา ที่เห็นโลกตามจริง และเป็นหนึ่งเดียวกับธรรมชาติรอบตัว

จนไปสู่แบบที่ยากที่สุด คือการปฏิบัติในชีวิตประจำวันที่ต้องดำเนินกิจกรรมร่วมกับผู้อื่น ในสภาวะที่เกิดความกดดันและ/หรือขัดแย้ง

หรือดำเนินกิจกรรมด้วยตัวคนเดียว แต่ตกอยู่ภายใต้สภาวะบีบคั้น กดดัน จนเกิดความกังวล ซึมเศร้า สับสน หรือ เคร่งเครียด ขุ่นมัว โมโห เป็นทุกข์ (โมหะ ที่นำให้เกิด วิภวตัณหา ซึ่งนำให้เกิด โทสะ ในที่สุด)

หรือในทางตรงกันข้ามคือ เกิดความสงบ ตั้งมั่น เป็นกลาง (อุเบกขา) เกิดความเบิกบานจากสติสัมปชัญญะ สมาธิ และปัญญา ที่เห็นโลกตามจริง แม้จะอยู่ท่ามกลางสิ่งแวดล้อมที่บีบคั้น เคร่งเครียด ขัดแย้ง ก็ตาม

ซึ่งในสถานการณ์แบบที่ยากที่สุดนี้ก็ได้แก่ ขณะที่ต้องโต้เถียง หรือเจรจาต่อรองกับผู้อื่น, ขณะที่ต้องขึ้นพูดต่อหน้าสาธารณชน, ขณะเข้าสอบ, ขณะในที่ประชุมงานแล้วเกิดความขัดแย้ง เคร่งเครียด กดดัน, ขณะที่การงานเร่งรีบบีบคั้นหรือฉุกเฉิน, ขณะที่เกิดอาการเบื่องาน, หรือขณะการใช้ชีวิตที่เกิดทุกข์บีบคั้นส่วนตัว ขณะที่ได้ยินข่าวร้าย ฯลฯ

ซึ่งแต่ละบทเรียนที่ธรรมะจัดสรรมาให้นั้น บางทีเราเลือกสถานการณ์ได้ แต่มากครั้งกว่า ที่เราเลือกสถานการณ์ไม่ได้ และโดยมากก็เป็นไปในทางบีบคั้นต่อชีวิต

แต่สิ่งที่เราสามารถเลือกได้ทุกครั้ง ก็คือการตั้งท่าทีที่ถูกต้อง ในการที่จะใช้บทเรียนที่ธรรมะจัดสรรมาให้ในแต่ละสถานการณ์นั้น ไว้สำหรับการฝึกสติสัมปชัญญะและสมาธิ เพื่อให้เกิดโลกุตรปัญญา เห็นโลกตามจริงได้นะครับ

และการฝึกที่ชำนาญดีแล้วในบทเรียนระดับง่าย (หรือการฝึกในรูปแบบตามความหมายแคบ) ก็จะทำให้จิตเกิดความคุ้นชิน เกิดสติสัมปชัญญะและสมาธิ เข้ามาเป็นเกราะคุ้มครองการกระทบจากผัสสะและเวทนา ไม่ให้เข้ามากระแทกข้างในจิตในใจได้เองในบทเรียนระดับที่ยากขึ้นไป

ทำให้การฝึกในระดับที่ยากขึ้นไป ไม่เป็นภาระเหลือบ่ากว่าแรงสำหรับนักปฏิบัติที่เชี่ยวชาญแล้ว และยังทำให้สติสัมปชัญญะและสมาธิที่เกิดจาการฝึกในระดับที่ยากขึ้นไปนั้น เกิดความคมชัดเข้มแข็งสูงขึ้นไปเรื่อยๆตามบทเรียนที่ยากขึ้นไปด้วยนะครับ

แล้วมาเริ่มบทเรียนของการฝึกสติ สัมปชัญญะ และสมาธิของเซ็นในแบบง่ายน้อยหน่อย คือในเวลาที่สามารถอยู่กับธรรมชาติด้วยตัวคนเดียว ก่อนที่จะกลับมาที่แบบง่าย คือการฝึกในรูปแบบ เวลา และสถานที่ที่กำหนด

ซึ่งถ้าค่อยๆอ่านไปจนจบแล้ว ก็จะเข้าใจเหตุผลได้เองนะครับว่า ทำไมถึงยกแบบง่ายน้อยหน่อย ขึ้นมาก่อนแบบที่ง่ายที่สุดกันในคราวหน้า

เจริญในธรรมครับ

ขออนุญาตมาเริ่มกันที่การฝึกสติ สัมปชัญญะ และสมาธิของเซ็นในแบบง่ายน้อยหน่อย คือในเวลาที่สามารถอยู่กับ "ธรรมชาติ" ด้วยตัวคนเดียว ก่อนที่จะกลับมาในแบบที่ง่าย คือการฝึกในรูปแบบ เวลา และสถานที่ที่กำหนดกันนะครับ

โดยคำว่า "ธรรมชาติ" ด้านบน เหตุที่ต้องใส่เครื่องหมายคำพูดไว้ด้วยนี้ เพราะต้องการจะหมายความเอาตามที่ชนส่วนใหญ่เข้าใจความหมายของคำว่า "ธรรมชาติ" ในแบบแคบ ซึ่งก็คือสิ่งแวดล้อมทางธรรมชาติ ที่สามารถสร้างความสงบเบิกบานเป็นสัปปายะ เย็นอกเย็นใจให้แก่ผู้ปฏิบัติได้

เช่น ธรรมชาติที่อยู่ท่ามกลางไอเย็นของหิมะ ภูเขา ป่าไม้ สายหมอก ดอกหญ้า ทะเล แม่น้ำ ลำห้วย ฯลฯ

ซึ่งไม่ได้หมายความถึงคำว่า "ธรรมชาติ" ที่เข้าใจได้ในระดับโลกุตรปัญญา ซึ่งเป็นความหมายแบบในแบบที่กว้างกว่า

นั่นคือ "ธรรมชาติแห่งเหตุปัจจัย" และ "ที่ไม่ขึ้นกับเหตุปัจจัย"

คือรวมทุกสรรพสิ่งที่มีเกิดดับ (หรือ "ธรรม" ที่ยังมีคำว่า "ชา-ติ" คือการเกิด ซึ่งเป็นเหตุให้มี "ชรา" และมี "มรณะ".. คือยังมีทุกขัง (ชาติปิทุกขา ชราปิทุกขา มรณัมปิทุกขัง ฯลฯ) ซึ่งยังให้เกิดอนิจจัง คือความเปลี่ยนแปลง แปรปรวน ไม่เที่ยง คงตัวอยู่ไม่ได้)

และธรรมที่ไม่มีเกิด (จึง) ไม่มีดับ (คือ "ธรรม" ที่ไม่มี "ชา-ติ" จึงไม่มี "ชรา" ไม่มี "มรณะ" .. คือธรรมที่ไม่มีทุกขัง .. จึงไม่มีอนิจจัง) รวมเข้าไว้ด้วยกัน

ซึ่งถ้าจะใช้ถ้อยคำอย่างเคร่งครัดกับคำว่า "ธรรมชาติ" ที่เข้าใจได้ในระดับโลกุตรปัญญา ด้วยความหมายในแบบที่กว้างนี้ ก็จะใช้คำแทนเพียงสั้นๆ คือแค่คำว่า "ธรรม"

ซึ่งก็คือ "ธรรมทั้งหลาย" ทั้งที่ยังปรุงแต่งด้วยเหตุปัจจัย (สังขตธรรม คือ จิต เจตสิก รูป) และที่พ้นการปรุงแต่ง (อสังขตธรรม คือนิพพาน)

หรือ "สัพเพ ธัมมา" ที่เป็น "อนัตตา" ตามคำของพระบรมครูนะครับ

ตรงนี้หมายความว่า ไม่ว่าจะเป็นสิ่งที่เป็นรูป (คือสสารและพลังงานในทางโลก) เช่น ทะเล ภูเขา แม่น้ำ ป่าไม้ สายหมอก ฯลฯ หรือสลัมกลางดงน้ำครำ หรือบนถนนปนฝุ่นควันและรถติด จนร้อนตับแตกกลางเมืองหลวง ฯลฯ

ไม่ว่าจะเป็นดอกไม้สวยในป่าใหญ่ ก้อนหินใหญ่น้อยกลางธารน้ำใส ฯลฯ หรือรถยนต์ที่วิ่งขวักไขว่กลางเมืองหลวง, เครื่องจักรเครื่องกลที่ส่งเสียงอึกทึกคึกโครมตามโรงงานหรือไซท์งานก่อสร้าง, หรืออาคารสูงระฟ้าในมหานคร ฯลฯ

หรือไม่ว่าจะเป็นสิ่งที่เป็นนาม ทั้งอกุศลธรรม ทั้งอัพยากตธรรม (ในส่วนที่เป็นจิต เจตสิก และนิพพาน) และทั้งกุศลธรรม

ต่างก็เป็นธรรมชาติ หรือเป็นเพียงแค่ "ธรรม" ที่ปรากฏ เสมอเหมือนกันหมดเช่นเดียวกันในสายตาของ "ผู้เข้าถึงธรรม"

เพราะจิตของ "ผู้เข้าถึงธรรม" นั้น มีความเป็น "หนึ่งเดียวกับธรรมทั้งหลาย" แล้วนั่นเอง

เมื่อสภาวะของจิตเป็นเช่นนั้น จึงไม่มีการแบ่งแยกระหว่างผู้รู้ กับสิ่งที่ถูกรู้ จึงไม่มีการให้ค่าชอบหรือชังกันอีก โลกสมมติว่าสวย ก็สวยไปตามโลก โลกสมมติว่าไม่สวย ก็ไม่สวยไปตามโลก

แต่จิตใจไม่ติดข้องด้วยตัณหาในความสวยหรือไม่สวยอีก

คือเมื่อเกิดผัสสะแล้วมีสุขเวทนาทางกาย เช่น ขึ้นไปบนภูเขาอากาศเย็นสบาย

หรือมีทุกขเวทนาทางกาย เช่น เข้าไปอยู่ท่ามกลางฝุ่นควันร้อนอบอ้าวกลางถนน

หรือมีโสมนัสเวทนาทางใจ เช่น อยู่บนภูเขาแล้วเบิกบานใจ

หรือมีอุเบกขาเวทนาทางใจ เช่น อยู่ในสภาพที่เกิดทุกขเวทนาทางกายตามตัวอย่างที่ยกมาด้านบน คือเข้าไปอยู่ท่ามกลางฝุ่นควันร้อนอบอ้าวกลางถนน แต่ใจวางเป็นกลางๆ ด้วยเห็นว่าเป็นเพียงแค่เหตุปัจจัยที่กำลังขับเคลื่อนเลื่อนไหลไป

คือเมื่อเกิดผัสสะและเวทนาใดๆ (ยกเว้นโทมนัสเวทนาทางใจที่ไม่เกิดขึ้นอีกแล้ว) กระบวนการรับรู้ธรรมก็จบลงตรงนั้น เป็นเพียงกิริยาอาการของจิตที่รับรู้แล้วหยุดลงแค่นั้น ไม่มีปฏิกิริยาในทางสร้างภพสร้างชาติต่อกับผัสสะเวทนานั้นๆ และผัสสะเวทนาใดๆอีก

ให้ความหมายของคำว่า "ธรรมชาติ" ที่รับรู้กันโดยทั่วไปในแบบแคบแล้ว คราวนี้มาต่อในแง่ของการปฏิบัติกันครับ

เหตุที่มาเริ่มกันที่การฝึกสติ สัมปชัญญะ และสมาธิของเซ็นในแบบง่ายน้อยหน่อย คือในเวลาที่สามารถอยู่กับ "ธรรมชาติ" (ในความหมายแบบแคบ) ด้วยตัวคนเดียวกันก่อน เนื่องเพราะในปรัชญา (เขียนแบบสันสกฤต) หรือปัญญา (เขียนแบบบาลี) ของทางเซ็นมหายานนั้น เน้นในเรื่องของการพิจารณาความเป็นหนึ่งเดียวกันของธรรมทั้งหลายที่ว่างเปล่าจากตัวตน หรือศูนยตาธรรม

ดังนั้น การนำพา "ตัวตน" หรือ "กายใจ" เข้าไปอยู่ในสิ่งแวดล้อมที่เอื้ออำนวยต่อการพิจารณาความเป็นหนึ่งเดียวกันกับธรรมชาติทั้งหลาย "ที่ว่างเปล่าจากตัวตน" หรือศูนยตาธรรมดังกล่าว จึงเป็นการฝึกที่ทำให้สามารถสัมผัสศูนยตาธรรมที่ว่า ได้ง่ายกว่าวิธีโดยทั่วไป

(แต่อาจจะไม่ค่อยสะดวกนัก หมายถึงยากกว่าการปฏิบัติในรูปแบบ ในแง่ของการหาเวลาว่าง (และหาสตางค์) ที่จะเดินทางเพื่อนำพากายใจออกไปอยู่ในบรรยากาศของธรรมชาติที่สงบสัปปายะดังกล่าวได้ยาก โดยเฉพาะนักปฏิบัติที่มีวิถีชีวิตส่วนใหญ่ที่ต้องทำมาหากินจนตัวเป็นเกลียวหัวเป็นน๊อตกันอยู่ในเมืองนะครับ

แต่สำหรับผู้ที่ไม่มีภาระต้องรับผิดชอบในทางโลกมากและอยู่ในชนบท การหาเวลาว่างและแหล่งพักผ่อนทางธรรมชาติเพื่อฝึกปฏิบัติดังกล่าว ก็จะสะดวกง่ายดายกว่า)

และ "ธรรมชาติทั้งหลาย" ที่จะพากายใจเข้าไปสัมผัส โดยเอื้อให้เกิดการพิจารณาเห็นในความเป็นหนึ่งเดียวกันกับธรรมที่ว่า ก็ต้องเป็นธรรมชาติที่ให้ความสุขความสบาย เป็นสัปปายะ ทั้งกายและใจก่อนเป็นอันดับแรก

ด้วยเหตุผลที่ว่า ความสุข ความเบิกบานจากธรรมชาติ เป็นเหตุใกล้ที่ทำให้กายสงบผ่อนคลาย ใจสงบผ่อนคลาย เกิดสมาธิได้ง่าย (จะสังเกตได้ว่า วัดในสมัยพุทธกาลจึงอยู่ในสวนในป่ากันเสียมาก)

และสมาธิที่เกิดขึ้นได้ง่ายจากความเบิกบานของธรรมชาติแวดล้อมนี้ ก็จะเป็นเหตุใกล้ให้ขบวนการพิจารณาธรรม หรือการโยนิโสมนสิการในธรรม ทำได้ลึกซึ้งมากยิ่งขึ้น จนสัมผัสได้ในความเป็นหนึ่งเดียวกันของธรรมทั้งหลายที่ว่างเปล่าจากตัวตน หรือศูนยตาธรรม

และเมื่อเริ่มสัมผัสได้ในศูนยตาธรรมกันบ้างแล้ว จึงขยับเข้าไปพิจารณาถึงความเป็นหนึ่งเดียวกันกับธรรมชาติที่ไม่สบาย

เริ่มจากไม่สบายกาย แต่สบายใจ .. เข้าสู่สบายกาย แต่ไม่สบายใจ

จนกระทั่งไม่สบายทั้งกายและใจ ซึ่งจะไปว่ากันต่อในตอนท้าย คือเมื่อต้องเข้าไปอยู่ในสถานการณ์ที่เกิดความคับข้อง บีบคั้น ขัดแย้ง ไม่ว่าจะทั้งทางกาย และ/หรือ โดยเฉพาะทางใจ นะครับ

คราวนี้การหาโอกาสที่จะใช้สภาวะแวดล้อมทางธรรมชาติที่เป็นสัปปายะ เพื่อปฏิบัติตามแนวเซ็นดังกล่าว ก็ควรเป็นช่วงเวลาที่พอจะมีวันว่างยาวๆ เช่นในวันหยุด เพื่อออกไปพักผ่อนตามทะเล ภูเขา แม่น้ำ ป่าไม้ ฯลฯ กันนะครับ ไม่ว่าจะไปคนเดียว หรือไปกับครอบครัวเพื่อนฝูง

แต่การออกไปธุดงค์ปลีกวิเวกคนเดียวก็จะฝึกปฏิบัติง่ายหน่อย แต่ก็ต้องดูเรื่องความปลอดภัยเผื่อไว้ด้วยนะครับสำหรับคุณผู้หญิงหรือผู้ที่มีโรคประจำตัว ซึ่งควรหานักปฏิบัติเป็นเพื่อนไปด้วยกันจะดีกว่า หรือไปฝึกร่วมกับผู้อื่นในศูนย์ปฏิบัติธรรมที่สามารถออกไปใกล้ชิดธรรมชาติได้

หรือสำหรับผู้ที่หาวันหยุดพักผ่อน เพื่อพากายใจออกห่างจากความเครียดความบีบคั้นในการงานหรือความวุ่นวายในเมืองได้ยาก ถ้าจะเอากันแบบอัตคัตเข้ามาหน่อย ก็คือการใช้ช่วงเวลาว่างระหว่างวัน เช่น ในเวลาเช้า เวลากลางวัน หรือเวลาเย็นหลังเลิกงาน นำพากายใจเข้าไปอยู่ในธรรมชาติใกล้ๆตัว

เช่น ในสวนสาธารณะ หรือในสวนที่บ้าน ชมนกชมไม้ ฯลฯ หรือแม้แต่การนั่งมองสวนไม้น้ำในตู้ปลา ก็พอกล้อมแกล้มทำใจให้สงบเย็น จนเป็นหนึ่งเดียวกับธรรมที่เห็นที่สัมผัสกันไปได้บ้างนะครับ

กล่าวถึงตรงนี้แล้ว ขอเสริมนิดนึงเกี่ยวกับสภาวะของจิต ซึ่งเป็นธรรมชาติแบบเดียวกับต้นไม้ ที่ต้องแสวงหาน้ำเย็นชุ่มฉ่ำมาราดมารด มาหล่อมาเลี้ยงให้แช่มชื่น ให้เกิดความสุขอยู่ตลอด ไม่อย่างนั้นก็จะแห้งเหี่ยวลงไป

ซึ่งโดยธรรมชาติของจิตเองแล้วนั้น ค่อนข้างจะขี้เบื่อง่ายนะครับ ภาษาทางธรรมก็คือ จิตมักจะหิวอารมณ์อยู่ตลอด ต้องดิ้นรนแสวงหาอารมณ์ภายนอก ไม่ว่าจะผ่านทาง ตา หู จมูก ลิ้น กาย หรืออารมณ์ที่สร้างขึ้นภายในใจเอง เข้ามาเปลี่ยนเข้ามาป้อน ให้จิตได้เสพได้บริโภคอารมณ์ที่ดี ทำให้จิตใจได้แช่มชื่น เพื่อเป็นการแก้อาการขี้เบื่อของจิตอยู่ทุกเมื่อ

และความต้องการบริโภคอารมณ์ที่ดีของจิตนี้ มักจะไม่ค่อยอิ่มไม่ค่อยพอ เสพอารมณ์หนึ่งไปสักพักก็จะเบื่อ แล้วพอเบื่ออารมณ์อันนี้ ก็ดิ้นรนแสวงหาอารมณ์ใหม่ที่วิเศษพิศดารขึ้นไปอีก เพื่อมาให้จิตบริโภคต่อ

ซึ่งการแสวงหาอารมณ์มาบริโภคเพื่อให้จิตเกิดความสุขความแช่มชื่นนี้ ก็มีทั้งหยาบทั้งละเอียดนะครับ โดยเป็นไปตามความสุข ๔ ระดับจากอารมณ์หยาบๆ ไปอารมณ์ที่ละเอียดปราณีต ก็คือ

(๑) การแสวงหาอารมณ์ หรือแสวงหาความสุขจากการเอาเข้าหาตัว (กามสุข) คือสุขจากการเสพ ผ่านทาง ตา หู จมูก ลิ้น กาย (กามคุณ ๕ - รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส) แล้วเป็นสุขที่ใจ (ปัญจทวารวิถี) หรือคิดเพ้อฝันอารมณ์ทางใจ แล้วเป็นสุขที่ใจ (มโนทวารวิถี)

ตรงนี้คือสุขจากการมีการได้ จากการเสพด้วยการเอาเข้าหาตัว แล้วทำให้จิตใจเคลิบเคลิ้ม หรือกระเพื่อม ลิงโลด ตื่นเต้น เป็นสุข เช่น ดูหนัง (ตา), ฟังเพลง ได้ฟังคำชมที่ถูกใจ (หู), ได้กลิ่นที่หอมๆ (จมูก), ทานอาหารอร่อยๆ (ลิ้น), ได้รับการนวดผ่อนคลาย มีเพศสัมพันธ์ (กาย) ฯลฯ

ซึ่งหลายกิจกรรมที่คนแสวงหา จะเป็นการรวม หรือเป็น combination ของความสุขผ่านทางประสาทหลายๆทาง เช่น การเดินทางท่องเที่ยว ก็เพราะอยากจะได้เห็น ได้ยิน ได้กลิ่น ได้สัมผัสในธรรมชาติ (ตา หู จมูก กาย) ได้ทานอาหารอร่อยๆ (ลิ้น) หอมๆ (จมูก) ในบรรยากาศที่ดีๆ เย็นสบาย (ตา หู กาย) ฯลฯ

และความสุขจากการเสพกามคุณชนิดนี้ ก็มีหยาบมีละเอียดต่างกันออกไปอีกนะครับ เริ่มตั้งแต่หยาบที่สุดก็คือการแสวงหาสิ่งที่ผิดศีลผิดธรรม เช่น การแสวงหาอบายมุข (แปลว่า ปากทางไปแห่งอบาย) มาให้จิตได้เสพได้บริโภค จนเกิดความสุขที่สามารถแก้ความขี้เบื่อของจิตได้

ยกตัวอย่างเช่น บางพวกเบื่อขึ้นมาก็ตั้งวงกินเหล้า ตั้งวงเล่นการพนัน เที่ยวสถานบันเทิงยามค่ำคืน หรือเอกเขนกบิดขี้เกียจ เฉื่อยแฉะไปวันๆ ฯลฯ บางพวกก็หางานอดิเรกที่เบียนเบียนผู้อื่นทำ เช่น ยิงนกตกปลา ตีไก่กัดปลา หรือแกล้งสัตว์แกล้งผู้อื่นเล่นไปวันๆให้สนุก ให้หายเบื่อ

ส่วนชนบางกลุ่มที่รู้บาปบุญคุณโทษ ก็ปราณีตขึ้นมาอีกหน่อย คือหางานอดิเรกที่ไม่เบียดเบียนผู้อื่นและตนเองไว้ให้จิตบริโภคหรือไว้เป็นเครื่องอยู่ เครื่องพักผ่อน ให้จิตใจได้แช่มชื่นชุ่มฉ่ำ เช่น ดูหนังฟังเพลง หาอาหารอร่อยๆทาน สะสมของหายาก เล่นกีฬา หรือออกไปท่องเที่ยวพักผ่อน ฯลฯ

ซึ่งตรงนี้เป็นเรื่องปรกติที่ควรทำสำหรับชนส่วนใหญ่ทั่วๆไป เพื่อเป็นน้ำหล่อเลี้ยงไว้ ไม่ให้จิตใจเบื่อหน่าย แล้วเกิดความห่อเหี่ยวอับเฉาลงไป จนกระทบกับการใช้ชีวิตนะครับ

แต่ความสุขจากการเสพกามคุณชนิดนี้ก็มีข้อเสีย อย่างกามคุณหยาบๆเช่นการเสพอบายมุขนั้นไม่ต้องพูดถึง เพราะเห็นโทษกันง่ายอยู่

แต่สำหรับข้อเสียโดยรวมก็คือ เป็นความสุขที่ต้องดิ้นรนต้องแสวงหา เพื่อให้ได้วัตถุอารมณ์ (หรือวัตถุกาม) เหล่านี้มาเสพ

เช่น ต้องหาตังค์เก็บตังค์หลายเดือน กว่าจะพอให้ออกไปเที่ยวได้เพียงแค่สองสามวัน พอได้เที่ยวแล้วทิ้งไปสักพักก็จะเบื่อ และถูกความอยากคือกิเลส ผลักดันให้กลับไปแสวงหาที่เที่ยวใหม่ๆเพื่อเสพอีก และถ้าไม่ได้ตามอยาก ไม่ได้เสพ ก็ดิ้นรนเป็นทุกข์ หงุดหงิดงุ่นง่าน ด้วยแรงผลักดันจากกิเลส ฯลฯ

หรือถึงแม้ว่าจะได้เสพความสุขนั้น ความสุขนั้นก็ไม่เที่ยง เอาง่ายๆก็คือ ในตอนต้นของการเสพ กับตอนท้ายๆของการเสพ ความสุขที่ได้รับนั้น ก็แปรปรวนไม่เท่ากัน เช่น ตอนทานอาหารบุฟเฟ่ต์นั้น คำแรกสุดจะอร่อยที่สุด แต่พอเริ่มอิ่มแล้วอาหารที่ตักมายังเหลือก็จะกลายเป็นภาระไป

นั่นคือ สมการของความสุข จะเป็นปฏิภาคผกผันกับเวลา คือ ปริมาณของความสุข ค่อยๆลดน้อยถอยลงไปตามเวลาที่เสพ

หรือแม้แต่วันที่ไปเที่ยวไปพักผ่อน วันแรกๆก็รื่นเริงดี แต่พอถึงวันท้ายๆ ก็จะเริ่มเกิดอาการละห้อยห่อเหี่ยวแล้วละว่า ทำไมวันแห่งความสุขนั้น มันแสนสั้นเหลือเกิน จะต้องกลับไปทำงานอีกแล้วเหรอเนี่ยะ ยังเที่ยวไม่อิ่มเลย ฯลฯ เป็นอารมณ์ของความทุกข์น้อยๆที่แทรกเข้ามาระหว่างบริโภคความสุข เพราะความแปรปรวนไปของความสุขที่ลดน้อยลง ประมาณนั้นนะครับ

สรุปได้ว่า ความสุขจากกามสุขนี้ โดยรวมแล้วเป็นสุขที่หยาบ ทุกข์มากสุขน้อย แปรปรวนไม่แน่นอน จิตใจไม่เป็นอิสระ เพราะตกเป็นทาสของความอยากเสพ (กิเลสกามในวัตถุกาม หรือในกามคุณ ๕ อันได้แก่ รูป เสียง กลิ่น รส และโผฏฐัพพะ) จึงต้องถูกกิเลสคือความอยากเสพ ผลักดันให้ต้องออกไปดิ้นรน ไปแสวงหากามคุณมาให้จิตได้เสพ เพื่อแก้อาการขี้เบื่อของจิตอยู่ตลอดเวลานั่นเอง