อุปมาแห่งองค์ประกอบของการเกิด

ภิกษุ ทั้งหลาย ! ที่อาศัยเกิดของวิญญาณ สี่อย่าง ( คือรูป เวทนา สัญญา สังขาร )
พึงเห็นว่าเหมือนกับดิน ; ความพอใจและเพลิดเพลิน พึงเห็นว่าเหมือนกับน้ำ ;
วิญญาณ ซึ่งประกอบด้วยเหตุ
ดังกล่าว พึงเห็นว่าเหมือนกับพืชสด ดังนี้.

เบญจขันธ์ไม่เที่ยง

...ภิกษุทั้งหลาย ! รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ ไม่เที่ยง,
สิ่งใด ไม่เที่ยง สิ่งนั้น เป็นทุกข์,
สิ่งใด เป็นทุกข์ สิ่งนั้น เป็นอนัตตา,
สิ่งใด เป็นอนัตตา พึงเห็นสิ่งนั้น ด้วยปัญญาอันชอบ ตามที่เป็นจริง อย่างนี้ว่า
“นั่น ไม่ใช่ของเรา, นั่นไม่ใช่เรา, นั่นไม่ใช่ตัวตนของเรา” ดังนี้ …

เพลินในเบญจขันธ์เท่ากับเพลินในทุกข์

ผู้ใด เพลิดเพลินอยู่ในรูป, เวทนา, สัญญา, สังขาร, วิญญาณ.
ผู้นั้น เท่ากับ เพลิดเพลินอยู่ในสิ่งที่เป็นทุกข์
เรากล่าวว่า “ผู้ใด เพลิดเพลินอยู่ ในสิ่งที่เป็นทุกข์,
ผู้นั้น ย่อมไม่หลุดพ้นไปได้จากทุกข์”

ความทุกข์ของเทวดาและมนุษย์ตามธรรมชาติ

ภิกษุทั้งหลาย ! เทวดา และมนุษย์ทั้งหลาย
มีรูปเป็นที่มายินดี ยินดีแล้วในรูป บันเทิงแล้วในรูป
ย่อมอยู่ เป็นทุกข์ เพราะความแปรปรวนจางคลายดับไปแห่งรูป.

ภิกษุ ทั้งหลาย ! ส่วนตถาคตอรหันตสัมมาสัมพุทธะ
รู้แจ้งความเกิด ความตั้งอยู่ไม่ได้ รสอร่อย โทษ
และอุบายเครื่องสลัดออก แห่งรูป ตามเป็นจริง
ไม่มีรูปเป็นที่มายินดี ไม่ยินดีในรูป ไม่บันเทิงในรูป
ยังคงอยู่เป็นสุขแม้เพราะความแปรปรวนจางคลายดับไปแห่งรูป.

เป็นทุกข์เพราะติดอยู่ในรูปนาม

ภิกษุทั้งหลาย ! เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย
มี รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ เป็นที่รื่นรมย์ใจ
ยินดีแล้วในรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ
บันเทิงด้วยรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ
ภิกษุทั้งหลาย ! เทวดาและมนุษย์ทั้งหลาย ย่อมอยู่เป็นทุกข์
เพราะความเปลี่ยนแปลง เสื่อมสลาย
และความดับไปของรูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ;

ทุกข์เพราะยึดถือสิ่งที่ยึดถือไม่ได้

ภิกษุทั้งหลาย ! เปรียบเหมือนแม่น้ำ ซึ่งมีกำเนิดแต่ภูเขา
ไหลไปทางต่ำ สิ้นระยะไกล มีกระแสเชี่ยวจัด
ถ้าหากหญ้าหรือต้นไม้ อันเกิดอยู่ริมฝั่งทั้งสองของแม่น้ำนั้น
ที่ย้อยกิ่งก้านใบลงปกฝั่งทั้งสองของแม่น้ำ
แล้วบุรุษผู้หนึ่ง ถูกกระแสแห่งแม่น้ำนั้นพัดมา
ถ้าจะจับหญ้าหรือต้นไม้ก็ตาม สิ่งเหล่านั้นก็จะพึงขาดหลุดไป
เพราะกระแสเชี่ยวจัดของแม่น้ำ
บุรุษนั้นย่อมถึงการพินาศเพราะการทำเช่นนั้น อุปมานี้ฉันใด
ภิกษุทั้งหลาย ! อุปไมยก็ฉันนั้น คือ ปุถุชน ผู้ไม่ได้ยินได้ฟัง ไม่ฉลาด
ไม่ถูกแนะนำในธรรมของพระอริยเจ้า
ย่อมตามเห็นพร้อมอยู่เป็นประจำ ซึ่งรูป โดยความเป็นตน,
เห็นซึ่งตน ว่าเป็นรูป, เห็นซึ่งรูป ว่ามีอยู่ในตน,
เห็นซึ่งตน ว่ามีอยู่ในรูป.
รูปนั้นย่อมแตกสลายแก่เขา เขาย่อมถึงการพินาศ เพราะข้อนั้นเป็นเหตุ ดังนี้.

ไม่พ้นทุกข์เพราะมัวเพลินในอายตนะ

ภิกษุทั้งหลาย ! ผู้ใด เพลิดเพลินอยู่กับ ตา,
เพลิดเพลินอยู่กับหู, เพลิดเพลินอยู่กับจมูก,
เพลิดเพลินอยู่กับลิ้น, เพลิดเพลินอยู่กับกาย,
และเพลิดเพลินอยู่กับใจ ;
ผู้นั้น ชื่อว่า เพลิดเพลินอยู่ ในสิ่งที่เป็นทุกข์
เรากล่าวว่า
“ผู้ใด เพลิดเพลินอยู่ ในสิ่งที่เป็นทุกข์
ผู้นั้น ย่อมไม่หลุดพ้นไปได้จากทุกข์.”

ไม่พ้นทุกข์เพราะมัวเพลินในอายตนะ
( อีกนัยหนึ่ง )

ภิกษุทั้งหลาย ! ผู้ใดเพลิดเพลินอยู่กับรูป,
เพลิดเพลินอยู่กับเสียง, เพลิดเพลินอยู่กับกลิ่น,
เพลิดเพลินอยู่กับรส, เพลิดเพลินอยู่กับโผฎฐัพพะ,
และเพลิดเพลินอยู่กับธรรมารมณ์ ;
ผู้นั้น ชื่อว่า เพลิดเพลินอยู่ ในสิ่งที่เป็นทุกข์.
เรากล่าวว่า
“ผู้ใด เพลิดเพลินอยู่ ในสิ่งที่เป็นทุกข์
ผู้นั้นย่อมไม่หลุดพ้นไปได้จากทุกข์.”

ความอร่อยกลางกองทุกข์
(ความลวงของกาม)

... สัตว์ทั้งหลาย ยังเป็นผู้ไม่ไปปราศจากความกำหนัดในกามทั้งหลาย
ถูกกามตัณหาแทะกัดอยู่ ถูกความเร่าร้อน
เพราะกามแผดเผาอยู่ ก็ยังขืนเสพกามทั้งหลายอยู่นั่นเอง.
เขายังทำเช่นนั้น อยู่เพียงใด ,
กามตัณหาของสัตว์ทั้งหลายเหล่านั้น ย่อมเจริญขึ้นด้วย
เขาถูกความเร่าร้อนเพราะกามแผดเผาอยู่ด้วย
และสัตว์เหล่านั้น จะมีความรู้สึกว่าความพอใจ และความสบายเนื้ออยู่บ้าง
ก็ตรงที่รสอันอาศัยกามคุณ ๕ เป็นเหตุอยู่เพียงนั้น เท่านั้นแล....

ความอร่อยที่ไม่คุ้มกับความทุกข์

...กามทั้งหลาย เรากล่าวแล้วว่า มีรสอร่อยน้อย มีทุกข์มาก
มีเรื่องทำให้คับแค้นใจมาก และมีโทษอย่างยิ่ง
เป็นสิ่งที่ ควรเปรียบด้วยท่อนแห่งกระดูก ,
ควรเปรียบด้วยชิ้นเนื้อ , ควรเปรียบด้วยคบเพลิงหญ้า ,
ควรเปรียบด้วยหลุมถ่านเพลิง , ควรเปรียบด้วยของในความฝัน ,
ควรเปรียบด้วยของยืม , ควรเปรียบด้วยผลไม้ ,
ควรเปรียบด้วยเขียงสับเนื้อ , ควรเปรียบด้วยหอกและหลาว ,
และควรเปรียบด้วยหัวงู ฉะนั้น.

อะไรคือ “กาม” ที่แท้จริง

... ความกำหนัดไปตามอำนาจความคิดปรุงแต่ง นั่นแหละคือกามของคนเรา ;
อารมณ์อันวิจิตรทั้งหลายในโลกนั้น หาใช่กามไม่ ;
ความกำหนัดไปตามอำนาจความคิดปรุงแต่ง นั่นแหละคือกามของคนเรา ;
อารมณ์อันวิจิตร ก็มีอยู่ในโลกตามประสาของมันเท่านั้น ;
ดังนั้น ผู้มีปัญญาจึงนำออกเสียซึ่งความพอใจ ในอารมณ์อันวิจิตรเหล่านั้น ดังนี้.

เหตุเกิด, และวิธีดับกาม

ภิกษุทั้งหลาย ! เหตุให้เกิดขึ้นแห่งกาม คือ ผัสสะ
ภิกษุทั้งหลาย ! ความดับแห่งกามย่อมมี เพราะความดับแห่งผัสสะ
มรรคมีองค์แปด นี้ นั่นแล เป็น วิธีกระทำให้ถึงซึ่งความดับแห่งกาม ;
วิธีนั้นได้แก่ ความเห็นถูกต้อง ความคิดถูกต้อง;
การพูดจาถูกต้อง การงานถูกต้อง อาชีพถูกต้อง ;
ความเพียรถูกต้อง สติถูกต้อง สมาธิถูกต้อง.