ฌาน แบ่งออกเป็น ๒ สภาวะคือ

ฌานที่เป็นมิจฉาสมาธิ และฌานที่เป็นสัมมาสมาธิ

จะขอกล่าวถึงฌานที่เป็นมิจฉาสมาธิก่อน เพราะเป็นสภาวะที่หยาบกว่า
สังเกตุได้ง่ายกว่า ฌานที่เป็นสัมมาสมาธิ

สภาวะของฌานที่เป็นมิจฉาสมาธิจะขาดความรู้สึกตัว คือ
เมื่อจิตเข้าสู่สมาธิแล้วจะดิ่งหรือดับหายไปทันที มารู้สึกตัวอีกทีคือ สมาธิได้คลายตัวไปแล้ว

ฌานแต่ละฌานของมิจฉาสมาธิ จะมีสภาวะก้าวกระโดด คือ
ไม่จำเป็นต้องเกิดปฐมฌานก่อน แล้วไล่ไปตามลำดับจนถึง จตุตถฌานแต่อย่างใด
ซึ่งแตกต่างจากฌานที่เป็นสัมมาสมาธิโดยสิ้นเชิง

ฌานที่เป็นสัมมาสมาธิ จะเกิดทีละลำดับ เริ่มตั้งแต่ปฐมฌานเป็นอันดับแรก
แล้วเมื่อมีกำลังของสติ สัมปชัญญะกับสมาธิมากขึ้น ตัววิตกวิจารจะดับหายไป หรือที่เรียกว่าละ

แม้กระทั่งสภาวะของปีติ และสุข ที่ละไปได้นั้น เกิดเนื่องจาก
กำลังของสติ สัมปชัญญะและสมาธิที่มีเพิ่มมากขึ้นเรื่อยๆนั่นเอง

สภาวะของจตุตถฌาน จะเกิดจากกำลังของสติ สัมปชัญญะที่สมบูรณ์ และกำลังของสมาธิมีแนบแน่น
ส่วนสภาวะที่เกิดจากการเห็นความไม่เที่ยงหรือไตรลักษณ์ นั่นคือ สภาวะของสังขารุเปกขาญาณ
จะมีกำลังของสติ สัมปชัญญะและสมาธิที่แนบแน่นกว่าจตุตถฌาน

เนื่องจากว่า เหตุของแต่ละคนนั้น สร้างมาแตกต่างกันไป
สัญญาหรือของเก่าที่สร้างติดตัวมาจึงมีแตกต่างกันไป

ยกตัวอย่างให้ดูคร่าวๆ บางคนกระโดดไปที่ฌาน ๔ ได้เลย
คือ พอกำหนดนั่งลง ไม่ว่าจะมีบริกรรมภาวนาหรือไม่มีบริกรรมภาวนาใดๆก็ตาม
พอจิตเป็นสมาธิ จะดิ่งหรือดับ จะขาดความรู้สึกตัว รู้สึกตัวอีกทีคือเสียงดังของเวลาที่ตั้งไว้

บางคนนั่งได้นานหลายชม. เรียกว่าอาจจะเป็น ๑๐ ชม.ขึ้นไป นั่งอยู่อย่างนั้น
โดยไม่มีอาการปวดหรือเมื่อยแต่อย่างใด

ถ้าบางคนมีกำลังของสมาธิที่แนบแน่นมากๆ แม้แต่เสียงนาฬิกาที่ดังสนั่นหวั่นไหวก็จะไม่ได้ยินเลย
จะรู้สึกตัวได้ก็ต่อเมื่อ สมาธิเริ่มคลายตัว

สภาวะของคนเหล่านี้ ในการใช้ชีวิตปกติทั่วๆไป
ไม่ว่าจะเอาจิตไปจดจ่อกับสิ่งใดก็ตาม ไม่ว่าจะเจตนาหรือไม่เจตนาก็ตาม
เรียกว่าอาจจะเหม่อมองอะไรสักอย่างก็ได้ จิตสามารถเป็นสมาธิได้ทันที

ในส่วนของปีติและสุขที่เกิดขึ้นในฌานต่างๆนั้น จะเกิดแค่ระยะสั้นๆ
แล้วจะขาดความรู้สึกตัวทันที เรียกว่าดิ่งแล้ววูบหายไปเลย

คุณน้ำเขียน



แหม๋!คุณน้ำนี่ ถามเราตอนที่เรามีเรื่องจะถามคุณน้ำพอดีเลยค่ะ
คือเมื่อวานนี้ เราเล่นนั่งเล่นกับสุนัขอยู่ แล้วเราก็แกล้งหลับ
แล้วเราก็แกล้งทำเสียงโว้ ๆ ๆ ให้สุนัขเราตกใจ แล้วเราก็หัวเราะ

ทีนี้ลูกสาวเรานั่งอยู่ ลูกสาวก็พูดว่า
แม่ แม่รู้มั๊ย ! เวลาที่แม่หลับน่ะ แม่ยังนอนสวดมนต์เลย
เราตกใจเลยค่ะ เราถามว่ารู้ได้ไง เค้าบอกว่าเค้าได้ยินบ่อย
บางทีหนูไปเล่นคอมพ์ในห้องแม่ แม่นอนหลับหนูก็ได้ยิน แม่นอนสวดมนต์


คุณน้ำค่ะ คือปกติเวลาที่เราหลับ หรือบางครั้งเราไปไหนก็ช่าง
เรามักจะได้ยินเสียงสวดมนต์ บางครั้งก็ บทสวดต้าเปยโจ้ว
เราได้ยินบ่อย จนเราสวดได้แล้วเหมือนกัน บางครั้งก็เป็น
บทสวดพระโพธิสัตว์กวนอิม

ขนาดตอนเราไปนอนรอหมออยู่ในห้องผ่าตัด เรายังได้ยิน บทสวดพระโพธิสัตว์กวนอิมเลยค่ะ

ยิ่งวันที่แฟนไปรับกลับบ้านน่ะค่ะ ได้ยินดังมากๆเลยค่ะ เราก็เลยถามแฟนเราว่า
แถวนี้มีร้านขายแผ่นCDด้วยเหรอ
แหม๋!เค้าเปิดบทสวดมนต์ ที่เต้ชอบพอดี
แฟนบอก ไม่มีหรอก ไม่เห็นมีร้านขายแผ่นCDเลย
เค้าบอก เค้าไม่เห็นได้ยินเสียงอะไรเลย เราก็เงียบๆ

แต่ถ้าตอนนอนหลับนี่เราจะได้ยินบ่อย
แต่เราไม่รู้ว่าเราสวดไปด้วย

คุณน้ำค่ะ คุณน้ำช่วยถามให้เราด้วยน่ะค่ะ ว่าเราเป็นแบบนี้ เราต้องไปไหว้
หรือต้องทำอะไรหรือปล่าวค่ะ

คุณน้ำ ตาเห็นรูปนี่เป็นแบบไหนค่ะ
คือคุณน้ำค่ะ ตอนนี้สิ่งที่เราเจออยู่น่ะค่ะ
คือเรามีความรู้สึก เหมือนในสมองเรามีตาค่ะ คือเวลาเรานั่งคุยกับใคร
แล้วเราฟังเค้า คุย ๆ ๆ ไป

เราจะเหมือนไปเห็นในบ้านเค้า ว่าต่อไปเค้าจะต้องเจอกับอะไร
แล้วก็เหมือน จะมีอะไรให้เรารู้ได้เองน่ะค่ะ ว่าเค้าจะต้องไปทำยังไง
เค้าถึงจะแก้ปัญหานี้ได้

เราเคยลองพูดกับคนคนหนึ่งดูน่ะ คือตอนเราพูด เค้าเหมือนไม่เชื่อ
แต่เหตุการณ์นั้นก็เกิดกับในบ้านเค้าจริงๆ เค้าก็มาถามเราอีกครั้งหนึ่งว่า
เค้าต้องทำอย่างไรบ้างน่ะ เราก็บอกเค้าไปสิ่งดีๆก็เกิดในบ้านเค้า

แต่คนอื่น เราก็มีเห็นบ้างน่ะ แต่เราไม่พูด เพราะเราไม่กล้า
สิ่งที่เรารู้ มันก็เกิดจริงๆ แต่เราก็ไม่กล้าที่จะไปบอกเค้า
ว่าเค้าต้องทำอย่างไร

แต่ทีนี้ สิ่งที่เกิดขึ้นกับตัวเราคือ เราจะปวดหัว แล้วก็ปวดที่ตา
เวลาที่สมองเราไปรับรู้

สิ่งที่เกิดขึ้น ใช่เป็นเพราะเราไปกำหนดจิต ให้เป็นสมาธิตลอดหรือปล่าวค่ะ
ตอนนี้เรารู้สึกกลัวๆค่ะ

คุณเต้
สภาวะของนิมิตมี ๒ สภาวะ

๑. เห็นด้วยตาเปล่าและตาใน

๒. เห็นด้วยจิต


ตรงนี้เป็นเรื่องเล่าสู่กันฟัง เกี่ยวกับนิมิต

เมื่อตอนเด็กๆจนกระทั่งโต ด้วยความไม่รู้ ไม่มีใครพูดเรื่องของเหตุที่กระทำและผลที่ได้รับให้ฟัง
คราใดก็ตามที่ได้พูดคุยกับใครๆหรือไม่ได้พูดคุยกับใครๆ แต่คนๆนั้นมาอยู่ตรงหน้า
ได้มองเห็นเรื่องราวต่างๆที่เกิดขึ้นในชีวิตของเขา ด้วยความไม่รู้ จึงได้บอกเล่าให้เขาฟัง

เรื่องหลายๆเรื่องหรือสิ่งที่เกิดขึ้นในชีวิตของแต่ละคนล้วนเกิดจากเหตุที่ทำมา
เมื่อไปเล่าให้เขาฟัง แล้วเขาเชื่อ เขาได้แก้ไขสิ่งที่เกิดขึ้นในชีวิตของเขา
เช่น บางคนเป็นเมียน้อย แต่ไม่รู้ว่าเป็นเพราะโดนผู้ชายหลอก การเป็นเมียน้อย เป็นวิบากกรรมของเขาเราไปบอกเขา เขาเชื่อ แล้วแก้ไข โดยเลิกกับผู้ชายคนนั้นไป แต่สุดท้ายเขาก็ไปเป็นเมียน้อยคนอื่นๆต่อ
วิบากกรรมที่ขาจะต้องได้รับจากชายคนแรกจึงเปลี่ยนไป แต่สุดท้ายเขาก็รับวิบากนั้นอยู่ดี

กรรมที่ก่อกับชายคนนั้นไปด้วยความไม่รู้ ผู้ชายคนนั้นเขาย่อมเกิดความโกรธ เกิดความพยาบาทเรา
ไม่ว่าจะโกรธมากหรือน้อย เหตุที่ได้กระทำไปต่อคนอื่นๆนั้น ยังไงเสียผลต้องได้รับอย่างแน่นอน

ยังมีอีกหลายเรื่อง แล้วจะนำมาเล่าสู่กันฟังนะคะ
ถ้าให้น้ำเล่าทีเดียว คงต้องพิมพ์กันยืดยาว เอาเป็นว่านำมาทะยอยเล่าดีกว่านะคะ
น้ำจะไม่ห้ามในสิ่งที่คุณเต้กำลังทำอยู่ แต่จะเล่าเรื่องของตัวเองที่เคยทำมาให้ฟังแทนค่ะ
แล้วมาดูกันว่า สิ่งที่เราไปบอกคนอื่นๆนั้น ทำให้เขาแก้ไขชีวิตของตัวเอง
ผลที่ได้รับคือ วิบากหรือเหตุนั้นๆ ทำไมต้องมาตกอยู่ที่ตัวเราด้วย

การช่วยคน เราต้องช่วยให้เขาเกิดปัญญา เพื่อเขาจะได้มีสติ สัมปชัญญะเป็นที่พึ่งพิง
ไม่ใช่ไปเชื่อสิ่งนอกตัว แล้วต้องคอยพึ่งพาสิ่งนอกตัวตลอดเวลา

พ้นทุกข์แบบบ้านๆ

ปฏิบัติธรรมเพื่ออะไร?

ปฏิบัติเพื่อให้ใจพ้นทุกข์


ใจพ้นทุกข์นั้นเป็นอย่างไร?

ใจพ้นทุกข์คือ การทำใจให้ได้ต่อการได้ลาภยศ คำสรรเสริญเยินยอ จิตไม่ไปหลงยินดีในสิ่งที่ได้
ในขณะเดียวกัน หากมีการสิ้นลาภ สิ้นยศ สิ้นเกียรติ สิ้นสรรเสริญ อีกทั้งมีคำตำหนินินทา
อันเรียกว่า โลกธรรม ๘ ใจก็ปกติไม่ตื่นเต้นหวั่นไหวแม้แต่นิดเดียวต่อการสูญสิ้น
เมื่อยังทำใจไม่ได้ก็ต้องทุกข์ใจร่ำไป หากทำใจได้แล้วก็ย่อมไม่ยินดียินร้ายใดๆทั้งได้และเสีย
เหตุทั้งหลายทั้งปวง อยู่ที่การปล่อยวางของใจหรือจิตเรานี่เอง

หากไม่ได้มาเรียนรู้ จะไม่รู้เลยว่า กายนี่มันคือ ธาตุ ๔ ดิน น้ำ ลม ไฟ มารวมกันเป็นร่างกายขณะหนึ่ง
เมื่อไม่มีใจมาอาศัย ก็ไม่ต่างกับศพต่างๆ ทำอะไรก็ไม่ได้ เคลื่อนไหวไม่ได้ ใครจะนำไปทำอะไรก็ได้
ไร้ความรู้สึก ไม่มาร้องว่าเจ็บว่าปวดได้แต่อย่างใด

แต่เมื่อมีใจเข้ามาอาศัย มันก็เคลื่อนไหวได้ ทำอะไรๆก็ได้ มีความรู้สึกเจ็บปวด สุข ทุกข์
ชอบ ไม่ชอบ ความรู้สึกที่เกิดขึ้นนี้เรียกว่า ธาตุรู้ และธาตุตัวนี้แหละที่เรียกว่าจิต ไม่ว่าจะสุขหรือทุกข์
ชอบใจหรือไม่ชอบใจ ก็จากการปรุงแต่งของจิตตัวนี้แหละ

( ข้อความข้างบน มีการนำมาจากหนังสือในบางส่วน ซึ่งหาชื่อผู้เขียนแล้ว แต่ไม่มีชื่อบอกว่าใครเขียน )

สิ่งต่างๆภายนอกมันเป็นของมันอยู่อย่างนั้น เราจะไปห้ามไม่ให้มันเกิดไม่ได้
แต่เราต้องห้ามใจตัวเราเอง ด้วยการเจริญสติหรือจะเรียกอะไรก็ได้ แล้วแต่จะบัญญัติคำ
ฝึกเพื่อให้มีสติ สัมปชัญญะรู้เท่าทันต่อการปรุงแต่งของจิต

มีสติ และ สัมปชัญญะอยู่ที่ไหน ย่อมมีสมาธิเกิดที่นั่น
มีสัมมาสติอยู่ที่ไหน ย่อมมีสัมมาสมาธิอยู่ที่นั่น

ปีติและสุข

ก่อนจะพูดเรื่องสภาวะของสมาธิต่างๆ เราควรรู้จักกับสภาวะของปีติและสุขก่อน
เพื่อความสะดวกในการนำสภาวะไปเทียบเคียง หากต้องการจะรู้ว่า สมาธินั้นๆ เรียกว่าอะไร
ข้อมูลทั้งหมดนี้เป็นความเห็นส่วนตัวของผู้เขียนเอง และเป็นผลจากสภาวะที่ได้เรียบเรียงมา
อนึ่งมีวิธีตรวจสอบว่าผู้นั้นปฏิบัติจนจิตทรงฌานนั้น จะรู้ได้อย่างไร มีวิธีตรวจสอบสภาวะด้วยตัวเองได้
สามารถนำหลักฐานอ้างอิงให้เห็นเป็นรูปธรรมกันได้ ดูด้วยตาเปล่าได้ ส่วนวิธีการนั้นว่าจะรู้ได้อย่างไร
จะนำมาเสนอในตอนท้ายของเรื่อง ฌาน ข้อมูลทั้งหมดเพียงนำมาแบ่งปันกัน

...................................................................................................

ปีติและสุข มีอรรถธิบายว่า ธรรมชาติใดที่ทำให้เอิบอิ่ม ธรรมชาตินั้นชื่อ ปีติ
ปีตินั้นมีความเอิบอิ่มเป็นลักษณะ มีอันทำกายและใจให้เอิบอิ่มเป็นกิจ หรือมีอันแผ่ซ่าน
ไปในกายและใจให้เป็นกิจก็ได้ มีอันทำกายและใจให้ฟูขึ้นเป็นอาการปรากฏ

อธิบายปีติ ๕ อย่าง

ปีติที่ประสงค์เอามา ณ ที่นี้ ก็แหละปีติ ๕ ประการนั้น เมื่อถือเอาห้อง (คำว่า ปีติถือเอาห้อง
หมายความว่า ปีติเจริญเต็มที่ ควรเป็นเหตุให้เกิดปัสสัทธิต่อไป โดยอาสภมหาเถระ)

ทำความแก่เต็มที่แล้ว ย่อมทำปัสสัทธิ ๒ ประการให้บริบูรณ์คือ กายปัสสัทธิ ความสงบกาย ๑
จิตตปัสสัทธิ ความสงบจิต ๑

เมื่อปัสสัทธิถือเอาห้องความแก่เต็มที่แล้ว ย่อมนำสุขทั้ง ๒ ประการให้บริบูรณ์คือ
กายิสุข สุขกาย ๑ เจตสิกสุข สุขใจ ๑

เมื่อสุขถือเอาห้องความแก่ได้เต็มที่แล้ว ย่อมทำสมาธิ ๓ ประการให้บริบูรณ์คือ
ขณิกสมาธิ ๑ อุปจารสมาธิ ๑ อัปปนาสมาธิ ๑

ในบรรดาปีติทั้ง ๕ ประการนั้น ผรณาปีติอันใดที่เจริญแก่กล้าขึ้น พอจะเป็นมูลฐานแก่อัปปนาสมาธิ
ถึงซึ่งอันประกอบเข้ากับอัปปนาสมาธิได้ ปีตินี้ถือเอาในอรรถธิบายนี้


อธิบายสุข

ก็แหละความสบายขึ้นจากปีติ ชื่อว่า สุข
อีกนัยหนึ่ง ธรรมชาติใดย่อมกินเสียซึ่งความไม่สบายกาย ความไม่สบายใจ ธรรมชาตินั้นชื่อว่า สุข
อีกนัยหนึ่ง ธรรมชาติใดย่อมขุดออกซึ่งความไม่สบายกาย ความไม่สบายใจ ธรรมชาตินั้นชื่อว่า สุข

สุขนั้นมีความดีใจเป็นลักษณะ มีอันเพิ่มพูนสัมปยุตธรรมให้เจริญเป็นกิจ
มีอันอนุเคราะห์เป็นอาการปรากฏ


ความแตกต่างระหว่าง ปีติ กับ สุข


ถ้าแม้ในจิตบางดวง เช่น ปฐมฌานจิตเป็นต้น จะไม่มีการแยกกันระหว่างปีติกับสุขก็ตาม
แต่ความยินดีที่เกิดขึ้น เพราะได้อิฏฐารมณ์ จัดเป็น ปีติ
การเสวยรสแห่งอารมณ์นั้น จัดเป็น สุข

มีปติในจิตใด ในจิตนั้นก็มีสุขด้วย
แต่สุขมีในจิตใด ในจิตนั้นไม่มีปีติเสมอไป

ปีติ สงเคราะห์เข้าใน สังขารขันธ์
สุข สงสเคราะห์เข้าใน เวทนาขั้นธ์


จากคัมภีร์วิสุทธิมรรค พระพุทธโฆสเถระ รจนา
สมเด็จพระพุฒาจารย์ ( อาจ อาสภมหาเถระ ) แปลและเรียบเรียง

๑. ขุททกาปีติ ปีติเล็กๆน้อยๆ

ลักษณะที่เกิด

๑. มีสีขาวต่างๆ

๒. เยือกเย็น ขนลุก มึนตึง หนักๆ

๓. น้ำตาไหล หนังหัวพองสยองเกล้า

๔. ตัวชา-พองขึ้น

๕. ตัวใหญ่ออกๆ

๖. บางทีรู้สึกว่าแขนยาว ขายาว ฟันยาวออกไปก็มี

๒. ขณิกาปีติ ปีติชั่วขณะ

มีลักษณะดังนี้

๑. มีสีแดงๆด่างๆ

๒. เกิดในจักขุทวารดุจสายฟ้าแลบ เหมือนขีดไฟแช็คไม่ติด

๓. มีประกายดังตีเหล็กไฟ

๔. แสบทั่วกาย กายแข็ง

๕. เป็นดังแมลงเม่าจับ-ไต่ตามตัว

๖. ร้อนตามตัว

๗. หัวใจสั่นไหว

๘. ขนลุกขนชันบ่อยๆแต่ไม่มาก

๙. คันยุบยิบคล้ายมดไต่ ไรคลานตามตัวตามหน้า

๑๐. เป็นดังปลาตอด เป็นดังเส้นเอ็นชักเป็นต้น

๑๑. มีอาการคล้ายๆกับน้ำร้อนที่กำลังเดือดพล่าน

๑๒. เหมือนปลาผุดขึ้น เวลาโยนเศษอาหารลงไป

๓. โอกกันติกาปีติ ปีติเป็นพักๆ

มีลักษณะดังนี้ คือ

๑. ตัวไหวเอน โยก โคลง

๒. สะบัดหน้า สะบัดมือ สะบัดเท้า

๓. มีอาการสั่นๆ และบางทีมีอาการสูงๆต่ำๆ

๔. คลื่นไส้ดุจอาเจียน และบางทีอาเจียนออกมาจริงก็มี

๕. บางทีเป็นดุจระลอกซัด

๖. สั่นระรัวดุจไม้ปักในน้ำไหล

๗. มีสีเหลืองอ่อน สีดอกผักตบชวา

๘. กายโยกไป โยกมา

๙. มีอาการสะบัดร้อน สะบัดหนาว

๑๐. บางครั้งมีอาการวูบวาบมาจากข้างล่าง บางครั้งวูบวาบจากข้างบน

๑๑. บางทีคล้ายๆแล่นโต่คลื่นอยู่ในน้ำ

๑๒. บางทีจะรู้สึกร่างกายผิดปกติ หรือ กล้ามเนื้อบางส่วนกระตุกดิ๊กๆ

๔. อุพเพงคาปีติ ปีติอย่างโลดโผน

มีลักษณะดังนี้ คือ

๑. กายสูงขึ้น ตัวเบา ตัวลอย

๒. คันยุบยิบดุจไรไต่ตามตัว ตามหน้า

๓. ลงท้อง ท้องเดิน เป็นบิด

๔. สัปหงกไปข้างหน้าบ้าง ไปข้างหลังบ้าง

๕. คล้ายคนผลัก หน้าคะมำลงไป

๖. คล้ายคนจับศรีษะหมุนไปหมุนมา

๗. ปากงับๆบ้าง อ้าปากบ้าง หุบปากบ้าง

๘. ไหว โยกโคลง โอนไปมาดุจลมพัดต้นไม้

๙. กายหกคะเมนถลำไป

๑๐. กายกระโดขึ้น ปลิวไป

๑๑. กายกระดุกกระดิก ยกแขน ยกเท้า

๑๒. กายเงื้อมไปข้างหน้าบ้าง ข้างหลังบ้าง

๑๓. มีสีไข่มุก สีนุ่น

๑๔. มืออยู่ในท่าหงาย คล้ายมีคนจับคว่ำลง มือที่อยู่ในท่าคว่ำ คล้ายคนจับให้หงายขึ้น

๑๕. เวลานั่งอยู่ตรงๆนั้น จะรู้สึกว่ามีอาการโอนไป เอนมา เหมือนต้นอ้อลู่ไปตามลม ฉะนั้น