นอกจากการจัดแบ่งโดยระดับอย่างนี้แล้ว ท่านยังจำแนกอรรถไว้อีกแนวหนึ่งตามลำดับความรับผิดชอบ

หรือความเกี่ยวข้องสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์ โดยแบ่งเป็น ๓ เหมือนกัน ดังบาลีต่อไปนี้

“ภิกษุทั้งหลาย เปรียบเหมือนห้วงน้ำใส กระจ่าง ไม่ขุ่นมัว คนตาดียืนอยู่บนฝั่ง พึงเห็นได้แม้ซึ่งหอยโข่ง

หอยกาบ แม้ซึ่งก้อนหินก้อนกรวด แม้ซึ่งฝูงปลาที่กำลังแหวกว่ายอยู่บ้าง กำลังหยุดอยู่บ้าง ในห้วงน้ำนั้น

นั่นเพราะเหตุไร ก็เพราะน้ำไม่ขุ่น แม้ฉันใด

ภิกษุก็ฉันนั้นเหมือนกัน ด้วยจิตที่ไม่ขุ่นมัว ก็จักรู้ได้ซึ่งประโยชน์ตน ก็จักรู้ได้ซึ่งประโยชน์ผู้อื่น ก็จักรู้ได้

ซึ่งประโยชน์ทั้งสองฝ่าย ก็จักรู้ได้ซึ่งคุณวิเศษยิ่งกว่ามนุษย์สามัญคือญาณทัสสนะ ที่สามารถทำให้เป็น

อริยชน ข้อนี้ย่อมเป็นฐานะเป็นไปได้ นั่นเพราะเหตุไร ก็เพราะจิตไม่ขุ่นมัว”

องฺ.เอก.20/47/10

ฯลฯ

“ภิกษุทั้งหลาย เมื่อมองเห็นประโยชน์ตน ก็ควรแท้ที่จะทำให้สำเร็จด้วยความไม่ประมาท

หรือเมื่อมองเห็นประโยชน์ผู้อื่น ก็ควรแท้ที่จะทำให้สำเร็จด้วยความไม่ประมาท

หรือเมื่อมองเห็นประโยชน์ทั้งสองฝ่าย ก็ควรแท้ที่จะทำให้สำเร็จด้วยความไม่ประมาท”

สํ.นิ.16/67/35

อรรถะ ๓ มีความหมายที่พึงทราบดังนี้



๑.อัตตัตถะ ประโยชน์ตน คือการบรรลุจุดหมายแห่งชีวิตของตน ได้แก่ประโยชน์ ๓ อย่างในหมวดก่อน

นั้นเอง เท่าที่เกี่ยวข้องกับตนเอง ซึ่งเป็นผลเกิดขึ้นแก่ตนโดยเฉพาะ เน้นการพึ่งตนได้ในทุกระดับ

เพื่อความไม่ต้องเป็นภาระแก่ผู้อื่น หรือถ่วงหมู่คณะ และเพื่อความเป็นผู้พร้อมที่จะช่วยเหลือผู้อื่น

บำเพ็ญกิจต่างๆอย่างได้ผลดี คุณธรรมที่เป็นแกนนำเพื่อการบรรลุ ประโยชน์ตนนี้ คือปัญญา

ส่วนหลักธรรมทั่วๆไป ที่สอนไว้เพื่อความมุ่งหมายนี้มีหลายอย่าง เช่น นาถกรณธรรม ๑๐ ประการ เป็นต้น

พูดอย่างกว้างๆ ว่า บำเพ็ญไตรสิกขาในแง่ที่เป็นความรับผิดชอบต่อตนเองให้บริบูรณ์


๒.ปรัตถะ ประโยชน์ผู้อื่น หรือ ประโยชน์ท่าน คือ การช่วยเหลือเกื้อกูลสนับสนุนผู้อื่นให้บรรลุประโยชน์

หรือเข้าถึงจุดหมายแห่งชีวิตของเขาในระดับต่างๆ ประคับประคองให้เขาสามารถพึ่งตนเองได้ หมายถึง

ประโยชน์ ๓ อย่างในหมวดก่อนนั่นเองเท่าที่เกี่ยวข้องกับคนอื่น เป็นผลเกิดขึ้นแก่คนอื่น นอกจากตัวเรา

คุณธรรมที่เป็นแกนนำที่จะให้บรรลุผลข้อนี้คือ กรุณา หลักธรรมทั่วไปที่ใช้สอนมีสังคหวัตถุ ๓ ประการ

การทำหน้าที่และบำเพ็ญคุณธรรมต่างๆของกัลยาณมิตร เป็นต้น


๓.อุภยัตถะ ประโยชน์ทั้งสองฝ่าย หรือ ประโยชน์ร่วมกัน ได้แก่ประโยชน์ ๓ อย่างในหมวดก่อนนั้น ที่

เป็นผลเกิดขึ้นทั้งแก่ตนเองและคนอื่นๆ หรือแก่สังคม แก่ชุมชนอันเป็นส่วนรวม เช่น ประโยชน์ที่เกิดจากของ

กลางและกิจส่วนรวม เป็นต้น โดยเฉพาะสภาพแวดล้อมและความเป็นอยู่อันเอื้ออำนวยแก่ปฏิบัติเพื่อบรรลุ

อัตตัตถะ และการบำเพ็ญปรัตถะ ของทุกๆคน

คุณธรรมที่เป็นแกนนำที่จะให้บรรลุจุดหมายนี้คือ วินัย และสามัคคี

หลักธรรมทั่วไปที่อาจใช้สอนได้ มีสาราณียธรรม ๖ และอปริหานิยธรรม ๗ ประการ เป็นต้น ตลอดจน

พฤติกรรมที่เกื้อกูล ที่พึงประสงค์ ที่สังคมพึงต้องการโดยทั่วไป

โดยนัยนี้ อรรถ ๓ ทั้งสองหมวด จึงรวมเข้าเป็นชุดเดียวกันได้ดังนี้


๑.อัตตัตถะ ประโยชน์ตน จำแนกได้เป็น ๓ ระดับคือ

๑) ทิฏฐธัมมิกัตถะ ประโยชน์บัดนี้ หรือจุดหมายขั้นต้น

๒) สัมปรายิกัตถะ ประโยชน์เบื้องหน้า หรือจุดหมายที่สูงหรือลึกล้ำขึ้นไป

๓) ปรมัตถะ ประโยชน์อย่างยิ่ง หรือจุดหมายสูงสุด


๒. ปรัตถะ ประโยชน์ผู้อื่น จำแนกได้เป็น ๓ ระดับคือ

๑) ทิฏฐธัมมิกัตถะ ประโยชน์บัดนี้ หรือจุดหมายขั้นต้น

๒) สัมปรายิกัตถะ ประโยชน์เบื้องหน้า หรือจุดหมายที่สูงหรือลึกล้ำขึ้นไป

๓) ปรมัตถะ ประโยชน์อย่างยิ่ง หรือจุดหมายสูงสุด


๓. อุภยัตถะ ประโยชน์ทั้งสองฝ่าย หรือ จุดหมายร่วมกัน ได้แก่ประโยชน์หรือจุดหมายทุกอย่างที่เกื้อกูล

แก่การบำเพ็ญและการบรรลุอัตตัตถะ และปรัตถะ ของทุกคน ในระดับทั้งสามที่กล่าวแล้ว

สรุปความหมายของพรหมจรรย์ หรือพุทธจริยธรรมนั้นอีกครั้งหนึ่งว่า จริยะ หรือจริยธรรม (ประเสริฐ)

คือ ระบบความประพฤติปฏิบัติ ที่มีความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับความจริงของธรรมชาติเป็นพื้นฐาน

ซึ่งเป็นไปเพื่อบรรลุประโยชน์ที่พึงมุ่งหมายของชีวิต และอำนวยให้เกิดสภาพชีวิต สภาพสังคมที่เกื้อกูลแก่การ

บรรลุจุดหมายเช่นนั้น

พูดให้สั้นอีกหน่อยว่า แนวทางดำเนินชีวิตอิงสัจธรรมเพื่อบรรลุประโยชน์ที่พึงมุ่งหมายของชีวิต และสร้างสรรค์

สภาพชีวิต สภาพสังคมที่เกื้อกูลแก่การบรรลุจุดหมายเช่นนั้น