พระสุตตันตปิฎก เล่ม ๒๓ ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค
[๕๓] อินทรีย์ด้วยความว่าเป็นใหญ่ พละด้วยความว่าไม่หวั่นไหว โพชฌงค์ด้วยความว่านำออก มรรคด้วยความว่าเป็นเหตุ สติปัฏฐานด้วยความว่าตั้งมั่นสัมมัปปธานด้วยความว่าตั้งไว้อิทธิบาทด้วยความว่าสำเร็จ สัจจะด้วยความว่าเที่ยงแท้ สมถะด้วยความว่าไม่ฟุ้งซ่าน วิปัสนาด้วยความว่าพิจารณา สมถะและวิปัสนาด้วยความว่ามีกิจเสมอกัน ธรรมชาติที่เป็นคู่ด้วยความว่าไม่ล่วงเกินกันควรรู้ยิ่งทุกอย่าง ฯ

สมาธิส่วนสมาธิ วิปัสสนาส่วนวิปัสสนา ไม่เกี่ยวกัน ต่อยอดกันไม่ได้ เหมือนต้นมะม่วงกับต้นมะละกอ

สมาธิและวิปัสสนา ถึงจะเกิดพร้อมกันแต่ก็ไม่ก้าวก่ายซึ่งกันและกัน ไม่หักล้างกัน และก็ไม่ส่งเสริมกัน

..แต่ไม่ได้หมายถึงจะไม่ส่งเสริมกัน

การทำสมถะเพื่อให้จิตใจไม่ฟุ้งซ่าน ดับนิวรณ์ธรรมที่ครอบงำจิต
อันจะทำให้การยกจิตขึ้นพิจารณาด้วยปัญญาเป็น วิปัสสนา นั้น เป็นไปได้ยาก...

ปัญญาอบรมสมาธิ (ภาคสมาธิ)

โดยพระอาจารย์หลวงตามหาบัว ญาณสัมปันโน

ความจริงการภาวนาเพื่อให้ใจสงบ ถ้าสงบด้วยวิธีปลอบโยนโดยทางบริกรรมไม่ได้ ต้องภาวนาด้วยวิธีปราบปรามขู่เข็ญ คือค้นคิดหาเหตุผลในสิ่งที่จิตติดข้องด้วยปัญญา แล้วแต่ความแยบคายของปัญญา จะหาอุบายทรมานจิตดวงพยศ จนปรากฏใจยอมจำนนตามปัญญาว่า เป็นความจริงอย่างนั้นแล้ว ใจจะฟุ้งซ่านไปไหนไม่ได้ ต้องหยั่งเข้าสู่ความสงบ เช่นเดียวกับสัตว์พาหนะตัวคะนอง ต้องฝึกฝนทรมานอย่างหนักจึงจะยอมจำนนต่อเจ้าของ

ฉะนั้น ในเรื่องนี้ จะขอยกอุปมาเป็นหลักเทียบเคียง เช่น ต้นไม้บางประเภท ตั้งอยู่โดดเดี่ยวไม่มีสิ่งเกี่ยวข้อง ผู้ต้องการต้นไม้นั้นก็ต้องตัดด้วยมีดหรือขวาน เมื่อขาดแล้ว ไม้ต้นนั้นก็ล้มลงสู่จุดที่หมาย แล้วนำไปได้ตามต้องการ ไม่มีความยากเย็นอะไรนัก แต่ไม้อีกบางประเภท ไม่ตั้งอยู่โดดเดี่ยว ยังเกี่ยวข้องอยู่กับกิ่งแขนงของต้นอื่นๆ อีกมาก ยากที่จะตัดให้ลงสู่ที่หมายได้ ต้องใช้ปัญญาหรือสายตาตรวจดูสิ่งเกี่ยวข้องของต้นไม้นั้นโดยถี่ถ้วน แล้วจึงตัดต้นไม้นั้นให้ขาด พร้อมทั้งตัดสิ่งเกี่ยวข้องจนหมดสิ้นไป ไม้ย่อมตกหรือล้มลงสู่ที่หมายและนำไปได้ตามความต้องการฉันใด จริตนิสัยของคนเราก็ฉันนั้น

คนบางประเภทไม่ค่อยมีสิ่งแวดล้อมเป็นภาระกดถ่วงใจมาก เพียงใช้คำบริกรรมภาวนา พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ เป็นต้น บทใดบทหนึ่งเข้าเท่านั้น ใจก็ได้รับความสงบเยือกเย็นเป็นสมาธิลงได้ กลายเป็นต้นทุนหนุนปัญญา ให้ก้าวหน้าต่อไปได้อย่างสบาย ที่เรียกว่า สมาธิอบรมปัญญา

แต่คนบางประเภทมีสิ่งแวดล้อมเป็นภาระกดถ่วงใจมาก และเป็นนิสัยชอบคิดอะไรมากอย่างนี้ จะอบรมด้วยคำบริกรรมอย่างที่กล่าวมาแล้วนั้น ไม่สามารถที่จะยังจิตให้หยั่งลงสู่ความสงบเป็นสมาธิได้ ต้องใช้ปัญญาไตร่ตรองเหตุผล ตัดต้นเหตุของความฟุ้งซ่านด้วยปัญญา เมื่อปัญญาได้หว่านล้อมในสิ่งที่จิตติดข้องนั้นไว้อย่างหนาแน่นแล้ว จิตจะมีความรู้เหนือปัญญาไปไม่ได้ และจะหยั่งลงสู่ความสงบเป็นสมาธิได้ ฉะนั้นคนประเภทนี้ จะต้องฝึกฝนจิตให้เป็นสมาธิได้ด้วยปัญญา ที่เรียกว่า ปัญญาอบรมสมาธิ ตามชื่อหัวเรื่องที่ให้ไว้แล้วในเบื้องต้นนั้น . เมื่อสมาธิเกิดมีขึ้นด้วยอำนาจปัญญา อันดับต่อไปสมาธิก็กลายเป็นต้นทุนหนุนปัญญาให้มีกำลังก้าวหน้า สุดท้ายก็ลงรอยเดียวกันกับหลักเดิมที่ว่า สมาธิอบรมปัญญา

ผู้ต้องการอบรมใจให้เป็นไปเพื่อความฉลาด รู้เท่าทันกลมายาของกิเลส
อย่ายึดปริยัติจนเกิดกิเลส แต่ก็อย่าปล่อยวางปริยัติจนเลยศาสดา ผิดพระประสงค์ของพระพุทธเจ้า ทั้งสองนัย

คือ ในขณะที่ทำสมาธิภาวนา อย่าส่งใจไปยึดปริยัติจนกลายเป็นอดีตอนาคตไป ให้ตั้งจิตลงสู่ปัจจุบัน คือ เฉพาะหน้า มีธรรมที่ตนเกี่ยวข้องเป็นอารมณ์เท่านั้น เมื่อมีข้อข้องใจ ตัดสินใจลงไม่ได้ว่าถูกหรือผิด เวลาออกจากที่ภาวนาแล้ว จึงตรวจสอบกับปริยัติ แต่จะตรวจสอบทุกขณะไปก็ผิด เพราะจะกลายเป็นความรู้ในแบบ ไม่ใช่ความรู้เกิดจากภาวนา ใช้ไม่ได้

สรุปความ ถ้าจิตสงบได้ด้วยอารมณ์สมถะ คือ คำบริกรรมด้วยธรรมบทใด ก็บริกรรมบทนั้น ถ้าจะสงบได้ด้วยปัญญาสกัดกั้นโดยอุบายต่างๆ ก็ต้องใช้ปัญญาเป็นพี่เลี้ยงเพื่อความสงบเสมอไป ผลรายได้จากการอบรมทั้งสองวิธีนี้ คือ ความสงบ และ ปัญญาอันจะมีรัศมีแฝงขึ้นจากความสงบนั้นๆ

คุณวิสุทโธ ที่ท่านทั้งหลายเข้าใจว่า ไตรสิกขา คือ ศีล สมาธิ ปัญญา จึงมาถือศีลกัน นั่งสมาธิ เพื่อที่จะได้ภาวนาปัญญานั้น พระพทุธองค์ได้ตรัสสอนไว้ตอนใหน ตรงใหน เมื่อใหร่ เป็นคำถามของผมประการที่ ๑

ปัญญาที่เกิดจากสมาธิ ได้แก่ปัญญาอะไรบ้าง แล้วปัญญาอะไรแบบใหนที่นำมาดับทุกข์ได้ นี่คือคำถามของผมเป็นประการที่ ๒

คำถามข้อสุดท้าย ปัญญาที่อยู่ในองค์มรรค มีอะไรบ้าง แต่ละอย่างได้มาอย่างไร?

ขออนุญาตอธิบายนะคะ ด้วย 'ปัญญาธรรม' ระดับสกิทาคามี ค่ะ

ศีล สมาธิ ปัญญาธรรม เป็นไปตามลำดับค่ะ

โอวาทปาติโมกข์ว่าด้วย: การทำดี ละชั่ว ทำใจให้เบิกบาน อันนี้เกี่ยวเนื่องกันกับ ศีล สมาธิ ปัญญา

ใจเบิกบาน ย่อมมาจากการรักษาศีลด้วยเจตนาอันบริสุทธิ์ ซึ่งนั่นเป็นการละชั่วพื้นฐาน

เมื่อใจเบิกบาน แล้วทำสมาธิ จิตก็เปิดรับธรรมได้มากขึ้น

และเมื่อทำความดี เป็นบุญหนุนเนื่องกันไป ปัญญาธรรม ก็เกิดได้ง่ายขึ้น

ปัญญาธรรม เป็นปัญญาที่ละเอียดอ่อนค่ะ ไม่ใช่แค่ฉลาด แต่รู้จริง รู้จริงเรื่องสัจธรรม เรื่องกรรม รู้อดีตของตัวเอง รู้อนาคตของตัวเอง นั่นเพราะเป็นผลมาจากกรรมทั้งนั้น

'ปัญญา' ที่ใช้กันทั่วๆไป มันคือ 'ความฉลาดและรู้มาก' ไม่ใช่ปัญญาธรรม ปัญญาทั่วไปจะเป็นสิ่งที่รวมเอากิเลส อคติ ฯลฯ ไว้ด้วย เพราะมันมาจากสมองที่คนเราคิดต่างๆกันไป

แต่ 'ปัญญาธรรม' เป็นปัญญาที่มาจากการจดจำได้ของจิต จิตที่ผ่านอะไรมามากมายหลายภพชาติ ปัญญาธรรมก็มีสามแบบ คือ
สุตมยปัญญา - ปัญญาจากการเห็นและการฟัง เป็นความจริงที่ไหลออกมาจากจิตเมื่อเห็นหรือฟัง อยู่ดีๆก็รู้ เช่น ดูภาพของไอสไตน์ แล้วก็รู้ขึ้นมาในใจเลยว่า เออ เราเคยเป็นไอนสไตน์มาก่อน เป็นต้น กรณีของการฟังก็เหมือนกัน เช่น ดูสารคดีแล้วฟังชื่ออเล็กซานเดอร์มหาราช ฟังๆแล้วดันรู้ขึ้นมาในใจว่า เออ เราเคยเป็นมาก่อน สุตมยปัญญา มาแบบที่เราเองก็ไม่รู้ว่าทำไม เมื่อไหร่ แต่รู้สึกได้เองว่า เออ ใช่ ถูกต้อง

จินตามยปัญญา - ปัญญาจากการคิด เป็นความจริงที่ได้จากการคิดโดยกระบวนการของสมอง แล้วผลที่ได้คือความจริง ที่เราไม่รู้อีกเหมือนกันว่าทำไม แต่รูสึกได้เองว่า เออ จริง เออ ถูกต้อง เช่น เรารู้จากสุตมยปัญญาว่า เราเป็นทั้งไอสไตน์ และเป็นทั้งวินสตัน เชอร์ชิลล์ สมองบอกเราว่า เป็นไปไม่ได้เพราะ สองคนนี่เกิดในช่วงเดียวกัน แล้วจินตามยปัญญา ก็คิดๆว่า เป็นไปได้ ก็จิตของสองคนนั้น มารวมอยู่ที่เรานี่นา เราไม่ได้ไปเกิดสมัยสงครามโลกครั้งที่สองนี่ อีกเหตุผลที่จินตามยปัญญาคิดได้คือ สองคนนี่รักแผ่นดิน เราเองก็รักแผ่นดิน รักจากจิต เออ แบบนี้เลยเป็นไปได้

ภาวนามยปัญญา - ปัญญาที่เกิดจากการพัฒนาจิตอันเป็นสมาธิ รู้และเห็นจริงในสัจธรรม รู้มากขึ้น มากขึ้นเป็นลำดับขั้น แล้วก็มีสุตมยปัญญา และจินตามยปัญญา ช่วยเสริมให้สิ่งที่รู้มากขึ้นๆนั้น อธิบายเหตุและผลของทุกสิ่งได้

ปัญญธรรมล้ำลึกและมหัศจรรย์ค่ะ ปัญญาทางโลกหยาบเกินไป และคนเข้าใจผิดกันมาก

จะเข้าใจได้ และรู้ได้ มีวิธีเดียวค่ะ ถือศีล 'ทำ'สมาธิ (ไม่จำเป็นต้องเป็นการนั่งสมาธิ) แล้วปัญญาธรรมจะเกิดเองค่ะ แล้วแต่บุญแต่กรรม ซึ่งก็ไปพ้องกับโอวาทปาติโมกข์ อย่างที่อธิบายข้างบนค่ะ

ขอให้เจริญในธรรมค่ะ