โดยอาการ "เผลอ" หรือ "หลง" ไปในความอยากมี อยากได้ อยากเป็น ที่เกิดขึ้น "เป็นบางครั้ง" นี้นั้น จะมีความถี่ ดีกรีความเข้มข้น และระยะเวลาในการเกิดที่น้อยลง น้อยลง ไปเรื่อยๆจนบางเฉียบในระดับอนาคามี และดับสนิทลงไปได้อย่างสิ้นเชื้อในระดับอรหันต์นะครับ

เปรียบเทียบกับอาการของปุถุชนให้เห็นภาพได้ง่ายๆดังนี้ก็คือ กรณีของหนุ่มสาวที่อกหักรักคุดเพราะโดนแฟนทิ้ง หรือแฟนไปมีคนรักใหม่

ซึ่งคนที่อกหัก ถึงแม้จะรู้แจ้งแก่ใจ "ละความเห็นผิด" ลงไปได้ว่า แฟนที่จากไปนั้น "ไม่ใช่ของตน" แล้วก็ตาม แต่ก็ยังสลัด "ความอาลัย" ออกไปไม่ได้

ยัง "อยาก" ที่จะให้แฟนคนนั้น กลับมาเป็นของตนอยู่อีก

หรือในกรณีบุคคลอันเป็นที่รักตายจากไป ทั้งๆที่ละความเห็นผิด คือรู้แจ้งแก่ใจแล้วว่า คนที่ตายไปแล้วไม่สามารถฟื้นคืนชีพขึ้นมาใหม่ได้

แต่ก็ยังไม่อาจ "ตัดใจ" เพราะยังเกิดความอาลัย "อยาก" ให้ผู้ที่จากไป ฟื้นกลับขึ้นมาอยู่กับตนอีก

(ซึ่งความอาลัยในขันธ์ภายนอกดังตัวอย่างสุดท้ายตรงนี้ ก็ยังเกิดแก่เสขะอริยบุคคลในระดับต้น โดยเฉพาะในระดับโสดาบันได้อย่างรุนแรงนะครับ

เนื่องด้วยกำลังของสติ สมาธิ และปัญญาของโสดาบันที่ใช้ตัดอาการอาลัยดังกล่าว ยังไม่เข้มแข็งเพียงพอจนเป็นสติอัตโนมัติ สมาธิอัตโนมัติ ปัญญาอัตโนมัติได้ จนกว่าจะเข้าสู่ระดับอนาคามี

ซึ่งตัวอย่างในครั้งพุทธกาลก็เช่นท่านวิสาขามหาอุบาสิกา ที่ยังอาลัยเศร้าโศกเมื่อครั้งสูญเสียหลานสาว หรือท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี ที่ยังอาลัยโศกเศร้าเมื่อครั้งลูกสาวตายจากไป)

และการจะละเสียซึ่งความอาลัย (อาลยสมุคฺฆาโต การถอนขึ้นด้วยดีซึ่งอาลัย อันเป็นอาการและไวพจน์หนึ่งของการเห็นแจ้งพระนิพพานในช่วงอรหัตตมรรค)

จนพ้นเสียจากความอาลัยไปได้ (อนาลโย อันเป็นอาการและไวพจน์หนึ่งของการเห็นแจ้งพระนิพพานในช่วงอรหัตตผล)

ก็ต้องอาศัยการเห็นขันธ์ตามความเป็นจริง

คือเห็นในลักษณะสามัญของขันธ์ โดยเฉพาะแจ้งชัดอนัตตาหรือศูนยตาในระดับอรหันต์ ตอกย้ำลงไปเรื่อยๆจนจิตยอมรับความจริง ยอมคล้อยตามสัจจธรรม เห็นปฏิจจสมุปบาท เห็นอริยสัจจ์ จนข้ามโคตรทิ้งขันธ์ลงได้ในที่สุด

ซึ่งในระดับพระโสดาบันนั้น มีโลกุตรปัญญาซาบซึ้งในการเห็นแจ้งเป็นอย่างดีแล้วว่า

"สิ่งใดสิ่งหนึ่งมีความเกิดขึ้นเป็นธรรมดา สิ่งนั้นทั้งมวลล้วนมีความดับเป็นธรรมดา"

นั่นคือเหล่าท่านพระโสดาบันปัญจวัคคีย์ มีปัญญาเห็นแจ้งในความไม่เที่ยง (อนิจจัง) ของขันธ์เป็นธรรมดามาแล้วอย่างแนบแน่น (แต่จิตยังไม่ยอมทิ้งขันธ์)

ดังนั้น เมื่อพระบรมครูทรงแจกแจงขันธ์ทีละอย่าง (นามรูปปริจเฉทญาณ) และถามนำว่า "ขันธ์แต่ละอย่าง เที่ยงหรือไม่เที่ยง?"

ท่านปัญจวัคคีย์ก็ตอบได้โดยไม่ลังเลสงสัยเลยว่า ขันธ์นั้นไม่เที่ยง (ปัจจัยปริคคหญาณ, สัมมสนญาณ, อุทยัพพยญาณ, ภังคานุปัสสนาญาณ)

และเมื่อพระบรมครูทรง "จูงจิต" ของท่านปัญจวัคคีย์ให้เดินหน้าต่อทางปัญญาด้วยการถาม เพื่อชักนำให้ลาดลึกลงไปในทุกขังสามัญลักษณะและวิปัสสนาญาณว่า "ก็สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นทุกข์หรือเป็นสุขเล่า?"

ซึ่งด้วยโลกุตรปัญญาในระดับพระโสดาบัน ย่อมเห็นและ "รู้สึก" ตามจริงอย่างแจ่มแจ้งได้ไม่ยากว่า ก็สิ่งใดแปรปรวนไป ไม่เที่ยง สิ่งนั้นย่อมเป็นการบีบคั้น เป็นทุกข์ (ภยญาณ, อาทีนวญาณ)

ถึงตรงนี้อาจพิจารณาได้ว่า การเทศนาในพระสูตรนี้ เป็นการทวนโสฬสญาณที่เหล่าท่านพระโสดาบันปัญจวัคคีย์ได้เคยผ่านมาแล้วจนละ "ความเห็นผิด" ในขันธ์ แต่ให้เห็นละเอียดขึ้นไปอีกจนกระทั่งไถ่ถอน "ความยึดติด" ในขันธ์ลงไปได้

เปรียบเทียบในปุถุชนเหมือนกับการตอกย้ำลงในจิตให้เห็นตามจริงว่าแฟนเป็นของคนอื่นไปแล้ว หรือคนที่เรารักได้ตายจากไปแล้วจริงๆ ซ้ำแล้วซ้ำเล่าไปเรื่อยๆ จนจิตยอมรับความจริง สามารถตัดใจ ละทิ้งความอาลัยในขันธ์ภายนอกที่จากไปแล้วนั้นลงได้นั่นหล่ะครับ

ซึ่งในระดับอริยะแล้ว อาการทิ้งความอาลัยในขันธ์จะไม่มีการเลือกเฉพาะเจาะจง แต่จะทิ้งขันธ์โดยทั่วไปทั้งหมดทั้งหลาย ไม่ว่าจะภายนอกหรือภายใน ไม่ว่าหยาบหรือละเอียด ไม่ว่าเลวหรือปราณีต ไม่ว่าอดีตปัจจุบันหรืออนาคต ลงไปได้อย่างหมดจดภายในครั้งเดียว ไม่เฉพาะเจาะจงแต่ผู้ที่จากไป

โดยมีความละเอียด ความลึกซึ้ง ความปราณีตทางปัญญาที่เห็นธรรมทั้งหลายถ้วนทั่วตามจริง และความเบิกบานเป็นอิสระของจิตที่มากมายก่ายกองกว่าอย่างเทียบกันไม่ได้

(ซึ่งถึงที่สุดแล้ว แม้แต่ขันธ์ที่เกิดขึ้นในภายหลัง คือปัญญาที่เห็นธรรมตามจริง อีกทั้งความเบิกบานเป็นอิสระที่มากมายมหาศาลนั้น ก็ได้ถูกละทิ้งลงไปแล้วด้วย)

และถ้าจะกล่าวในแง่ของการปฏิบัติจากอนัตตลักขณสูตรนี้ ตามความเห็นของวิสุทธิปาละซึ่งเห็นตามมติของอรรถกถาจารย์และครูบาอาจารย์รุ่นหลังว่า

การโยนิโสมนสิการเพื่อให้เห็นถึงอนัตตา สุญญตา (หรือศูนยตา) จนแจ้งพระนิพพานนี้ (ที่อรรถกถาจารย์ท่านเรียกว่า สุญญตนิพพาน) เป็นการปฏิบัติที่เหมาะสมกับผู้ที่สร้างบารมีมาอย่างแรงกล้าด้วยปัญญา

เนื่องจากว่า การจะเห็นแจ้งได้ในศูนยตา เป็นการเห็นที่ย้อนทวนธรรมชาติความคุ้นชินของจิตในเหล่าสัตตานังทั้งหลาย ซึ่งโดยปรกติมักเห็นการปรากฏของกายใจทั้งภายนอกภายในว่าเป็นของๆตน หรือเป็นตนอยู่เสมอๆ ทำให้เห็นอนัตตาหรือศูนยตาได้ยาก ต้องใช้ปัญญาที่มากในการเห็นย้อนทวนความเคยชินที่สะสมมาอย่างต่อเนื่องยาวนาน

ต่างกับการเห็นในอาการแปรปรวนไปของกายใจ หรือเห็นในอนิจจังทั้งภายในภายนอก ซึ่งพิจารณาสังเกตเห็นได้ง่ายกว่า

ตั้งแต่การเกิดการเสื่อมของกาย (หรือของรูป) ไปถึงการแปรปรวนเปลี่ยนแปลงไปของใจ (หรือของนาม) ทั้งภายในภายนอก จนแจ้งพระนิพพาน (อนิมิตนิพพาน) ซึ่งอรรถกถาจารย์ท่านว่า เป็นการปฏิบัติที่เหมาะสมกับผู้ที่สร้างบารมีมาอย่างแรงกล้าด้วยศีล

หรือการเห็นในอาการถูกบีบคั้น เป็นทุกข์ไปของกายใจ หรือเห็นในทุกขังทั้งภายในภายนอก ซึ่งพิจารณาสังเกตเห็นได้ง่ายกว่า

ทั้งการถูกบีบคั้นทางกาย (หรือในรูป) ไปถึงการถูกบีบคั้นทางใจ (หรือในนาม) ทั้งภายในภายนอก จนแจ้งพระนิพพาน (อัปปณิหิตนิพพาน) ซึ่งอรรถกถาจารย์ท่านว่า เป็นการปฏิบัติที่เหมาะสมกับผู้ที่สร้างบารมีมาอย่างแรงกล้าด้วยสมาธิ

ดังนั้น ถ้าจะสรุปตามนี้แล้ว การปฏิบัติเพื่อให้เห็นแจ้งในศูนยตาที่ปรากฏอยู่ในพระสูตรส่วนใหญ่ของมหายาน ก็จะเหมาะสมกับปุถุชนผู้ที่สร้างบารมีมามากทางด้านปัญญา

หรือบุคคลที่ประกอบด้วยโลกุตรปัญญา คือพระเสขะเช่นพระโสดาบันปัญจวัคคีย์

หรือบุคคลผู้ตั้งความปราถนาไว้ในความเป็นพระโพธิสัตว์เพื่อเข้าสู่พุทธภูมิตามคติมหายาน

ไม่ได้เหมาะกับนักปฏิบัติโดยทั่วไปนะครับ (ยกเว้นได้ฟังจากพระโอษฐ์ของพระบรมครูโดยตรง ซึ่งมีปรากฏอยู่หลายที่ในพระไตรปิฎก)

โดยขอย้ำตามที่ทิ้งโน๊ตเตือนไว้ตั้งแต่แรกแล้วว่า การศึกษาเรื่องศูนยตาโดยที่ไม่มีสัมมาทิฏฐิหรือปัญญาที่ถูกทางเป็นเครื่องรองรับ ก็อาจจะทำให้ผู้ศึกษา เข้าใจผิดในศูนยตาไป กลายเป็นเข้าใจว่าทุกสิ่งว่างเปล่า ไม่มีอะไร ขาดสูญ หรืออุจเฉททิฏฐิได้โดยง่าย

แต่เนื่องด้วยแนวทางปฏิบัติด้วยการเห็นแจ้งในศูนยตานี้ ก็มีข้อดีคือ เป็นการปฏิบัติที่ทำให้เกิดการเห็นแจ้งได้อย่างรวดเร็วฉับพลัน

ก็เนื่องด้วยกำลังของปัญญาที่เกิดขึ้นอย่างแรงกล้า แทงตลอดเข้าไปในขันธ์ จนทิ้งขันธ์ลงได้อย่างไม่เหลือเยื่อใยอาลัยอีก เข้าสู่สภาวะแห่งศูนยตาอย่างฉับพลันทันทีในขณะที่จิตรวมลงพรึบแล้วแผ่กระจายออกร่วมและรวมเป็นหนึ่งเดียวกันกับธรรมทั้งหลายด้วยโลกุตรปัญญาในขั้นอรหันต์

ซึ่งตรงนี้ ก็เป็นแนวทางปฏิบัติของพุทธนิกายเซ็นที่เน้นการเห็นแจ้งอย่างฉับพลันด้วยการพิจารณาศูนยตาและความเป็นหนึ่งเดียวกันรวดของธรรมทั้งหลาย

ซึ่งจะมาลงรายละเอียดด้วยแง่มุมที่มีอยู่ในสูตรของท่านเว่ยหลาง และบันทึกของท่านฮวงโปในคราวต่อไปนะครับ

ไว้มาต่อในพระสูตรของมหายานที่เหลือในครั้งหน้า

เจริญในธรรมครับ

ขออนุญาตกลับมาที่วิมลเกียรตินิทเทสสูตรในส่วนของศูนยตากันต่อ ตามด้านล่างครับ

เนื้อหาที่ตัดมาอาจจะยาวไปบ้าง

แต่เพื่อเป็นการปูพื้นให้เข้าใจในแก่นธรรมคำสอนของมหายานแล้ว ก็เป็นสิ่งที่ควรศึกษากันก่อนจะลงลึกไปในรายละเอียดของแนวทางการฝึกสติ สัมปชัญญะ และสมาธิ เพื่อนำไปสู่ความรู้แจ้งทางโลกุตรปัญญา อันเนื่องมาจากคติธรรมของทางสายมหายานนะครับ

----------------- -----------------

"พระโพธิสัตว์ พึงเพ่งพิจารณาสรรพสัตว์โดยประการอย่างไรหนอ?"

ท่านวิมลเกียรติตอบว่า

"เปรียบด้วยผู้เป็นมายากร พิจารณาแลดูซึ่งมายาบุรุษอันตนนิรมิตขึ้นฉันใด พระโพธิสัตว์พึงเพ่งพิจารณาสรรพสัตว์โดยอาการอย่างเดียวกันฉันนั้น

อนึ่ง เปรียบด้วยผู้มีปัญญาแลดูซึ่งเงาดวงจันทร์ในท้องนํ้า
ฤๅเปรียบด้วยการแลดูฉายาแห่งตนในกระจก
ฤๅเปรียบด้วยพยับแดดในท่ามกลางแสงสุริยัน

ฤๅเปรียบด้วยเสียงกู่ก้องสะท้อน
ฤๅเปรียบด้วยก้อนเมฆในท้องนภาลัย
ฤๅเปรียบด้วยฟองนํ้า
ฤๅเปรียบด้วยต่อมนํ้า

ฤๅเปรียบด้วยแก่นสารอันคงทนของต้นกล้วย
ฤๅเปรียบด้วยความดำรงมั่นแห่งสายวิชชุ
ฤๅเปรียบด้วยมหาภูตที่ ๕ ฤๅเปรียบด้วยขันธ์ที่ ๖

ฤๅเปรียบด้วยวิญญาณที่ ๗
ฤๅเปรียบด้วยอายตนะ ๑๓
ฤๅเปรียบด้วย ธาตุ ๑๙*

พระโพธิสัตว์พึงเพ่งพิจารณาดูสรรพสัตว์ด้วยอาการอย่างนี้แล*"

(* หมายเหตุจากผู้แปล : คำพูดในตอนนี้เป็นคำปฏิเสธความเป็นตัวตนในสรรพสัตว์

คือให้พิจารณาดูว่าสรรพสัตว์เป็น อนัตตา ศูนยตา เช่นกับธรรมที่ยกมาเปรียบ ย่อมเป็นสิ่งที่มีไม่ได้ฉันใด

การจะหาสาระแก่นสารโดยความเป็นตนหรือของๆตนในสรรพสัตว์ ก็ฉันนั้น.)

(ถาม) "ดูก่อนเทวี ก็ไฉนเธอจึงไม่เปลี่ยนสภาวะความเป็นหญิงของเธอเสียเล่า?"

(ตอบ) "ตลอดระยะกาล ๑๒ ปีมา ดิฉันค้นหาไม่พบสภาวะความเป็นหญิงในตัวดิฉันเลย เมื่อเป็นดังนี้จะให้เอาอะไรมาเปลี่ยนเล่า .. อุปมาบุรุษมายากรได้สำแดงรูปสตรีมายาขึ้น หากมีผู้ถามรูปมายานั้นว่า ไฉนท่านจึงไม่เปลี่ยนสภาวะของท่านเสียเล่า การถามเช่นนั้นชื่อว่าเป็นการถามที่ถูกต้องกับความจริงฤๅไม่เจ้าคะ?"

(ตอบ) "ไม่ถูกต้องหรอก เทวี! เพราะอันที่จริงมีแต่สภาพมายาสาระ หาแก่นสารมั่นคงมิได้ จะเอาอะไรที่ไหนมาเปลี่ยน"

.. (ถาม) "อิตถีลักษณะนั้น เดี๋ยวนี้ตั้งอยู่ ณ ที่ไหน?"

(ตอบ) "อิตถีลักษณะนั้นมิได้ตั้งอยู่ ณ ที่ใด และไม่มีสถานที่ใดเลยที่อิตถีลักษณะนั้นจักมิได้ตั้งอยู่

.. ธรรมทั้งปวงก็มีนัยดุจเดียวกัน มิได้ตั้งอยู่กําหนดแน่นอน ณ.ที่ใด แลในประการเดียวกันก็ไม่มีสถานที่ใดที่ธรรมเหล่านั้นมิได้ตั้งอยู่

อันหลักที่ว่ามิได้ตั้งอยู่ ณ ที่ใด แลไม่มีสถานที่ใดที่จักมิได้ตั้งอยู่ นี้เป็นพระพุทธานุศาสน์นั่นเอง"

......

"ข้อที่ดิฉันจักบรรลุพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ ก็ย่อมไม่อยู่ในฐานะที่เป็นไปได้ เพราะเหตุไฉน? ก็เพราะว่าพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณนั้น เป็นธรรมปราศจากที่ตั้ง เหตุฉะนั้นแลจึงไม่มีผู้จักบรรลุ*"

(* หมายเหตุจากผู้แปล : หมายความว่าพระโพธิญาณเป็นอนัตตา ไม่มีที่ตั้งกาหนดได้ว่าอยู่ทิศนั้นทิศนี้

ไม่อยู่ในวิสัยแห่งกาละหรือเทศะใดๆ

ส่วนบุคคลผู้บรรลุเล่า ก็เป็นอนัตตา

จึงกล่าวว่าไม่มีการบรรลุ โดยปรมัตถนัย)

ถาม "ก็บัดนี้พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทั้งหลาย สำเร็จบรรลุพระอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ ในอดีตด้วย ในอนาคตด้วย นับจำนวนดุจเม็ดทรายในคงคานที ความเป็นไปปรากฏอยู่อย่างนี้ จักว่าฉันใดเล่า?"

ตอบ "ความเป็นไปปรากฏอย่างนั้น ล้วนนับเนื่องด้วยอักขระบัญญัติโวหารตามสมมุติโลกิยนัย จึงบัญญัติว่ามีกาละทั้ง ๓ อันพระโพธิญาณนั้นย่อมไม่อยู่ในวิสัยแห่งอดีต ปัจจุบัน อนาคตใดๆ"

"เพราะเหตุที่มิได้ยึดถือว่ามีตัวตนเป็นผู้ได้บรรลุมรรคผล จึงสำเร็จเป็นพระอรหันต์"

"แม้พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทั้งหลาย กับทั้งพระโพธิสัตว์ทั้งปวงก็ดุจเดียวกัน กล่าวคือ มิได้มีความยึดถือว่ามีสภาวะอันจักพึงบรรลุ เมื่อปราศจากความยึดถือ จึงได้ชื่อว่าได้สำเร็จพระโพธิญาณโดยแท้จริง"