พระพุทธเจ้าทรงจำแนกชีวิตออกเป็น 5 ส่วน หรือ 5 กอง เพื่อให้เวไนยชนแลเห็นสัจธรรมความจริงของชีวิต

ตามสภาพของมัน

เพราะอะไร ?

เพราะมนุษย์มีปกติยึดติดถือมั่นชีวิต คือ ร่างกายจิตใจนี้ว่าเป็นอัตตา ตัวตน เป็นอาตมัน เป็นเรา เป็นเขา

ขึ้นมาจนเกิดทุกข์เมื่อชีวิตนี้มีอันแปรเปลี่ยนไปตามสภาพของมัน

ว่าโดยปรมัตถ์อัตตา ตัวตน หรือ อาตมันไม่มีอยู่จริง เป็นสิ่งที่สมมุติขึ้น(หากจะว่ามีก็มีโดยสมมุติ)

เพื่อสะดวกในการสื่อสาร เพื่อความหมายรู้ร่วมกันของมนุษย์ในความเป็นอยู่ประจำวัน กำหนดตามชื่อ

ที่บัญญัติขึ้นหรือตั้งขึ้นสำหรับเรียกหน่วยรวมหรือภาพรวมหนึ่งๆ

อัตตานี้จะเกิดเป็นปัญหาขึ้น ก็ต่อเมื่อคนหลงผิดเกิดความยึดถือขึ้นมา ว่ามีตัวตนจริงๆ เรียกว่าไม่รู้เท่าทัน

ความเป็นจริง หรือหลงสมมุติ


ในการแก้ปัญหาเกี่ยวกับอัตตานี้ พึงทราบว่า อัตตาไม่ใช่เป็นกิเลส มิใช่สิ่งที่ต้องละ เพราะอัตตา ตัวตน ไม่มี

อยู่อยู่จริง จึงไม่มีอัตตาที่ใครจะละได้

อัตตามีอยู่แต่เพียงในความยึดถือ สิ่งที่จะต้องทำ ก็มีเพียงการรู้เท่าทันตามเป็นจริงว่า ไม่มีอัตตา

หรือไม่เป็นอัตตา อย่างที่เรียกว่า รู้เท่าทันสมมุติเท่านั้น

พูดอีกนัยหนึ่งว่า ละความยึดถือในอัตตา ละความยึดถือว่าเป็นอัตตาหรือถอนความหลงผิดในภาพของ

อัตตา หรือในบัญญัติแห่งอัตตาเสียเท่านั้น

เรื่องอัตตาและการปฏิบัติต่ออัตตาในความหมายที่ใช้ทั่วไปมีเพียงเท่านี้

ชีวิตประกอบด้วยขันธ์ ๕ เท่านั้น ไม่มีสิ่งใดอื่นอีกนอกเหนือจากขันธ์ ๕ ไม่ว่าจะแฝงอยู่ในขันธ์ ๕

หรืออยู่ต่างหากจากขันธ์ ๕ ที่จะมาเป็นเจ้าของหรือควบคุมขันธ์ ๕ ให้ชีวิตดำเนินไป

ในการพิจารณาเรื่องชีวิต เมื่อยกเอาขันธ์ ๕ ขึ้นเป็นตัวตั้งแล้ว ก็เป็นอันครบถ้วนเพียงพอ

ขันธ์ ๕ เป็นกระบวนการที่ดำเนินไปตามกฎแห่งปฏิจจสมุปบาท ที่สัมพันธ์เนื่องอาศัยสืบต่อกัน ไม่มีส่วนใด

ในกระแสคงที่อยู่ได้ มีแต่การเกิดขึ้นแล้วสลายตัวไป พร้อมกับที่เป็นปัจจัยให้มีการเกิดขึ้นแล้วสลายตัว

ต่อๆไปอีก

ส่วนต่างๆสัมพันธ์กัน เนื่องอาศัยกัน เป็นปัจจัยแก่กัน จึงทำให้กระแสหรือกระบวนการนี้ดำเนินไปอย่างมี

เหตุผลและคุมเป็นรูปร่างต่อเนื่องกัน

ในภาวะเช่นนี้ ขันธ์ ๕ หรือชีวิต จึงเป็นไปตามกฎแห่งไตรลักษณ์ คือ อยู่ในภาวะแห่งอนิจจตา ไม่เที่ยง

ไม่คงที่

อนัตตตา ไม่มีส่วนใดที่มีตัวตนแท้จริง และไม่อาจยึดถือเอาเป็นตัวตนได้

ทุกขตา ถูกบีบคั้นด้วยการเกิดขึ้นและสลายตัวอยู่ทุกขณะ และพร้อมที่จะก่อให้เกิดความทุกข์ได้เสมอ

ในกรณีที่มีการเข้าไปเกี่ยวข้องด้วยความไม่รู้

ชีวิตตามสภาพของมันเอง ขันธ์ ๕ ส่วนประกอบห้าอย่างของชีวิต

ตัวสภาวะ

พุทธศาสนามองเห็นสิ่งทั้งหลายในรูปของส่วนประกอบต่างๆ ที่มาประชุมกันเข้า ตัวตนแท้ๆของสิ่งทั้งหลาย

ไม่มี

เมื่อแยกส่วนต่างๆ ที่มาประกอบกันเข้านั้นออกไปให้หมดก็จะไม่พบตัวตนของสิ่งนั้นเหลืออยู่

ตัวอย่างง่ายๆที่ยกขึ้นอ้างกันบ่อยๆ คือ รถ เมื่อนำส่วนประกอบต่างๆประกอบเข้าด้วยกันตามแบบที่กำหนด

ก็บัญญัติเรียกกันว่า รถ *(*สํ.ส.15/554/198)

แต่ถ้าแยกส่วนประกอบทั้งหมดออกจากกัน ก็จะหาตัวตนของรถไม่ได้ มีแต่ส่วนประกอบทั้งหลาย ซึ่งมีชื่อ

เรียกต่างๆกันจำเพาะแต่ละอย่างอยู่แล้ว คือ ตัวตนของรถมิได้มีอยู่ต่างหากจากส่วนประกอบเหล่านั้น

มีแต่เพียงคำบัญญัติว่า รถ สำหรับสภาพที่มารวมตัวกันเข้าของส่วนประกอบย่อยๆต่อๆไปอีก และหาตัวตน

ที่แท้ไม่พบเช่นเดียวกัน

เมื่อจะพูดว่าสิ่งทั้งหลายมีอยู่ ก็ต้องเข้าใจในความหมายว่า มีอยู่ในฐานะมีส่วนประกอบต่างๆมาประชุม

เข้าด้วยกัน

เมื่อมองเห็นสภาพของสิ่งทั้งหลายในรูปของการประชุมส่วนประกอบเช่นนี้ พุทธศาสนาจึงต้องแสดงต่อไปว่า

ส่วนประกอบต่างๆเหล่านั้นเป็นอย่างไร มีอะไรบ้าง อย่างน้อยก็พอเป็นตัวอย่าง และโดยที่พุทธศาสนา

มีความเกี่ยวข้องเป็นพิเศษกับเรื่องชีวิต โดยเฉพาะในด้านจิตใจ

การแสดงส่วนประกอบต่างๆ จึงต้องครอบคลุมทั้งวัตถุและจิตใจ หรือทั้งรูปธรรมและนามธรรม และมักแยกแยะ

เป็นพิเศษในด้านจิตใจ



(ยังนึกภาพไม่ออกดูที่นี่ประกอบ)

http://fws.cc/whatisnippana/index.php?topic=138.0

การแสดงส่วนประกอบต่างๆนั้น ย่อมทำได้หลายแบบ สุดแต่วัตถุประสงค์จำเพาะของการแสดงแบบนั้นๆ

แต่ในที่นี้จะแสดงแบบขันธ์ ๕ ซึ่งเป็นแบบที่นิยมในพระสูตร

โดยวิธีแบ่งแบบขันธ์ ๕ (The Five Aggregates) พุทธศาสนาแยกแยะชีวิตพร้อมทั้งองคาพยพ

ทั้งหมดที่บัญญัติเรียกว่า สัตว์ บุคคล ฯลฯ ออกเป็นส่วนประกอบต่างๆ ๕ ประเภท หรือ ๕ หมวด

เรียกทางธรรมว่า เบญจขันธ์ คือ


๑. รูปขันธ์ (Corporeality) ได้แก่ ส่วนประกอบฝ่ายรูปธรรมทั้งหมด ร่างกายและพฤติกรรม

ทั้งหมดของร่างกาย

หรือสสารและพลังงานฝ่ายวัตถุ พร้อมทั้งคุณสมบัติ และพฤติการณ์ต่างๆ ของสสารพลังงานเหล่านั้น


๒. เวทนาขันธ์ (Feeling หรือ Sensation) ได้แก่ความรู้สึกสุข ทุกข์ หรือ เฉยๆ ซึ่งเกิดจาก

ผัสสะทางประสาททั้ง ๕ และทางใจ


๓. สัญญาขันธ์ (Perception) ได้แก่ ความกำหนดหมาย หรือหมายรู้ คือ กำหนดรู้อาการ

เครื่องหมายลักษณะต่างๆ อันเป็นเหตุให้จำอารมณ์ (object) นั้นๆได้


๔.สังขารขันธ์ (Mental Formations หรือ Volitional Activities) ได้แก่

องค์ประกอบหรือคุณสมบัติต่างๆของจิตมีเจตนาเป็นตัวนำ ซึ่งแต่งจิตให้ดีหรือชั่วหรือเป็นกลางๆ ปรุงแปรการ

ตริตรึกนึกคิดในใจ และการแสดงออกทางกายวาจา ให้เป็นไปต่างๆ เป็นที่มาของกรรม เช่น ศรัทธา สติ หิริ

โอตตัปปะ เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา ปัญญา โมหะ โลภะ โทสะ มานะ ทิฐิ อิสสา มัจฉริยะ เป็นต้น

เรียกรวมอย่างง่ายๆว่า เครื่องปรุงของจิต เครื่องปรุงของความคิด หรือเครื่องปรุงของกรรม


๕. วิญญาณขันธ์ (Consciousness) ได้แก่ ความรู้แจ้งอารมณ์ทางประสาททั้ง ๕ และทางใจ

คือการเห็น การได้ยิน การได้กลิ่น การรู้รส การรู้สัมผัสทางกาย และการรู้อารมณ์ทางใจ

ขันธ์ ๔ ข้อหลัง ซึ่งเป็นพวกนามขันธ์

แบ่งอย่างกว้างๆว่า รูปและนาม หรือ รูปธรรมกับนามธรรม

แต่ตามแนวอภิธรรมนิยมแบ่งเป็น ๓ จิต เจตสิก และรูป

ถ้าเทียบกับขันธ์ ๕ จิต = วิญญาณขันธ์

เจตสิก = เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ และสังขารขันธ์

รูป = รูปขันธ์

รูป (สีต่างๆ) ได้แก่ กายหรือร่างกาย ทั้งองคาพยพ ซึ่งมองเห็นด้วยจักษุ ที่ก็ประกอบด้วยอาการ 32

มี ผม ขน เล็บ ฯลฯ เป็นต้นนี่แหละ เรียกว่า รูปขันธ์

(คำอธิบายตั้งแต่นี้ไป อาศัยเค้าความจากบาลีและอรรถกถาบางแห่งเทียบเคียงด้วย โดยเฉพาะ ม.มู.12/494/536 ม.อ.2/462 ...)

ควรทำความเข้าใจเพิ่มเติม เพื่อเห็นความหมายชัดเจนยิ่งขึ้น และเพื่อป้องกันความสับสน ดังนี้


-เวทนา (ขันธ์) แปลว่า การเสวยอารมณ์ หรือการเสพรสของอารมณ์ คือ ความรู้สึกต่อสิ่งที่ถูกรับรู้

ซึ่งจะเกิดขึ้นทุกครั้งที่มีการรับรู้ เป็นความรู้สึกสุข สบาย ถูกใจ ชื่นใจ หรือทุกข์ บีบคั้น เจ็บปวด หรือไม่

ก็เฉยๆ อย่างใดอย่างหนึ่ง

เวทนามีความสำคัญมาก เพราะเป็นสิ่งมุ่งประสงค์ เสาะแสวง (หมายถึงสุขเวทนา) และเป็นสิ่งเกลียดกลัว

เลี่ยงหนี (หมายถึงทุกขเวทนา) สำหรับสัตว์ทั้งหลาย เมื่อมีการรับรู้เกิดขึ้นแต่ละครั้ง

เวทนาจะเป็นขั้วต่อ และ เป็นต้นทางแยกที่ชี้แนะ หรือ ส่งแรงผลักดันแก่องค์ธรรมอื่นๆว่าจะดำเนินไปในทางใด

อย่างไร เช่น ถ้ารับรู้อารมณ์ใดแล้วสุขสบาย ก็จะกำหนดหมายอารมณ์นั้นมากและในแง่หรือแนวทาง

ที่จะสนองเวทนานั้น และคิดปรุงแต่งเพื่อให้ได้อารมณ์นั้นมาเสพเสวยต่อไปอีก ดังนี้เป็นต้น