อธิบาย ทุกข์แต่ละอย่าง

บรรดา ทุกข์ทางกายและทางใจ เรียกว่า ทุกขทุกข์ เพราะเป็นทุกข์
โดยสภาวะแห่งเวทนา และเพราะโดยเป็นชื่อ.
สุขเวทนา ชื่อว่า วิปริณามทุกข์ เพราะเป็นเหตุเกิดทุกข์โดยแปรปรวน.
อุเบกขาเวทนาและสังขารอันเป็นไปในภูมิ ๓ ที่เหลือ ชื่อว่า สังขารทุกข์ เพราะ
ถูกความคิดขึ้นและความเสื่อมไปบีบคั้นอยู่โดยเฉพาะ ความเจ็บป่วยทางกายและทางใจ
มีปวดหู ปวดฟัน ความรุ่นร้อนอันเกิดจากราคะ และความรุ่นร้อมอันเกิดจากโทสะเป็นต้น
ชื่อว่า ปฏิจฉันนทุกข์ เพราะต้องถามแล้วจึงรู้ และเพราะไม่ได้ปรากฏ เรียกว่า อปากฏทุกข์บ้าง.
ความเจ็บป่วยมีการลงกรรมกรณ์ ๓๒ อย่างเป็นต้น เป็นสมุฏฐาน ชื่อว่า อัปปฏิจฉันทุกข์
ฉันนทุกข์ เพราะไม่ต้องถามก็รู้ และเพราะการกระทำก็เห็นปรากฏ เรียกว่า ปากฏทุกข์ ก็มี
เว้นทุกขอทุกข์เสีย ทุกข์ที่เหลือมีชาติเป็นต้น ชึ่งในวิภังค์แห่งทุกขสัจจทั้งปวง ชื่อว่า
ปริยายทุกข์ เพราะเป็นที่ตั้งแห่งทุกข์นั้น ๆ ส่วนทุกขทุกข์เรียกว่า นิปปริยายทุกข์

ในบรรดาทุกข์เหล่านั้น ชาติ ความเกิด ชื่อว่า เป็นทุกข์ เพราะความเป็นที่ตั้งแห่ง
ทุกข์ที่เกิดในอบาย ที่แม้อันพระผู้มีพระภาคก็ได้ทรงประกาศไว้ในพระสูตรทั้งหลาย มี
พาลปัณฑิตสูตรเป็นต้น ด้วยอำนาจแห่งอุปมา และแห่งทุกข์อันต่างด้วยทุกข์มีการก้าวลง
สู่ครรภ์เป็นมูลเป็นต้นในมนุษยโลกที่เกิดอยู่แม้ในสุคติภูมิ.

(๕๓๙] อาจารย์ผู้ท้วงกล่าวว่า ก็เพราะเหตุใด ดังนี้ มีอธิบายดังต่อไปนี้ ~
ความเกิดในนรกซึ่งมีทุกข์โดยส่วนเดียว หรือความเกิดในทุคติทั้งหลายแม้เหล่าอื่น จงยกไว้
เพราะมีบาปกรรมเป็นสมุฏฐาน ส่วนความเกิดในสุคติทั้งหลายซึ่งมีกรรมอันจะยังความ
สุขให้เป็นไปเป็นสมุฏฐาน เป็นทุกข์ได้อย่างไร ? ท่านอาจารย์อีกฝ่ายหนึ่งเมื่อจะแสดงว่า
ความเกิดนี้ทำนกล่าวว่าเป็นทุกข์ ด้วยอำนาจแห่งทุกข์โดยสภาวะก็หามิได้ เพราะว่าปฏิสนธิ
อะไร ๆ ที่สัมปยุตด้วยทุกขเวทนาจะมีอยู่ก็หามิได้ โดยที่แท้ ชาติ ชื่อว่า เป็นทุกข์ เพราะ
เป็นที่รองรับของทุกข์ จึงกล่าวคำเป็นต้นว่า ชาติ ชื่อว่า เป็นทุกข์ เพราะเป็นที่ตั้งแห่ง
ทุกข์ทั้งหลายเป็นอันมาก ดังนี้. แม้สภาวะที่เป็นทุกข์ ท่านอาจารย์กล่าวให้ต่างกันไว้ด้วย
ทุกข ศัพท์ว่า ทุกขทุกข์ เหมือนคำว่า รูปรูปํ ซึ่งแปลว่า รูปที่แปรปรวน ดังนี้ ก็เพราะแม้
ภาวะที่มิได้เป็นทุกข์ ท่านก็เรียกว่าทุกข์โดยปริยาย.
คำว่า เพราะเป็นเหตุเกิดทุกข์ คือเพราะเป็นเหตุเกิดทุกข์ทางใจว่า มีแก่เทียว
หนอ หรือว่าสิ่งนั้นไม่ได้มีแก่เราเสียแล้วหนอ. สังขารอันเป็นไปในภูมิ ๓ ชื่อว่า สังขารทุกข์
เพราะมีพระบาลีว่า "สิ่งใดไม่เที่ยง สิ่งนั้นเป็นทุกข์". ท่านกล่าวเหตุในสังขารทุกข์นั้นว่า
เพราะถูกความเกิดขึ้นและความเสื่อมไปบีบคั้นอยู่โดยเฉพาะ. จริงอยู่ สิ่งใดที่ถูกบีบคั้น
อยู่โดยเฉพาะเนือง ๆ สิ่งนั้นก็ชื่อว่า ทุกข์ เพราะการะคือความทนให้ยาก ทำนใช้ศัพท์ว่า
เป็นไปในภูมิ ๓ เพราะประสงค์เอาความเป็นไปแห่งวิปัสนา.
ท่านอาจารย์กล่าวทุกข์ โทมนัส และอุปายาส ว่า ทุกขทุกข์. ทุกขทุกข์มาในวิภังค์
แห่งทุกขสัจ โดยนัยมีอาทิว่า แม้ชาติก็เป็นทุกข์.
(๔๕) คำว่า แม้อันพระผู้มีพระภาค ความว่า แม้อันพระผู้มีพระภาคผู้มีพระ
อนาวรณญาณ ผู้ทรงมีความฉลาดในเทศนาอันน่าอัศจรรย์ และอันใคร ๆ จะพึงประมาณ
มิได้. คำว่า ด้วยอำนาจแห่งอุปมา คือ ด้วยอำนาจแห่งอุปมา มีอุปมาด้วยหลุมถ่านเพลิง
เป็นต้น.