"ในบรรดาสังโยชน์ ๑๐ เหล่านั้น สังโยชน์ ๓ คือ สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา และ
สีลัพตปรามาส ย่อมดับไปเมื่อบรรลุอนัญญาตัญญัสสามีตินทรีย์(ปัญญาในโสดาปัตติมรรค)
สังโยชน์ ๗ คือ กามฉันทะ พยาบาท รูปราคะ อรูปราคะ มานะ อุทธัจจะ และ
อวิชชาที่เหลือ ย่อมดับไปเมื่อบรรลุอัญญินทรีย์ (ปัญญาในมรรคเบื้องบน ๓)
ญาณที่รู้เห็นอย่างนี้ว่า 'ชาติของเราสิ้นแล้ว' เป็นญาณรู้ความสิ้นไป[ของชาติ)
(ขยญาณ และญาณที่รู้เห็เห็นว่า "ที่กิจอื่นที่ควรทำเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี เป็นญาณรู้การไม่
เกิดขึ้น(ของปฏิสนธิจิต] (อนุปปาทญาณ) ญาณทั้งสองอย่างนี้เป็นอัญญาตาวินทรีย์ (ปัญญา
ในอรหัตตผล)
ในบรรดาอินทรีย์เหล่านั้น อินทรีย์เหล่านี้ คือ อนัญญาตัญญัสสามีตินทรีย์ และ
อัญญินทรีย์ ย่อมดับไปเมื่อบุคคลบรรลุอรหัตตผลอันสูงสุด
ในบรรดาญาณเหล่านั้น ญาณทั้ง ๒ เหล่านี้ คือ ญาณรู้ความสิ้นไป[ของชาติ) (ขย~
ญาณ) และญาณรู้การไม่เกิดขึ้น[ของปฏิสนธิจิต] (อนุปปาทญาณ) เป็นปัญญาอย่างเดียวกัน
[อรหัตตผลญาณ] แต่ชื่อทั้ง ๒ ย่อมปรากฏโดยประเภทแห่งอารมณ์ เพราะเมื่อพระอรหันต์
รู้ว่าชาติของเราสิ้นแล้ว' ญาณดังกล่าวย่อมได้ชื่อว่า ขยญาณ เมื่อท่านรู้ว่า "กิจที่ควรทำ
เพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี' ย่อมได้ชื่อว่า อนุปปาทญาณ

ปัญญา(ที่เป็นเครื่องตัดกระแส)นั้นชื่อว่า ปัญญา เพราะมีสภาวะหยั่งเห็น
สติ(ที่เป็นเครื่องกั้นกระแส)นั้นชื่อว่า สติ เพราะมีลักษณะทำให้จิตไม่เลื่อนลอย
[เหมือนสมอปักลงดิน] ตามอารมณ์ที่ตนได้พบเห็น"
[อนัญญาตัญญัสสามีตินทรีย์ คือ ปัญญาในโสดาปัตติมรรค ทำหน้าที่ละสังโยชน์ ๓ คือ
สักกายทิฏฐิ วิจิกิจฉา และสีลัพพตปรามาส เมื่อบุคคลบรรลุโสดาปัตติมรรคแล้ว สังโยชน์ ๓ ข้างต้นย่อม
หมดสิ้นไป
อัญญินทรีย์ คือ ปัญญาในมรรคเบื้องบน ๓ ทำหน้าที่ละลังโยชน์ ๗ คือ กามฉัมทะ พยาบาท
รูปราคะ อรูปราคะ มานะ อุทธัจจะ และอวิชชา เมื่อบุคคลบรรลุมรรคเบื้องบน ๓ แล้ว สังโยชน์
เหล่านั้นย่อมหมดสิ้นไปตามสมควรแก่มรรคนั้นๆ
อัญญาตาวินหรือ คือ ปัญญาในอรหัตผล ทำหน้าที่รู้เห็นว่าชาติสิ้นแล้วและรู้เห็น
ว่ากิจอื่นที่ควรทำเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี กิจดังกล่าวหมายถึง ปริญญากิจ คือ กิจในการรู้ชัดทุกขสัจ
ปหานกิจ คือ กิจในการละสมุทัยสัจ สัจนิกิริยากิจ คือ กิจในการกระทำให้แจ้งนิโรธสัจ และภาวนากิจ
คือ กิจในการเจริญมรรคสัจ
เมื่อบุคคลบรรลุมรรคเบื้องบน ๓ อนัญญาตัญญัติสามิตินทรีย์ย่อมดับไป และเมื่อเขาบรรลุ
อรหัตตผล อัญญินทรีย์ย่อมดับไป ดังนั้น ธรรมที่มีในภูมิ ๓ ที่เกิดขึ้นเสมอแก่บุคคลผู้บรรลุพระนิพพาน
ก็ย่อมดับไปเช่นเดียวกัน เพราะแม้กระทั่งธรรมที่เป็นเหตุให้บรรลุพระนิพพานยังแปรปรวนดับไปสังขต-
ธรรมในภูมิ ๓ ก็ต้องดับไปโดยแท้

ขยญาณ คือ ญานรู้ความสิ้นไปของชาติ และอนุปปากญาณ คือ ญาณรู้การไม่เกิดขึ้นของ
ปฏิสนธิจิต ญาณทั้งสองนี้เป็นชื่อของอรหัตตผลญาณเหมือนกัน แต่เรียกเป็นสองชื่อตามปัจจเวกขณญาณ
ที่รับเอาอารมณ์ต่างกันซึ่งเป็นความสิ้นไปของชาติและการไม่เกิดขึ้นของปฏิสนจิต

คำว่า อปิลาปน (ไม่เลื่อนลอย) ประกอบรูปศัพท์จาก น ศัพท์ + ปฺลุธาตุ (คติยํ = ไป) +
ณาเป การิตปัจจัย + ยุ ปัจจัย
สติมีลักษณะ หน้าที่ อาการปรากฏ และเหตุใกล้ คือ
๑. มีลักษณะทำให้จิตไม่เลื่อนลอย (อปิลาปนลกฺขณา) คือ ทำให้จิตหยั่งลงในอารมณ์ที่พบ
เห็นเหมือนสมอปักลงดิน
๒. มีหนักที่ไม่หลงลืม (อสมฺโมสรสา) คือ ทำให้ระลึกได้อยู่เสมอ

๓. มีการรักษาจิตเป็นเครื่องปรากฎ(อารกฺขปจฺจุปฏฺฐานา) คือ รักษาจิตไว้ให้อยู่กับปัจจุบันอารมณ์
๔. มีสัญญาเป็นเหตุใกล้ (สญฺญาปทฎฺฐานา) คือ สติในขณะระลึกถึงความดีมีเหตุใกล้
คือสัญญา ซึ่งเป็นการจำได้หมายรู้ ดังคัมภีร์อรรกถา" กล่าวว่า ถิรสญฺญาปทฏฺฐานา (มีเหตุใกล้คือ
สัญญาที่มั่นคง) แต่สติในขณะปฏิบัติธรรมมีเหตุใกล้คือกองรูปเป็นต้น ดังคัมภีร์อรรถกถา" กล่าวว่า
กายาทิสติปฏฺฐานปทฎฺฐานา (มีเหตุใกล้คือที่ตั้งของสติมีกองรูปเป็นต้น) ดังนั้น วิปัสสนาภาวนาจึงมี
ไม่ได้โดยปราศจากการเจริญสติรับรู้สภาวธรรมเป็นอารมณ์ ดังสารกในคัมภีร์อรรถกถาว่า
ยสฺมา ปน กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ กญฺจิ ธมฺมํ อนามสิตฺวา ภาวนา นาม นตฺถิ, ตสุมา เตปิ
อิมินาว มคฺเคน โสกปริเทเว สมติกุกนฺตาติ เวทิตพฺพา.""
"อนึ่ง ขึ้นชื่อว่าภาวนาที่ไม่เนื่องด้วยกาย เวทนา จิต หรือสภาวธรรมอย่างใดอย่างหนึ่ง ย่อม
ไม่มี ดังนั้น พึงทราบว่าแม้ท่านเหล่านั้นล่วงพ้นความโศกและความรำพันคร่ำครวญได้ด้วยทางสายนี้"
ด้วยเหตุนี้ การใคร่ครวญพิจารถนาด้วยจินตามยปัญญาจึงในใช่การปฏิบัติธรรม ความจริมแล้ว
โยนิโสมนสิการที่กล่าวไว้ในพระสูตรต่างๆ มีความหมายตามศัพท์ว่า "การใส่ใจด้วยปัญญา" บางแห่ง
หมายถึงการพิจารณาใคร่ครวญหาเหตุผล บางแห่งหมายถึงการเจริญสติระลึกรู้สภาวธรรมปัจจุบันโดย
มีปัญญาหยั่งเห็นสภาวลักษณะหรือสามัญลักษณะประกอบร่วมกับสติ (ดู ข้อ [๗] เรื่องภาวนามย-
ปัญญา)]