ปัจฉาชาตปัจจัย
ธรรมที่อุปการะแม้เกิดภายหลัง

ปัจจัยธรรม ได้แก่ จิตดวงที่เกิดขึ้นภายหลัง ๆ
ปัจจยุบันนธรรม ได้แก่ รูปที่เกิดขึ้นก่อนจิตนั้น ๆ

พระพุทธองค์ทรงแสดงว่า การเกื้อกูลด้วยปัจฉาชาตปัจจัย หมายถึง การอุปถัมภ์ค้ำจุนให้รูปธรรมที่เกิดขึ้นก่อนมีความแข็งแกร่งและแข็งแรงด้วยพลังจิตที่เกิดขึ้นภายหลัง ครุวนาดุจการเอาไม้ที่แข็งแรงค้พจุนบ้านเก่าแก่ที่กำลังจะทรุดตัวลงชั้นนั้น

อนึ่งขึ้นชื่อว่าปัจจัยนั้นมีอยู่ ๒ ลักษณะ คือ ๑) มีลักษณะของ การให้การเกื้อกูลโดยกระทำสิ่งที่ยังไม่มีไม่มีขึ้น และ ๒) มีลักษณะของการอุปถัมภ์ค้ำจุนสิ่งที่เกิดขึ้นมาแล้วซึ่งกำลังทรุดโทรมให้มีความแข็งแรงมีอายุยาวต่อไปซึ่งในบรรดาลักษณะ ๒ ประการนี้คุณทราบปัจจัยมีลักษณะเป็นอย่างที่ ๒

มีคำพังเพยกล่าวไว้ว่า จิตแจ่มใส ร่างกายแข็งแรง จิตหนุ่ม กายก็หนุ่ม หมายความว่า หากจิตของคนเรานั้นมีความสงสัยไม่ เหี่ยวเฉาก็จะทำให้ร่างกายดูอ่อนกว่าวัยแม้อายุจะมากแต่ก็ทำให้ดูเหมือนยังอยู่ในวัยหนุ่มสาวดูกรณีนักกีฬาแม้ว่าร่างกายของพวกเขาจะอ่อนเพลียเพราะการออกแรงแต่เนื่องจากสภาพจิตของพวกเขามีความมุ่งมั่นที่จะเอาชนะผู้ต่อสู้จึงทำให้สามารถเล่นกีฬาได้จนกระทั่งจบเกมแม้เมื่อเล่นจบเกมแล้วแต่ด้วยอำนาจของพลังจิตพวกเขาก็จะดูมีรูปร่างหน้าตาที่สดใส ใสให้กับเรา

ยังมีคำกล่าวในทางลบประโยคหนึ่งว่า จิตท้อ กายยับ เช่น คนปุ่วยที่ยังไม่รู้ว่าตนเองเป็นโรคมะเร็งก็มักจะไม่ค่อยเป็นอะไรมากแต่เมื่อรู้ว่าเป็นจึงทำให้สภาพจิตตกกลายเป็นคนไข้หนักภายในชั่วข้ามคืนเมื่อไม่นานมานี้มีการทดลองทางวิทยาศาสตร์เกี่ยวกับการตัดคอนักโทษประหารผู้หนึ่งโดยการปิดหน้านักโทษดังกล่าวแล้วแจ้งความเป็นตัดคอเลือดไหลหยด ติ๋งๆ เหมือนกับของจริงจนนักโทษผู้นั้นนึกว่าตนเองถูกตัดคอจริงจนกระทั่งช็อคตายไปในที่สุด ทั้งที่ความจริงแล้วเขายังไม่ได้ถูกตัดคอเลยนี่เป็นผลมาจากกระบวนความคิดของจิตล้วน

คนเรานั้นหากจิตใจยึดเสริมก็จะส่งผลให้ร่างกายมีพลังเสริมไปด้วยในขณะเดียวกันหากจิตตกรูปร่างกายก็จะกลายเป็นสิ่งไร้สมรรถภาพไปในบัดดล ก็เมื่อท่านทั้งหลายเข้า ไจเกี่ยวกับความเป็นเหตุเป็นปัจจัยของจิตที่มีอิทธิพลต่อรูปร่างกายอย่างนี้แล้วก็จงใช้สอย ปัจฉาชาตปัจจัยนี้ให้เกิดประโยชน์ทั้งต่อตนเองและผู้อื่นจงอย่าใช้ในทางที่ผิด สุดท้ายนี้ขอให้ท่านทั้งหลายจงเป็นผู้มีความสุขสดชื่นทั้งใจและกายเทอญ