การวินิจฉัยโดยประเภทแห่งธรรมทั้งหลายที่อยู่ภายใน
[๕๖๔] ข้อว่า โดยประเภทแห่งธรรมทั้งหลายที่อยู่ภายใน ความว่าก็เว้นตัณหา
และธรรมที่ไม่มีอาสวะ ธรรมทั้งปวงที่เหลือหยั่งลงภายในในทุกสัจ
ตัณหาวิจริต ๓๖ หยั่งลงภายใน ในสมุทัยสัจ
กถาโดยพิสดารแห่งสัจจะ

นิโรธสัจไม่เจือปน (กับอะไร).
วิมังสิทธิบาท ปัญญินทรีย์ ปัญญาพละ ธัมมวิจยสัมโพชฌงค์ เป็นธรรมที่หยั่งลง
ภายใน ในมรรคสัจ โดยหัวข้อคือ สัมมาทิฏฐิ, วิตก ๓ มีเนกขัมวิตกเป็นต้น หยั่งลงภาย
ในในมรรคสัจ โดยอ้างถึงสัมมาสังกัปปะ. วจีสุจริต ๔ ก็หยั่งลงภายในในมรรคสัจ โดย
อ้างถึงสัมมาวาจา กายสุจริต ๓ ก็หยั่งลงภายใน ในมรรคสัจ โดยอ้างถึงสัมมากัมมันตะ
อัปปิจฉตาและสันตุฏฐิกา ก็หยั่งลงใน ในมรรคสัจ โดยหัวจ้อคื สัมมาอาชีวะ อีก
อีกอย่างหนึ่งเพราะมีสัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ สัมมาอาชีวะ ทั้งหมดนี้ทีเดียวเป็นอริยะ
กันตศีล และเพราะอริยกันตศีลจะพึงถือเอาด้วยหัตถ์คือศรัทธา สัทธินทรีย์ สัทธาพละ
และฉันทิทธิบาท จึงหยั่งลงภายในในมรรคสัจ เพราะสัทธินทรีย์ สัทธาพละ และฉันทิทธิ-
บาทเหล่านั้นมี อริยกันตศีลจึงมี, สัมมัปปธาน ๔ อย่าง วิริยิทธิบาท วิริยินทรีย์ วิริยพละ
และวิริยสัมโพชฌงค์ หยั่งลงภายในในมรรคสัจ โดยอ้างถึงสัมมาวายามะ. สติปัฏฐาน ๔
อย่าง สตินทรีย์ สติพละ สติสัมโพชฌงค์ หยั่งลงภายในในมรรคสัจ โดยอ้างถึงสัมมาสติ.
สมาธิ ๓ มีสวิตักกสวิจารสมาธิเป็นต้น จิตตสมาธิ สมาธินทรีย์ สมาธิพละ ปีติสัมโพชฌงค์
ปัสสัทธิสัมโพชฌงค์ สมาธิสัมโพชฌงค์ อุเบกขาสัมโพชฌงค์ หยั่งลงภายในในมรรคสัจ
โดยอ้างถึงสัมมาสมาธิ,

พึงทราบวินิจฉัยแม้โดยประเภทแห่งธรรมที่หยั่งลงภายในในอริยสัจนี้ ด้วยประการ
ดังกล่าวมาฉะนี้

พรรณนาการวินิจฉัยประเภทแห่งธรรมที่หยั่งลงภายใน

(๕๖๔] คำว่า ธรรมทั้งปวงที่เหลือ ได้แก่ โลกิยธรรมที่เหลือ ๘๑. ตัณหา ๓
หมวด ๑๒ หน คือ กามตัณหา ภวตัณหา และวิภวตัณหา อยู่ในอายตนะ ๑๒ ทั้งภายใน
และภายนอก ชื่อว่า ตัณหาวิจริต ๓๖ หรือตัณหาวิจริตที่มิได้บ่งถึง การจำแนกกาลตรัส
ไว้ตามนัยที่มาในคัมภีร์ขุททกวิภังค์. เพราะในการระบุถึงการจำแนกกาลนั้น ก็เป็นตัณหา-
วิจริต ๑๐๘.

คำว่า นิโรธสัจไม่เจือปน คือ ไม่เจือปนกับอะไร ๆ เพราะความที่นิโรธสัจเป็นหมวด
เดียว อธิบายว่า ประเภทที่หยั่งลงภายในในนิโรธสัจนั้นจักมีมาแต่ไหน. แม้เมื่อโพธิปักขิย-
ธรรมมีวิมังสิทธิบาทเป็นต้นจะต่างกันโดยกิจอยู่ โดยอรรถก็สงเคราะห์เข้าด้วยสัมมาทิฏฐิ

พราะความเป็นอันเดียวกัน เพราะฉะนั้น ท่านจึงกล่าวความที่โพธิปักขิยธรรมมีวิมังสิทธิ-
บาทเป็นต้น เป็นธรรมที่หยั่งลงภายในในมรรคนั้น โดยมุขคือ สัมมาทิฏฐิ.
(๑๐๐) คำว่า วิตก ๓ มีเมกขัมมวิตกเป็นต้น ความว่า ในขณะที่เป็นโลกีย์ วิตก
จำแนกด้วยอำนาจการประกอบด้วย อโลภะ เมตตา และกรุณา ในขณะแห่งมรรค วิตกมี
๓ อย่าง ด้วยอำนาจการตัดด้วย โลภะ พยาบาท และวิจิกิจฉา ได้เด็ดขาด เพราะฉะนั้น ท่าน
จึงกล่าวว่า วิตกแม้ข้อเดียวก็มี. ในสัมมาวาจาเป็นต้น ก็มีนัยนี้. ก็เพราะเมื่อความมักน้อย
และความสันโดษมี สัมมาอาชีวะจึงมี บัณฑิตพึงเห็นการรวมเอาความมักน้อยและความ
สันโดษนั้นเข้ากับสัมมาอาชีวะนั้น อริยกันตศีลเหล่านั้น พึงถือเอาด้วยหัตถ์คือศรัทธาด้วย
เพราะการถือเอาศีลอันชื่อว่า อริยกันตะ เหตุที่พระอริยะทั้งหลายไม่พึงล่วงละเมิดแม้ใน
ภพอื่นแม้เพราะเหตุแห่งชีวิต ซึ่งได้แก่ศีลมีสัมมาวาจาเป็นต้น หัตถ์คือศรัทธานั้นก็ย่อมเป็น
อันถือเอาด้วยทีเดียว เพราะฉะนั้น สัทธินทรีย์และสัทธาพละซึ่งมิใช่อื่นไปจากอริยกันตศีล
นั้น ท่านจึงกล่าวว่า หยั่งลงภายในในมรรคสัจนั้น เพราะอธิบายว่า ก็ฉันทะเป็นคุณที่ดำ
เนินตามศรัทธา ท่านจึงกล่าวว่า แม้ว่าฉันทะหยั่งลงภายในในมรรคสัจนั้น. สองบท
ว่า เตสํ อตฺถิตาย ความว่า เพราะความที่ศีลจะมิได้ก็โดยเหตุที่มี สัทธินทรีย์ สัทธาพละ
และฉันทิทธิบาท ท่านจึงถือเอาธรรมทั้ง ๓ อย่าง นั้นด้วยศีลทั้ง ๓ อย่าง เพราะฉะนั้น
ธรรมทั้ง ๓ อย่าง จึงหยั่งลงภายในในมรรคสัจนั้น. ท่านอาจารย์เรียก จิตติทธิบาท ว่า
จิตตสมาธิ.
จริงอยู่ สมาธิท่านกล่าวด้วยหัวข้อว่า จิตตะ เช่นในคำว่า จิตฺตํ ปญฺญญฺจ ภาวยํ
เพราะฉะนั้น แม้จิตก็ควรซึ่งภาวะที่จะพึงกล่าวด้วยหัวข้อคือสมาธิ. ก็แม้สมาธิย่อมเป็น
ธรรมมีประมาณยิ่งด้วยการเจริญจิตติทธิบาท เพราะฉะนั้น ท่านจึงไม่เรียกว่าเป็น จิตติท-
ธิบาท เหมือนอย่างเรียกวิมังสิทธิบาทเป็นต้น แล้วเรียกว่า จิตตสมาธิ ในที่นี้. ปีติและ
ปัสสัทธิ เป็นอุปการะแก่สมาธิ โดยพระบาลีว่า กายของผู้มีใจประกอบด้วยปิติ ย่อมระงับ
บุคคลผู้มีกายระงับแล้ว ย่อมเสวยสุข จิตของบุคคลผู้มีความสุข ย่อมเป็นสมาธิ เพราะ
ฉะนั้น ท่านจึงถือเอาด้วยศัพท์ว่า สมาธิ. ส่วนอุเบกขา ท่านก็ถือเอาด้วยศัพท์ว่า สมาธิ
เพราะมีอุปการะแก่สมาธิ และเพราะมีกิจเหมือนกับสมาธินั้น เพราะฉะนั้น พึงเห็นความที่
ธรรมเหล่านี้เป็นสภาวะที่หยั่งลงภายใน โดยศัพท์อันเป็นประธานคือสมาธิ.

พรรณนาการวินิจฉัยประเภทแห่งธรรมที่หยั่งลงภายใน จบ