อารัมมณปัจจัย
ธรรมที่เป็นอารมณ์ของจิตใจ

ปัจจัยธรรม คือ ธรรมที่เป็นฝ่ายอารมณ์(สิ่งที่ถูกรับรู้โดยจิตใจ) ได้แก่อารมณ์ ๖ คือ รูป เสียง กลิ่น
รส สัมผัส (โผฏฐัพพะระและธรรมารมณ์)
ปัจจยุบันนล?ธรรม ที่เป็นฝ่ายอารัมมณิกะ(จิตใจตัวที่รับรู้อารมณ์)ได้แก่ จิตที่เห็น จิตที่ได้ยิน จิตที่รู้กลิ่น จิตที่รู้รส จิตที่สัมผัส และจิตที่รู้ธัมมารมณ์

พระพุทธองค์ทรงแสดงความเป็น อารัมมณะปัจจัยไว้ดังนี้ว่า "เพราะการปรากฏเกิดขึ้นแห่งอารมณ์
มีรูปารมณ์เป็นต้น จึงทำให้เกิดจิตวิญญาณตัวรับรู้ เช่น เพราะการปรากฏแห่งรูป จึงทำให้เกิดการเห็น
เพราะมีเสียงจึงทำให้เกิดการได้ยินเป็นต้น

ทุกครั้งที่เกิดการบรรจบหรือการกระทบกับอารมณ์ไม่ว่าจะเป็นดีหรือชั่วก็ให้เราฝึกฝนใช้สติพิจารณา(มองดู)
อารมณ์นั้นด้วยหลักโยนิโสมนสิการซึ่งเป็นหลักของการมองโลกในแง่หากเรามองโลกอารมณ์ที่มากระทบ
ในแง่ดีจิตใจของเราก็จะมีสภาพเป็นบุญเป็นกุศลหรือเป็นจิตที่งดงามแต่ตรงธรรม หากเรามองโลก
ด้วยอโยนิโสมสิการ ซึ่งเป็นหลักมองโลกในแง่ร้ายจิตใจของเราก็จะมีสภาพเป็นบาปเป็นอกุศล
เป็นจิตมาร หรือกลายเป็นจิตเน่า ยกตัวอย่างในเวลาที่เราเห็นพระพุทธรูปปฏิมาหรือพระพุทธรูป
ซึ่งงดงามเหลืองอร่าม ไปด้วยสีแห่งทองคำนำมาซึ่งความน่าเลื่อมใสยิ่ง บางคนอาจเกิดผิดศรัทธา
เลื่อมใสแต่บางคนอาจเกิดจิตทรามอยากจะไปลักขโมยขูดเอาทองคำไปขายก็ได้

บางคนอาจชื่นชมผู้ที่บำเพ็ญสาธารณะประโยชน์แต่บางคนอาจจะมองในแง่ร้ายไม่พึงพอใจต่อบุคคลนั้นก็ได้
ท่านทั้งหลายลองคิดดูสิว่าความจริงแล้วอารมณ์ก็อยู่ตามธรรมชาติของเขาไม่สามารถมีอิทธิพล
ต่อความงามและความต่ำทรามให้กับจิตใจของเราได้แต่เราเองไปปรุงแต่งจนเกิดจิตงามหรือจิตที่จะด้วย
เหตุนี้การเกิดภาวะจิตไม่ ว่าจะดีหรือชั่วจึงขึ้นอยู่กับมุมมองของเราทั้งหลายเป็นสำคัญคือหากเรามอง
อารมณ์นั้นในแง่ดีจิตเราก็จะดีหากเรามองในแง่ร้ายจิตเราก็ร้ายดังนั้นจึงไม่ควรที่จะไปโทษอารมณ์
ภายนอกใดๆเพราะแม้จะมีรูปารมณ์อยู่แต่หากเราไม่ดูเราก็ไม่เห็นแม้จะมีเสียงหากเราไม่เอาใจใส่เราก็
จะไม่ได้ยินดังนี้ เป็นต้น

สรุปว่าหากเราไม่เอาใจใส่ต่ออารมณ์ใดๆแล้ว ไปอารมณ์นั้นๆก็จะไม่มีบทบาทสำคัญหรือมีอิทธิพลเหนือจิตใจ
เราได้จึงควรที่จะโทษตัวเองเสียดีกว่าในฐานะที่ไม่สำรวมระวังด้วยสติสัมปชัญญะในการรับอารมณ์นั้นๆ
ด้วยเหตุนี้เราตั้งทั้งหลายจงตระหนักให้ดีว่าอารมณ์นี้ได้เป็นผู้เนรมิตให้จิตเราดีหรือไม่ดีแต่โยนิโสมนัสต่างหาก
และอโยนิโสมนัสนิคมที่ปรุงแต่งจิตใจเราเมื่อรู้ตัวเช่นนี้เราท่านทั้งหลาย จึงควรเลือกโยนิโสมมะหน้าที่การ
มาใช้ในทุกครั้งทุกขณะที่จิตรับรู้อารมณ์ทั้งนี้ยกเว้นเวลานอนเพื่อให้จิตมีสภาพปกติไม่ยินดียินร้าย
กับอารมณ์ที่มากระทบนั่นเอง