เหตุปัจจัย

ปัจจัยที่เป็นมูลเหตุเสมือนรากเหง้าของสรรพสิ่ง

ปัจจัยธรรม คือ ธรรมที่เป็นฝ่ายมูลเหตุผู้ให้อุปการะหรือการเกื้อกูลในที่นี้ได้แก่เหตุ ๖ ประกอบด้วย
โลภะ, โทสะ,โมหะ, อโลหะ, อโทสะ, อโมหะ,

ปัจจยุปันธรรม คือธรรมที่เป็นฝ่ายผล ผู้รับอุปการะหรือรับการเกื้อกูลในที่นี้ได้ แก่
(๑) ส่วนที่เป็นนามธรรม กล่าวคือ เหตุที่จิตใจที่เป็นส่วนที่โลภะ เข้าครอบงำจึงเรียกว่า"อกุศลจิต"
(๒) ส่วนที่เป็นรูปธรรมที่เกิดขึ้นโดยอาศัยจิตใจนั้น

โลภะ คือ ความโลภ, ความอยาก, ความเห็นแก่ตัว
โทสะ คือ ความโกรธ, ความเครียดแค้น,ความเครียด,ความเสียใจ
โมหะ คือ ความหลง,ความไม่รู้ความจริง, การรู้ผิด, ความโง่เขลา
อโลภะ, คือ ความเอื้อเฟื้อเผื่อแผ่,ความโอบอ้อมอารี
อโทสะ คือ ความไม่โกรธ, การมีเมตตาต่อผู้อื่น, ความปรารถนาดีต่อผู้อื่น
อโมหะ คือ ญานปัญญา, การรู้แจ้งเห็นจริง

ธรรมดาว่าต้นไม้ทั้งหลายจะเจริญงอกงามผลิตดอกออกผลได้ก็ต้องอยู่ที่มูลรากฉันใดบาปอกุศล
และผลอันเป็นทุกข์ย่อมถือกำเนิดเกิดขึ้นเพราะธรรมที่เป็นมูลเหตุจึงเปรียบเหมือนรากเหง้า ๓ ประการ
คือ โลภะ โทสะ โมหะ บุญกุศลและผล อันเป็นสุขย่อมถือกำเนิดเกิดขึ้นเพราะธรรมที่เป็นมูลเหตุ
ซึ่งเปรียบเสมือนรากเหง้า ๓ ประการ คือ อโลภะ อโทสะ และอโมหะ ฉันนั้น นี่คือพระธรรมเทศนา
ที่พระผู้มีพระภาคแสดงไว้ในนามของความเป็นเหตุปัจจัยในคัมภีร์ปัฏฐาน เพราะรากเหง้ากล่าวคือ
โลภะเป็นเหตุ จึงก่อให้เกิดต้นไม้ที่ไม่ดี มีพิษกล่าวคือ อทินนาทานคือการทำทุจริตไม่ว่าจะเป็นการลักขโมย
การฉ้อโกง การต้มตุ๋น สารพัดทั้งโดยมโนกรรมคิดวางแผนทุจริตลักขโมยกายกรรม และวจีกรรมการ
(พูดจาหลอกลวง เป็นต้น)

เพราะรากเหง้ากล่าวคือโทสะเป็นเหตุจึงก่อให้เกิดต้นไม้ที่ไม่ดีมีพิษ กล่าวคือการเบียดเบียนทำร้าย
ซึ่งกันและกันการ กล่าววาจาหยาบช้ารดราดใส่กัน ความไม่สบายใจ การลักขโมยการหลอกลวงต้มตุ๋นกันและกัน การพูดจาเพ้อเจ้อไร้สาระ
เพราะรากเหง้าคือโมหะเป็นเหตุจึงก่อให้เกิดต้นไม้ที่ไม่ดีมีพิษมากมายหลากหลายชนิดกล่าวคือ
อกุศลกรรมทั้งหมดทั้งปวง

ด้วยเหตุนี้จึงขอให้สาธุชนทั้งหลายจงมีความ พยายามการจัดถอนเง้ากล่าว คือ โลภะ โทสะ โมหะ ๓ ประการ
นี้ให้จงได้ และจงหมั่นปลูกรากงาม ๓ ประการคือ อโลภะ อโทสะและอโมหะ ให้เจริญงอกงามไพบูลย์
ไว้ในขันธสันดานของตนของตนเกิด