๑๑๓
ในบรรดาสังโยชน์ ๑๐ เหล่านั้น

สังโยชน์ ๓ คือ สักกายทิฏฐิ, วิจิกิจฉา, และ สีลัพพตปรามาสย่อมดับไปเมื่อบรรลุ
อนัญญาตัญญัสสามิตินทรีย์(ปัญญาในโสดาปัตติมรรค)

สังโยชน์ ๗ คือ กามฉันทะ, พยาบาท, รูปราคะ, อรูปราคะ, มานะ, อุทธัจจะ, และ อวิชชาที่เหลือ
ย่อมดับไปเมื่อบรรลุอัญญินทรีย์(ปัญญาในมรรคเบื้องบน ๓)

ญาณที่รู้เห็นอย่างนี้ว่า"ชาติของเราสิ้นแล้ว"เป็นญาณรู้ความสิ้นไป(ของชาติ)(ขยญาณ)และญาณที่รู้เห็นว่า
กิจอื่นที่ควรทำเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี เป็นญาณรู้การไม่เกิดขึ้น(ของปฏิสนธิจิต)(อนุปปาทญาณ)
ญาณทั้งสองอย่างนี้เป็นอัญญาตาวินทรีย์(ปัญญาในอรหันตผล)

ในอินทรีย์เหล่านั้น อินทรีย์เหล่านี้ คือ อนัญญาตัญญัสสามิตินทรีย์ และอัญญินทรีย์ ย่อมดับไปเมื่อบุคคล
บรรลุอรหันตผลอันสูงสุด

ในบรรดาญาณเหล่านั้น ญาณทั้ง ๒ เหล่านี้ คือ ญาณรู้ความสิ้นไป(ของชาติ)(ขยญาณ)และญาณ
รู้การไม่เกิดขึ้น(ของการปฏิสนธิจิต)(อนุปปาทญาณ)เป็นปัญญาอย่างเดียวกัน(อรหัตตผลญาณ)
แต่ชื่อทั้ง ๒ ย่อมปรากฏโดยประเภทแห่งอารมณ์ เพราะเมื่อพระอรหันต์รู้ว่า"ชาติของเราสิ้นแล้ว"
ญาณดังกล่าวย่อมได้ชื่อว่า "ขยญาณ" เมื่อท่านรู้ว่ากิจอื่นที่ควรทำเพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี
ย่อมได้ชื่อว่า อนุปปาทญาณ

ปัญญา (ที่เป็นเครื่องตัดกระแส) ชื่อปัญญา เพราะมีสภาวะหยั่งลงเห็น
สติ (ที่เป็นเครื่องกั้นกระแส)นั้นชื่อว่า สติ เพราะมีลักษณะทำให้จิตไม่เลื่อนลอย(เหมือนเสมอปักลงดิน
ตามอารมณ์ที่พบเห็น

อนัญญาตัญญัสสามิตินทรีย์ คือ ปัญญาในโสดาปัตติมรรค
ทำหน้าที่ละสังโยชน์ ๓ คือ สักกายทิฏฐิ, วิจิกิจฉา, และสีลัพพตปรามาส
เมื่อบุคคลบรรลุโสดาปัตติมรรคแล้ว สังโยชน์ ๓ ข้างต้นย่อมหมดสิ้นไป โสตาปัตติมรรคจิต ย่อมดับไป
สังโยชน์ ๓ ย่อมดับไปพร้อมกับโสดาปัตติมรรคจิตไม่กลับมีขึ้นมาอีกเลย

อัญญินทรีย์ คือปัญญาในมรรคเบื้องบน ๓ ทำหน้าที่ละสังโยชน์ ๗ คือ กามฉันทะ, พยาบาท,
รูปราคะ, อรูปราคะ, มานะ, อุทธัจจะ, และ อวิชชาที่เหลือ เมื่อบุคคลบรรลุมรรคเบื้องบน ๓ แล้ว
สังโยชน์เหล่านั้นย่อมหมดสิ้นไปตามสมควรแก่มรรคนั้นๆ

อัญญาตาวินทรีย์ ปัญญาในอรหันตผลทำหน้าที่รู้เห็นว่า ชาติสิ้นแล้ว และรู้เห็นว่ากิจอื่นที่ควรทำ
เพื่อความเป็นอย่างนี้มิได้มี กิจดังกล่าวหมายถึง ปริญญากิจ คือกิจในการรู้ชัดทุกขสัจ

ปหานกิจ คือ กิจในการละสมุทัยสัจ สัจฉิกิริยากิจ คือ กิจในการกระทำให้แจ้งนิโรธ และภาวนากิจ
คือ กิจในการเจริญมรรคสัจ

เมื่อบุคคลบรรลุมรรคเบื้องบน ๓ อนัญญัสสามิตินทรีย์ย่อมดับไป และเมื่อเบาบรรลุอรหัตตผล
อัญญินทรีย์ย่อมดับไป ดังนั้น ธรรมที่มีในภูมิ ๓ ที่เกิดขึ้นเสมอแก่บุคคลผู้บรรลุพระนิพพาน
ก็ดับไปเช่นเดียวกัน เพราะแม้กระทั้งธรรมที่เป็นเหตุให้บรรลุพระนิพพานยังแปรปรวนดับไป
สังขตธรรมในภูมิ ๓ ก็ต้องดับไปโดยแท้

ขยญาณ คือ ญาณรู้เห็นความสิ้นไปของชาติ และอนุปปาทญาณ คือญาณรู้การไม่เกิดขึ้นของปฏิสนธิจิต
ญาณทั้งสองนี้เป็นชื่ของอรหัตตผลญาณเหมือนกัน แต่เรียกเป็นสองชื่อตามปัจจเวกขณญาณ
ที่รับเอาอารมณ์ต่างกันซึ่งเป็นความสิ้นไปของชาติและการไม่เกิดขึ้นของปฏิสนธิจิต

คำว่า อปิลาปน (ไม่เลื่อนลอย) ประกอบรูปศัพท์จาก น ศัพท์ + ปฺลุ ธาตุ (คติยํ=ไป)+ ฌาเป การิตปัจจัย+ยุ ปัจจัย

สติมีลักษณะ หน้าที่ อาการปรากฏ และเหตุใกล้คือ
๑. มีลักษณะทำให้จิตไม่เลื่อนลอย(อปิลาปนลกฺขณา)คือ ทำให้จิตหยั่งลงในอารมณ์ที่พบเห็น
เสมือนปักลงดิน
๒. มีหน้าที่ไม่หลงลืม(อสมฺโมสรสา)คือ ทำให้ระลึกได้อยู่เสมอ
๓. มีการรักษาจิตเป็นเครื่องปรากฏ(อารกฺปจฺจุปฏฺฐานา) คือ รักษาจิตไว้ให้อยู่กับปัจจุบันอารมณ์
๔. มีสัญญาเป็นเหตุใกล้(สญฺญาปทฏฺฐานา)คือ สติในขณะระลึกนึกถึงความดีเป็นเหตุใกล้
คือสัญญา ซึ่งเป็นความจำได้หมายรู้ ดังคัมภีร์อรรถกถา กล่าวว่า กายาทิสติปฏฺฐานา
(มีเหตุใกล้คือที่ตั้งของสติมีกองรูปเป็นต้น)ดังนั้น วิปัสสนาจึงมีไม่ได้โดยปราศจากการเจริญสติ
รับรู้สภาวธรรมเป็นอารมณ์ ดังสาธกในอรรถกถาว่าอนึ่ง ขึ้นชื่อว่าภาวนาที่ไม่เนื่องด้วยกาย เวทนา จิต ธรรม อย่างใดอย่างหนึ่งย่อมไม่มี
ดังนั้น พึงทราบว่าแม้เหล่านั้นล่วงพ้นความโศกและความรำพันคร่ำครวญได้ด้วยทางสายนี้

ด้วยเหตุนี้ การใคร่ครวญพิจารณาด้วยจินตมยปัญญาจึงไม่ใช่การปฏิบัติธรรม ความจริงแล้ว
โยนิโสมนสิการที่กล่าวไว้ในพระสูตรต่างๆ มีความหมายตามศัพท์ว่า"การใส่ใจด้วยปัญญา"บางแห่ง
หมายถึงการพิจารณาใคร่ครวญหาเหตุผล บางแห่งหมายถึงการเจริญสตืระลึกรู้สภาวธรรมปัจจุบัน
โดยมีปัญญาหยั่งเห็นสภาวลักษณะ หรือสามัญญลักษณะประกอบร่วมกับสติ(ดูข้อ ๗ เรื่องภาวนมยปัญญา)

พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสว่า
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อินทรีย์มี ๓ ประการ เป็นไฉน คือ
อนัญญาตัญญัสสามิติยทรีย์(อินทรีย์ที่เป็นไปอย่างนี้ว่า)เรารู้จักอริยสัจ ๔ ที่ยังไม่รู้แจ้ง
โสตาปัตติมรรคญาณ ) อัญญินทรีย์(อินทรีย์ของบุคคลผู้ประกอบในหน้าที่รู้อริยสัจ ๔ หรือพระนิพพานอีก
ญาณในมรรคเบื้องบน ๓ และผลเบื้องต่ำ ๓ ) และอัญญาตาวินทรีย์(อินทรีย์ของพรขีณาสพผู้รู้แจ้งแล้ว
ปัญญาในอรหัตตผล)

ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย อนัญญาตัญญัสสามิตินทรีย์เป็นไฉน คือ ภิกษุในธรรมวินัยนี้
ย่อมยังฉันทะให้เกิด ย่อมพยายาม ย่อมปรารถนาความเพียร ย่อมประคองจิตไว้ ย่อมทำความเพียร
เพื่อตรัสรู้อริยสัจคือทุกขสมุทัย ที่ยังมิได้ตรัสรู้... อริยสัจคือนิโรธ...อริยสัจคือมรรค
ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย ข้อนี้เป็นอนัญญาตัญญัสสามิตินทรีย์(ปัญญาในโสตาปัตติมรรค)
พระดำรัสนี้ชื่อว่า ทัสสนะ