อริยมรรค ๘ ท่านเรียกว่า "ญายะ" คือ ธรรมที่ควรรู้
คำว่า "ญายสฺสอธิคมาย" ก็คือเพื่อเข้าถึงอริยมรรคที่เรียกว่า ญายะนั้น หมายความว่า
เพื่อการบรรลุอริยมรรคนั้น จริงอย่างนั้นเมื่อบุคคลเจริญสติปัฏฐาน มรรคกล่าวคือ
การกำหนดเช่นนี้เป็นโลกียะ ในส่วนที่ใกล้เข้าถึงมรรคแล้วนั้น สติปัฏฐานมรรคนั้น
ย่อมเป็นไปเพื่อการบรรลุโลกุตตรมรรคนั้นนั่นเที่ยว


เมื่อโยคีสามารถรู้ซึ่งพระนิพพานอันเป็นที่สงบระงับแห่งสังขารทั้งหลาย
อย่างประจักษ์แจ้งด้วยมรรคญาณแล้ว ย่อมสามารถที่จะรู้โดยไม่ต้องสับสนดังนี้
คือ รู้การกำหนด และรูปนามที่ตนกำหนดทุกอย่างได้ สามารถรู้รูปนามที่ตนไม่
กำหนดเหมือนที่ตนกำหนเได้ รู้ซึ้งถึงข้อไม่ดีข้อเสียของทุกข์อันเกิดแต่การบีบคั้น
เพราะการเกิดและการดับว่าเป็นสิ่งที่ไม่สงบระงับ รู้ว่านั่นเป็นเพียงแค่ความสุข
จอมปลอม ซึ่งเป็นภาพลวงตาไม่ใช่ของแท้ไม่ใช่ของที่ยั่งยืน เป็นของที่รุมเร้า
บีบคั้นทั้งสิ้น เมื่อโยคีรู้เช่นนี้ ก็จะไม่นำเอาทุกขสัจมาเป็นอารมณ์ แม่จะนำมาเป็น
อารมณ์ ก็ไม่สามารถกล่าวได้ว่า โยคีนั้นย่อมรู้มรรคสัจด้วยมรรคญาณเช่นกัน

ที่เกี่ยวกับเรื่องสถานที่ เช่น รุ้ว่าหมู่บ้านนั้นตั้งอยู่ที่ไหน มีถนนใด มีบ่อน้ำ
สระน้ำตั้งอยู่ ณ ที่ไหน ส่วนที่เป็นทิศตะวันออก ทิศตะวันตกเป็นต้น
นั้นตั้งอยู่ที่ไหน ซึ่งแต่ก่อนก่อนที่จะรู้นั้นเขาก็เคยเป็นคนหลงทิศทางมาก่อน
การที่ได้รู้ของจริงนั้นก็เหมือนกับการหลุดออกจากความหลงทิศทาง
ของคนที่เคยหลงทางมาก่อนนั้นเอง กล่าวอีกนัยหนึ่ง เหมือนกับบุคคล
ที่เพิ่งหลุดมาจากสถานที่ที่มีแดดร้อน พอถึงที่ๆมีความร้อนน้อยกว่าก็ย่อม
จะคิดว่าสถานที่ก่อนนั้นร้อนส่วนสถานที่นี้ร่มเย็นแต่พอมาถึงสถานที่ๆ
มีความเย็นกว่านั้นอีกก็ย่อมคิดว่าสถานที่ใหม่นี้นั้นแหละเย็น แต่เมื่อใด
ที่บุคคลนั้นเข้าไปถึงสถานที่ๆเย็นที่สุดๆ ก็จะรู้ว่าสถานที่ๆใหม่นี้นั่นเที่ยว
เย็นที่สุด ส่วนสถานที่ๆผ่านมานั้นยังร้อนอยู่

ในทำนองเดียวกัน บุคคลผู้ที่ปราศจากการเจริญวิปัสสนาก็ย่อมสำคัญผิด
คิดว่ารูปนามต่างๆที่นอกจากเวทนาแล้วก็เป็นสิ่งที่ดีทั้งสิ้น ซึ่งเหมือนกับบุคคลผู้
ออกจากสถานที่ๆเย็นแล้วมาสู่สถานที่ร้อนน้อยก็เลยคิดว่าสถานที่ใหม่นั้นแหละคือ
สถานที่เย็น แต่เมื่อบุคคลนั้นได้ลงมือปฏิบัติจนเป็นวิปัสสนาโยคีผู้สามารถกำหนด
รู้รูปนามแล้ว แม้จะเห็นว่ารูปนามนั้นเป็นสิ่งที่ไม่ดี และคิดว่าวิปัสสนาที่กำหนด
อยู่นั้นเป็นสิ่งที่ดี การคิดเช่นนั้นเหมือนกับความคิดที่บุคคลผู้ที่เข้าถึงสถานที่ๆมี
ความร้อนน้อยกว่าสถานที่ๆร้อนนั่นเอง

เมื่อบุคคลได้รู้พระนิพพานอันเป็นที่ดับร้อนจริงๆ ในขณะที่เข้าถึงมรรคแล้ว
ก็ย่อมรู้ว่าสังขารทั้งหมดทั้งปวงกล่าวคือรูปนามนั้น เป็นสภาวธรรมที้ไม่เย็น
เปรียบเหมือนการปักใจอย่างแน่วแน่เกี่ยวกับสถานที่เย็นที่สุดได้ตามความ
เป็นจริงนั้นเองแม้แต่การตัดสินใจเกี่ยวกับอารมณ์อื่น เช่น แสงสี ที่งดงามที่สุด
กลิ่นที่หอมที่สุด เสียงที่ดีที่สุด รสที่ดีที่สุด สัมผัสที่ดีที่สุด มิตรที่ดีที่สึด ทางที่ดี
ที่สุด เมืองหรือนครที่ดีที่สุด ก็จะสามารถนำมาเปรียบเทียบโดยทำนองเป็นต้นว่า
อารมณ์เหล่านั้นเป็นสิ่งที่ดี

การที่มรรคญาณรู้ทั้งๆที่ไม่ได้เอาทุกขสัจเป็นอารมณ์นั้นท่านเรียกว่า ปริญญา-
ปฏิเวธะหรือปริญญาสมยะ เป็นการรู้แบบรู้แจ้งแทงตลอดไม่มีอะไรขวางกั้น
กล่าวคือารมณ์ต่างๆโดยความเป็นทุกข์ เป็นความรู้ที่ถํกต้องตามความเป็นจริง
ทุกประการ