ความบริสุทธิ์แห่งจิต หรือจิตที่บริสุทธิ์

คำว่า จิตตวิสุทธิ เรียกโดยใช้จิตเป็นประธาน แต่ความจริงแล้ว
โดยตรง หมายถึง สมาธิ คือ เมื่อสมถสมาธิ และวิปัสสนาสมาธิ
มีความแก่กล้าพอ นีวรณธรรม หรือนิวรณ์ทั้งหลายที่มีการรับ
อารมณ์นั้น ๆ ก็ไม่สามารถที่จะเข้ามาหรือเกิดขึ้นในระหว่างได้
สมาธิตั้งมั่นเพ่งอยู่ในสมถะอารมณ์ และวิปัสสนาอารมณ์ทั้งหลาย
ย่อมเกิดขึ้นอย่างต่อเนื่องและชัดเจน จนสมาธิดังกล่าวได้ชื่อว่า
เป็นจิตตวิสุทธิโดยมุขยนัย หรือโดยตรง ก็ด้วยอำนาจของสมาธินี้แล
แม้จิตเจตสิกที่เกิดร่วมกันหรือจิตเจตสิกที่มาด้วยกันกับสมาธินั้น
ย่อมหมดจดจากนิวรณ์ไปด้วย

สมาธิ ๓ ประการ

สมาธิที่ได้ชื่อว่า จิตตวิสุทธินี้แบ่งเป็น ๓ ประการ คือ

ในบรรดาสมาธิทั้ง ๓ ประการเหล่านั้น สำหรับบุคคลผู้เจริญสมถภาวนานั้น
เมื่อจิตปราศจากนิวรณ์ที่อาจเกิดขึ้นในระหว่างแห่งการกำหนดแล้วนั้น
กามาวจรสมาธิ หรือสมาธิที่เป็นไปในกามาวจรก็จะเกิดขึ้น โดยมี
ปฏิภาคนิมิต ก็ดี พระคุณมีพุทธคุณอันมีความบริสุทธิ์ผุดผ่องเป็นอย่างยิ่งเป็นต้นก็ดี
เป็นอารมณ์ กามาวจรสมาธิชื่อว่า เป็นอุปจารสมาธิ ซึ่งหมายถึง
สมาธิที่เกิดขึ้นในส่วนที่ใกล้กับอุปจารฌาน จึงเรียกว่าอุปจารสมาธิ

ในสมาธิทั้งหลายเหล่านั้น สมาธิที่เป็นไปลักษณะของกสิณ
อสุภะ กายคตาสติ อานาปานสติ พรหมวิหาร และอรุปปกรรมฐาน
ได้ชื่อว่าเป็นอุปจารสมาธิโดยมุขยนัย หรือโดยตรง ส่วนสมาธิที่
เรียกว่า อนุสติ ๘ ปฏิกูลสัญญา และธาตุววัฏฐาน ได้ชื่อว่าเป็นอุปจาร
สมาธิโดยอ้อม เพราะไมใช่สมาธิที่เกิดขึ้นใกล้กับอัปปนาโดยตรง
เป็นเพียงสมาธิที่มีลักษณะหมดจดจากนิวรณ์เหมือนกับธรรมที่เป็น
อุปจารสมาธิแท้เท่านั้นเอง จึงชื่อว่า อุปจารสมาธิไปด้วย

รูปฌาน ๔ หรือรูปฌาน ๕และอรูปฌาน ๔ รวมเป็นสมาบัติ ๘ หรือ ๙
ได้ชื่อว่าอัปปนาสมาธิ หมายถึง สมาธิที่ตั้งมั่นอย่างไม่คลอนแคลน
ในอารมณ์ทั้งหลายมีกสิณเป็นต้น ราวกะว่าเข้าไปฝังอยู่ในอารมณ์
นั้นๆ ทีเดียว นี้คือลักษณะของอัปปนาสมาธิ

สำหรับบุคคลที่เจริญวิปัสสนาภาวนาแล้ว เมื่อศรัทธา วิริยะ
สติ สมาธิและปัญญาแก่กล้าเต็มที่แล้ว สมาธิของบุคคลนั้นย่อมเกิด
อย่างต่อเนื่อง การกำหนดย่อมเป็นไปอย่างต่อเนื่องชัดเจนมาก
นิวรณ์ที่จินตนาการยึดอารมณ์นั้นๆไม่สามารถที่จะโผล่เข้ามาแห่ง
สมาธินั้นได้ ในช่วงเวลานั้นเอง สมาธิที่มีการเพ่งตั้งมั่นในอารมณ์รูปนาม
ทุกๆครั้งที่โยคีกำหนด ย่อมแก่กล้าและปรากฏชัดอย่างเต็มที่
ก็สมาธิ เช่นนี้ท่านเรียกว่า ขณิกสมาธิ หมายถึง สมาธิที่ตั้งมั่นอยู่
ในช่วงที่จิตอยู่ในการกำหนดเท่านั้น

ในบรรดาสมาธิ ๓ ประการนั้น ไม่ว่าจะเป็นอุปจารสมาธิหรืออัปปนาสมาธิ
โยคีกำหนดวิปัสสนาโดยตั้งอยู่บนพื้นฐานสมาธิทั้งสองนั้นท่านเรียกว่า
สมถยานิกบุคคล หมายถึง บุคคลผู้ที่นำเอาสมถะเป็นเครื่องนำทาง
หรือนำไปสู่มรรคผลนิพพาน โดยอาศัยสมถะเป็นยานพาหนะด้วยเหตุนี้
อุปจารสมาธิและอัปปนาสมาธิ จึงชื่อว่า เป็นจิตตวิสุทธิ เป็นที่อาศัยของบุคคล
ผู้เป็นสมถยานิกะ



บุคคลผู้เจริญวิปัสสนาล้วนๆ โดยมีได้อาศัยอุปจรสมาธิและอัปปนาสมาธิทั้งสอง
ได้ชื่อว่าเป็นวิปัสสนายานิกบุคคล หมายถึงบุคคลผู้มีวิปัสสนาล้วนๆ เป็นเครื่องนำทาง
หรือบุคคลผู้ไปสู่มรรคผลนิพพาน โดยอาศัยวิปัสสนาล้วนๆเป็นยานพาหนะด้วยเหตุนี้
ขณิกสมาธิเท่านั้นได้ชื่อว่าเป็นจิตตวิสุทธิซึ่งเป็นที่อาศัยของสุทธิยานิกบุคคลนั้น
อนึ่ง ลำดับคำพูดเบิ้องต้นนั้น ทั้งหมดมีความสอดคล้องกับอรรถกถา และฎีกาดังต่อไปนี้



สมาบัติ ๘ พร้อมทั้งอุปจารสมาธิ ได้ชื่อว่า จิตตวิสุทธิ

ข้อความในวิสุทธิมรรคที่ยกมาข้างต้นนี้ แม้จะไม่ได้กล่าวถึงขณิกสมาธิ
แต่ในฎีกา อรรถกถาและพระไตรปิฎกทั้งหลายที่จะแสดงดังต่อไปนี้นั้น มีปรากฏ
อยู่นั่นเทียว เพราะฉะนั้นเกี่ยวกับเรื่องนี้ ผู้ปฏิบัติพึงจดจำไว้ดังนี้ การที่ท่านไม่
ได้แสดงขณิกสมาธิไว้ต่างหากนั้น เพราะเหตุผลหลายประการ เช่น
๑. เพราะต้องการที่จะยกเอาวิธีปฏิบัติของสมาถยานิกะมาแสดงเป็นประธาน
หรือตัวอย่างเท่านั้น
๒. เพราะต้องการที่จะแสดงจิตตวิสุทธิอันจะเพียรพึงพยายามปฏิบัติเป็นเอกเทศ
ในลำดับแรก
๓. เพราะขณิกสมาธินั้นเป็นสภาวธรรมที่สงเคราะห์เข้าในวิปัสสนาจิตตุปบาท
ซึ่งไม่ได้เกิดขึ้นในส่วนเบื้องต้นอยู่แล้ว
๔. เพราะเป็นการแสดงขณิกสมาธิที่เป็นวิปัสสนาซึ่งมีลักษณะเหมือนอุปจารสมาธิ
ในฐานะที่เป็นสมาธิที่ปราศจากนิวรณ์เช่นกัน จึงถูกสงเคราะเข้าในอุปจารสมาธิ
นั้นเอง เหมือนกับในอรรถกถามหาสติฐานสูตรที่ว่า เสสา ทฺวาทสปิ อุปจาร กมฺมฏฺฐานาเนว.
"ที่เหลือแม้ ๑๒ จัดเป็นอุปจารกรรมฐานนั่นเทียว"

ด้วยเหตุผลหลายประการดังที่ได้ยกมานี้ท่านจึงได้แสดงขณิกสมาธิไว้เป็น
เอกเทศต่างหาก ถ้าโยคีมีความเข้าใจเช่นนี้ ก็จะทำให้มีความสอดคล้องกับหลักฐาน
ที่มาในพระคัมภีร์ต่างๆ เกี่ยวกับประเด็นนี้ ขอให้ตั้งใจดูสาธกหลักฐานที่จะยกมาดังต่อไปนี้