หรืออาจจะไม่ต้องกำหนดจิต แต่จิตเสื่อมจากฌาน ๔ ออกมาเอง ก็ให้กำหนดรู้ในตัวรู้ เพื่อให้ยกจิตกลับขึ้นสู่ฌาน ๔ อีกครั้ง โดยสังเกตเปรียบเทียบตามด้วยว่า จิตที่ประกอบด้วยการปรุงแต่ง มีสภาวะต่างจากจิตที่ไม่ปรุงแต่งอย่างไร

ก็จะรู้เห็นถึงพฤติของจิตในส่วนละเอียด คือการปรุงแต่งในฌาน (อเนญชาภิสังขาร) หรือเห็นอริยสัจจ์ (หรือปฏิจจสมุปบาท) นั่นเอง (อริยสัจจบรรพ ในธรรมานุปัสสนาสติปัฏฐาน)

นั่นคือ เห็นถึง สมุทัย (จิตที่ส่งออกนอกไปฟุ้งปรุงแต่งในกรณีหลุดจากฌาน หรือจิตที่ถูกปรุงแต่งฉาบเชื่อมด้วยปีติสุขในฌานขั้นต่ำกว่า) --> ไปสู่การเกิดขึ้นแห่ง ทุกข์ (คือการเกิดขึ้นแห่งภพและชาติ หรือปฏิจจสมุปบาทสายเกิดตั้งแต่สังขาร วิญญาณ ... จนถึงภพ ชาติ ... ทุกข์ ซึ่งจะเห็นได้ชัดว่า จิตที่ฉาบด้วยการปรุงแต่ง ไม่ว่าจะเป็นปีติ สุข นั้นมีความคับข้องอึดอัดเป็นทุกข์อยู่แล้วในตัว เมื่อเทียบกับไม่ปรุงแต่ง) หรือเห็นปฏิจจสมุปบาทสายเกิดตลอดสาย ส่วนหนึ่ง

และเห็นถึง มรรค (คือการใช้สัมมาสติ สัมมาสมาธิ กลับมาให้รู้อยู่กับตัวรู้ในฌาน ๔ หรือจิตเห็นจิตอย่างแจ่มแจ้ง) --> ไปสู่การเกิดขึ้นแห่งนิโรธ (คือการดับแล้วซึ่งเหตุ คือสังขารที่ปรุงแต่งไป ทำให้วิญญาณ นามรูป ... ภพ ชาติ ... ทุกข์ ดับ หรือว่าอย่างเคร่งครัดคือ ไม่เกิดขึ้นเพราะหมดเหตุ จิตปราศจากความอึดอัดคับข้อง เป็นสงบอิสระเบิกบาน) คือเห็นถึงปฏิจจสมุปบาทสายดับตลอดสาย อีกส่วนหนึ่ง

ซึ่งตรงนี้ จะต้องใช้ความละเอียดปราณีตมากจริงๆของตัวรู้ (คือจิตที่อยู่กับรู้ หรือใจ ในความหมายขององค์หลวงปู่เทสก์) ในการเข้าไปสังเกตเปรียบเทียบ เพื่อให้เห็นจิตที่ไหวด้วยการบีบคั้นปรุงแต่ง (ทุกขัง - ทุกขสัจจ์)

โดยการที่จะให้เห็นสภาวะ ปีติ หรือสุข (ซึ่งเป็นสภาวะที่ละเอียดปราณีตในฌาน) เป็นทุกขัง คือการบีบคั้น หรือทุกขสัจจ์ คือการเกิดขึ้นแห่งภพชาติ เป็นความอึดอัดได้นั้น

จะต้องมีสภาวะที่ละเอียด ปราณีตยิ่งกว่า เข้ามาเปรียบเทียบ จึงจะเห็นสภาวะเช่นนั้นเป็นการบีบคั้นไปได้ (คือตัวทุกขัง หรือในบางทีพระพุทธองค์และพระสารีบุตรท่านใช้คำว่า อาพาธ เมื่อมีสัญญาของฌานขั้นต่ำกว่าฟุ้งเข้ามาในฌานขั้นสูงกว่า)

เปรียบเทียบให้เห็นได้ง่ายขึ้นคือ ถ้าเราให้สภาวะโกรธ (โทสะ) เป็นสีดำมืดสนิท สภาวะอยาก (โลภะ) ก็คือสีดำธรรมดา ส่วนสภาวะเคลิบเคลิ้ม เผลอๆเหม่อๆ หลง ไร้สติ (โมหะ) ก็คือสีเทา

ซึ่งจะเริ่มสังเกตสภาวะเคลิ้ม – เหม่อ – เผลอ - หลงได้ยากขึ้นว่าจิตมืดมัว ยังมีสีดำเจือปนอยู่ ถ้าไม่มีสภาวะที่ดำกว่า คือโทสะ – โลภะ หรือสภาวะที่ขาวกว่า คือมีสติตั้งมั่น เป็นผู้รู้ ผู้ตื่น ผู้เบิกบาน เข้ามาเปรียบเทียบ

ส่วนปีติหรือสุขซึ่งเป็นสภาวะจิตที่ละเอียดขึ้นนั้น อาจจะเปรียบได้กับสีขาว

ซึ่งถ้าไม่มีสิ่งที่ขาวกว่าแบบขาวสว่างจริงๆมาวางเทียบให้เห็นข้างๆ ก็จะไม่สามารถบอกได้เลยว่า สีขาวของปีติหรือสุขในองค์ฌานนั้น ยังหม่นและมีสีดำเจือปนอยู่เล็กน้อย

นี่ยังไม่ต้องพูดถึงการเปรียบเทียบความปราณีตของจิตในฌาน ๔ กับอรูปฌานขั้นที่สูงขึ้นซึ่งมีความละเอียดปราณีตกว่า โดยผู้ที่จะสังเกตเห็นถึงความหม่นของเอกัคคตาจิตในฌาน ๔ เทียบกับความขาวที่มากขึ้นไปอีกของจิตในระดับอรูปฌานจนถึงสัญญาเวทยิตนิโรธได้นั้น ต้องเป็นผู้ที่มีสมาธิและปัญญาละเอียดมากระดับพระสารีบุตร หรือพระพุทธองค์ตามที่เคยโพสไว้ก่อนหน้านะครับ

ซึ่งการเปรียบเทียบความขาวของจิตในฌาน ๒ หรือ ๓ กับความขาวกว่าของจิตในฌาน ๔ นี้ (คือการพิจารณาสุขโสมนัสเวทนา หรือเจตสิกอื่นๆที่ละเอียดในองค์ฌาน ให้เป็นความบีบคั้น คือทุกขัง หรือความดับไป คืออนิจจัง จนจิตรวมเห็นอนัตตาในไตรลักษณ์) ก็คือการปฏิบัติในแนวสุขาปฏิปทา ซึ่งปรากฏตามที่พระอานนท์กล่าวในช่วงต้นของปฏิปทาวรรคตามที่เคยโพสไว้ก่อนหน้า และเป็นปฏิปทาขององค์พระสารีบุตรตามข้อความที่ปรากฏในวรรคเดียวกัน

นั่นคือ การฏิบัติที่เอาสิ่งที่เรียกว่าปีติสุขโสมนัสที่เกิดขึ้นในจิตอยู่เป็นประจำ มาพิจารณาลงในไตรลักษณ์ ซึ่งตรงกันข้ามกับทุกขาปฏิปทา ซึ่งเอาสิ่งที่เรียกว่าทุกข์โทมนัสที่เกิดขึ้นในจิตอยู่เป็นประจำ มาพิจารณาลงในไตรลักษณ์

ดังนั้น การปฏิบัติแบบสุขาปฏิปทาจึงเป็นวิธีปฏิบัติที่สะดวกสบายกว่า แต่ต้องใช้สติ สมาธิ และปัญญามากในการสังเกตพิจารณาในสิ่งที่ละเอียดลงในไตรลักษณ์ได้นะครับ

ดึกแล้ว ไว้มาต่อคราวหน้าครับ

เจริญในธรรมครับ

ขอกลับมาเพิ่มเติมในส่วนของการใช้ฌาน ๔ เป็นบาทฐานเพื่อน้อมจิตไปในอาสาวักขยญาณสักเล็กน้อยครับ

หลังจากที่จิตพิจารณาอนิจจลักษณะ และทุกขลักษณะในฌาน ๔ ถึงจุดที่เห็นการดับในกิเลสตัวต้นราก คือความยึดอยากในกายใจ (อุปาทานขันธ์, อวิชชา) แล้ว จิตที่ตั้งมั่นเด่นดวงอยู่จะรวมพึบลงแล้วกระจายแผ่ออกไม่มีประมาณ คือเป็นสภาวะของจิตที่สลัดคืนรวมเป็นหนึ่งเดียวกับธรรม คือธรรมชาติทั้งหลายทั้งปวง

ซึ่งจิตจะเห็นสภาวะของอนัตตา หรือ สุญญตา อย่างแจ่มแจ้ง คือ ความว่างเปล่าปราศจากสัตว์ บุคคล เป็นเพียงธรรมหรือกระบวนธรรมล้วนๆที่ไม่มีตัวตน บุคคล เราเขา อยู่ภายในจิต

นั่นคือ จะเกิดความโล่ง โปร่ง เบา เบิกบาน เป็นอิสระ

และเห็นแจ้งอย่างซาบซึ้งถึงใจในพระธรรมบทที่เป็นคำกล่าวของวชิราภิกษุณีกับมาร ที่เหล่านักปฏิบัติรู้จักกันดีคือ

ดูกรมาร เพราะเหตุไรหนอ ความเห็นของท่านจึงหวนกลับมาว่าสัตว์ ฯ
ในกองสังขารล้วนนี้ ย่อมไม่ได้นามว่าสัตว์ ฯ
เหมือนอย่างว่า เพราะคุมส่วนทั้งหลายเข้า เสียงว่ารถย่อมมีฉันใด ฯ
เมื่อขันธ์ทั้งหลายยังมีอยู่ การสมมติว่าสัตว์ย่อมมี ฉันนั้น ฯ

ทุกฺขเมว หิ สมฺโภติ - ความจริงทุกข์เท่านั้นเองเกิดขึ้น
ทุกฺขํ ติฏฺฐติ เวติ จ - ทุกข์นั่นเองย่อมตั้งอยู่และเสื่อมไป
นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ - นอกจากทุกข์ ไม่มีอะไรเกิด
นาญฺญตฺร ทุกฺขา นิรุชฺฌติ - นอกจากทุกข์ ไม่มีอะไรดับ ฯ
(วชิราสูตรที่ ๑๐ พระไตรปิฎก เล่มที่ ๑๕ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๗ สังยุตตนิกาย สคาถวรรค)

ซึ่ง ทุกฺขํ นี้ในความหมายหนึ่งได้แก่ ทุกขสัจจ์ คืออุปาทานขันธ์ ๕ อันได้แก่ ความยึดติดถือมั่นในกายใจว่าเป็นตน เป็นของตน นี่คือตน นั่นเองเท่านั้นที่ "เกิด" และทำให้สิ่งต่างๆปรากฏ วิจิตรพิสดารด้วยการปรุงแต่ง

และเมื่อสิ่งนี้ (อุปาทานขันธ์) "ดับ" ก็จะทำให้กิเลสดับลงไปด้วยในจิต จนไม่รู้สึกถึงความเป็นแม้กระทั่งตัวตนของจิต

จะเห็นจิตเป็นเพียง “ธาตุรู้” อย่างหนึ่ง คือเป็น “ธรรมธาตุ” เพราะสลัดคืนจิตเป็นส่วนเดียวกับธรรม คือธรรมชาติเสียแล้ว

และสิ่งที่จะตามมาคือความสุขอิสระเบิกบานอย่างมากมายมหาศาล ซึ่งจะทำให้เกิดความซาบซึ้งถึงจิตถึงใจกับพุทธธรรมอีกบทหนึ่งที่ทุกท่านรู้จักกันดี ก็คือ

อนิจฺจา วต สงฺขารา – สังขารทั้งหลายไม่เที่ยงหนอ ......
อุปฺปาทวยธมฺมิโน – มีอันเกิดขึ้นและเสื่อมไปเป็นธรรมดา .......
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ – บังเกิดขึ้นแล้วย่อมดับไป ......
เตสํ วูปสโม สุโข – การเข้าไประงับสังขารเหล่านั้นเสียได้ เป็นสุขอย่างยิ่ง ฯ
(มหาสุทัสสนชาดก พระไตรปิฎก เล่มที่ ๒๗ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๑๙ ขุททกนิกาย ชาดก ภาค ๑ ว่าด้วยสังขาร)

ซึ่งสังขารในบทนี้ได้แก่ สังขตธรรม คือธรรมที่ยังเนื่องด้วยการปรุงแต่ง คือ จิต - เจตสิก – รูป และการเข้าไประงับสังขารการปรุงแต่งเหล่านั้นเสียได้ คือพระนิพพาน ที่เป็นสุขอย่างยิ่ง

อย่างไรก็ตาม ทุกอย่างยังทำงานอยู่ต่อเนื่องตามกระบวนธรรมของเหตุและปัจจัยนะครับ ไม่ใช่ทิ้งขว้างไม่ทำอะไรเลย ซึ่งในระดับพระอรหันต์ที่ยังดำรงค์ธาตุขันธ์อยู่ จะเป็นการกระทำที่ตัว “เหตุและปัจจัย” ด้วยกิริยาจิต เพื่อให้บรรลุ “ผล” ในกรอบของจริยะ - ธรรม หรืออริยะ - ธรรม คือความถูกต้องดีงาม โดยที่ไม่ได้ทำเพื่อสนองขันธ์ ๕ ของตัวเองอีกแล้ว

และเมื่อจิตออกมาทำงานเป็นกิริยาจิตจบแล้วก็กลับเข้าไปรู้อยู่กับตัวรู้หรือตัวว่างเป็นวิหารธรรม อยู่กับความว่าง (จากตัวตน) อย่างอิสระเบิกบานของท่านต่อไป

ได้กล่าวถึงวิธีปฏิบัติของการให้จิตเห็นจิตอย่างแจ่มแจ้งด้วยการนั่งสมาธิไปแล้ว คราวนี้ ลองมาดูการปฏิบัติและอานิสงค์ที่เกิดขึ้นในชีวิตประจำวันกันดูบ้าง ซึ่งวิสุทธิปาละเห็นว่า มีความสำคัญไม่น้อยไปกว่ากันเลย

จากการศึกษาทางวิทยาการในโลกสมัยใหม่ที่พบว่า จิตและสมองนั้นทำงานด้วยระบบ Neural Network ที่ถ้าต้องการฝึก ก็สามารถ “ฝึกได้” ด้วยการกระทำที่ซ้ำๆกันจนคุ้นชิน และเกิดความเป็นอัตโนมัติ (นิสัย – วาสนา - อนุสัย) ขึ้นมา

ถ้าเป็นทางกาย เช่นคนที่เคยฝึกว่ายน้ำเรื่อยๆจนว่ายน้ำเป็น เมื่อตกน้ำก็สามารถว่ายน้ำได้โดยอัตโนมัติ (แต่การฝึกให้เกิดความชำนาญทางกายนี้ ไม่สามารถติดตัวข้ามภพข้ามชาติได้)

หรือทางจิต เช่นคนที่อยู่กับสภาพสงบเย็นบ่อยๆจนคุ้นชิน เช่น เข้าวัดทำบุญบ่อย เมื่อเจอสภาพที่ไม่พอใจ ก็จะใจเย็น ไม่โกรธง่าย (ซึ่งการฝึกให้เกิดความชำนาญทางจิตนี้ สามารถเอาติดตัวข้ามภพข้ามชาติได้)

เช่นกันครับ การฝึกเข้าฌาน ๔ หรือการฝึกให้รู้อยู่กับตัวรู้เรื่อยๆ ไม่ว่าจะในสมาธิหรือในการใช้ชีวิตประจำวันจนคุ้นชินแล้วนั้น สติตัวรู้ หรือจิตผู้รู้จะตามออกมาทำหน้าที่คุ้มครองจิตทั้งในชีวิตประจำวัน และในขณะหลับฝันได้เองโดยอัตโนมัติ

โดยเริ่มแรก จิตผู้รู้จะเป็นได้แค่ผู้ “ตามรู้” กายและใจ โดยเฉพาะกิเลสต่างๆที่เกิดขึ้นนั้นจะ “ถูกรู้” หลังจากที่เกิดขึ้นและปรุงแต่งจนเลยเถิดเกิดทุกข์แล้ว

ซึ่งถ้าสังเกตให้ดีจะเห็นกิเลสตัวโมหะ (หลง) เป็นตัวต้นรากผุดนำขึ้นมาก่อนทุกครั้ง คืออาการขาด “สัมมาสติและโลกุตรสัมมาทิฏฐิ” (ได้แก่การขาดวิชชา คือมีอวิชชาหรือโมหะยืนพื้นอยู่) “หลง (โมหะ)” ออกไปปรุงแต่งในเรื่องยินดีอยาก (อภิชฌา, โลภะ = กามตัณหา + ภวตัณหา) หรือยินร้ายไม่อยาก (โทมนัสสัง, วิภวตัณหา ที่ทำให้เกิด โทสะ) เมื่อเกิดผัสสะเวทนาขึ้น

กระบวนการที่เกิดขึ้นนี้ (ปฏิจจสมุปบาท) เกิดขึ้นอย่างรวดเร็วในแวบเดียวจนจบสาย ซึ่งถ้าจิตไม่ได้ฝึกมาให้ไวและละเอียดพอ จะไม่สามารถสังเกตเห็นและคิดใคร่ครวญแยกแยะกระบวนการได้ว่า

การขาดโลกุตรสัมมาทิฏฐิ หรืออวิชชาที่มีอยู่ (ความไม่รู้ธรรมชาติตามความเป็นจริง ซึ่งเป็นโมหะที่ผุดมาเป็นตัวแรก คือความ “หลง” ไปปรุงแต่งเจตนา เนื่องมาจากความไม่รู้) ทำให้เกิดสังขาร (ได้แก่ เจตนาเจตสิก) ในการไปรับรู้ผัสสะ (วิญญาณ + นามรูป + สฬายตนะ ซึ่งอาศัยเกิดขึ้นพร้อมกันและมีผลคือผัสสะ การรับรู้การกระทบ) ซึ่งก่อให้เกิดเวทนา

ถ้าเข้าใจปฏิจจสมุปบาทแล้ว
อีกนิดหนึ่งก็จบกิจพรหมจรรย์

ซึ่งในขั้นหลังจากเวทนา จะเห็นตัวโมหะโผล่ขึ้นมาทำงานอีกรอบก่อนจะเกิดตัณหา ได้แก่ การ “หลง” ไปปรุงแต่งเนื่องมาจากการขาด “สัมมาสติ” ซึ่งเป็นไปได้ ๓ ทางคือ

๑) “หลง” ขาดสติไปปรุงแต่งความเคลิบเคลิ้มเผลอเหม่อ ซึ่งเป็นกิเลสตัวโมหะล้วนๆเมื่อเกิดไม่สุขไม่ทุกข์จากผัสสะ (อุเบกขาเวทนา) = โมหะ --> โมหะ

๒) หรือ “หลง” ขาดสติไปปรุงแต่งยินดีชอบใจ (อภิชฌา, โลภะ = กามตัณหา + ภวตัณหา) และยึดอยาก (อุปาทาน) เมื่อเกิดสุขโสมนัสจากผัสสะ (กิเลสตัวโลภะที่มีรากมาจากโมหะ คือการไม่รู้ธรรมชาติตามความเป็นจริงจึงเกิดการ “หลง” ไปปรุงแต่งแล้วอยาก “ดึง” เข้ามาหาตัว = โมหะ --> โลภะ)

๓) หรือ “หลง” ขาดสติไปปรุงแต่งยินร้าย (โทมนัสสัง, วิภวตัณหา ที่ทำให้เกิด โทสะ) และไม่ยึดไม่อยาก (อุปาทาน คือการยึดอยากในทางปฏิเสธ) เมื่อเกิดทุกข์โทมนัสจากผัสสะ (กิเลสตัวโทสะที่มีรากมาจากโมหะ คือการไม่รู้ธรรมชาติตามความเป็นจริงจึงเกิดการ “หลง” ไปปรุงแต่งแล้วอยาก “ผลักออก” จากตัว = โมหะ --> โทสะ)

จนนำไปสู่การเกิดขึ้นแห่งภพ และทุกขสัจจ์ ได้แก่ ชาติ ชรา มรณะ โศกเศร้า คร่ำครวญ คับแค้นใจ และทุกข์ ซึ่งหมักหมมในขันธสันดานต่อเป็นอาสวะ ซึ่งเป็นเชื้อให้เกิดอวิชชาหมุนทับถมเป็นวงจรต่อเนื่องเกิดดับไปอีกนับภพนับชาติ (ทั้งการเกิดดับในภพภูมินี้และการเกิดดับข้ามภพภูมิ)

จะเห็นได้ว่า ปฏิจจสมุปบาทในวงของกิเลสวัฏฏ์ตัวต้นราก ๒ ตัวคือ อวิชชาและตัณหานั้น การจะตัดที่ขั้วของตัณหา จะมีสัมมาสติสัมมาสมาธิเป็นองค์ยืนที่ใช้ตัด (โดยมีอีก ๖ องค์ที่เหลือเป็นองค์สนับสนุน) เพราะเมื่อมีสติรู้ จนรู้เท่าทันความอยากแล้ว ความอยากทั้งหลายจะเกิดขึ้นไม่ได้

แต่สำหรับขั้วของอวิชชานั้น จะต้องใช้สัมมาทิฏฐิที่เป็นโลกุตระสัมมาทิฏฐิเท่านั้นที่เป็นองค์นำเข้าไปตัด (โดยมีอีก ๗ องค์ที่เหลือสนับสนุน) ถึงจะตัดจนไม่เหลือเชื้อได้ทีละขั้นของโลกุตรผลนะครับ

โดยในภาคปฏิบัติ เมื่อวงจรเกิดขึ้นแล้วให้ใช้สติสมาธิ (มรรคให้เจริญ) ตามจนรู้ทันในตัวกิเลสและทุกข์ (ทุกข์ให้รู้) โดยไม่วกไปคำนึงถึงเหตุ (สมุทัยให้ละ) จนเห็นกิเลสและทุกข์ดับหรือไม่เกิด (นิโรธให้แจ้ง) ตามมรรคที่ ๒ สมถะมีวิปัสสนานำหน้าขององค์พระอานนท์ที่เคยโพสท์ตัวอย่างไว้

ก็จะเป็นการตัดขั้ววงจรของทุกข์ที่ตัวตัณหาโดยใช้สัมมาสติสัมมาสมาธิ และเกิดปัญญารู้เท่าทันในสามัญลักษณะ คือโลกุตรสัมมาทิฏฐิ ที่สามารถเข้าไปตัดวงจรได้ถึงรากคือตัวอวิชชาครับ

ดึกแล้ว ขอมาต่อในคราวหน้าครับ

เจริญในธรรมครับ

ขออนุญาตมาต่อกันครับ

จากคราวที่แล้วที่กล่าวถึงการปฏิบัติและอานิสงค์ของการให้จิตเห็นจิตในชีวิตประจำวัน เมื่อเกิดผัสสะเวทนาจนจิตหลงไปปรุงแต่งเกิดกิเลสและทุกข์แล้ว

คราวนี้มาลองดูภาคปฏิบัติในชีวิตประจำวันขณะที่เกิดความรู้สึกเฉยๆ (อุเบกขาเวทนา) ดูบ้าง

จากที่เคยกล่าวไปแล้วนะครับว่า การปฏิบัติให้รู้อยู่กับตัวรู้นั้น สามารถทำได้ในทุกอิริยาบถ แต่ที่ยกตัวอย่างมาครั้งแรกเพื่อความง่ายคือให้ใช้อิริยาบถนั่ง คือการหลับตานั่งสมาธิเพื่อให้จิตอยู่กับตัวรู้จริงๆคือที่มโนวิญญาณ ไม่ได้ไปอยู่กับการเคลื่อนไหวของกาย (กายวิญญาณ) หรืออยู่กับวิญญาณอื่นๆ (จักขุ โสตะ ฆานะ ชิวหา)

แต่ในการใช้ชีวิตประจำวันซึ่งมีความจำเป็นที่ต้องเปิดการรับรู้ผ่านทางทวารทั้ง ๕ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย แล้วส่งมาทวารที่ ๖ คือใจนั้น การที่จะให้ตัวรู้มาอยู่ที่มโนวิญญาณอย่างเดียวนั้นคงเป็นไปไม่ได้

แต่สิ่งที่ฝึกปฏิบัติได้ก็คือ เมื่อมีผัสสะเกิดขึ้นที่ทวารทั้ง ๕ แล้ว ในกรณีที่รู้สึกเฉยๆ (อุเบกขาเวทนา ซึ่งอาจจะประกอบด้วยอกุศลในหมวดโลภะและโมหะ หรือกุศลที่ไม่ประกอบไปด้วยความสุขโสมนัส) ซึ่งในชีวิตประจำวันเราจะเกิดขึ้นมากกว่า และทำให้จิตไม่ฟุ้งปรุงแต่งต่อได้ง่ายกว่าเวทนาทางด้านสุขทุกข์ เช่น ในขณะตื่นนอน ลุกจากเตียง ถูฟันล้างหน้าอาบน้ำ แต่งตัว ทานข้าว เดินหรือนั่งรถไปทำงาน ฟังข่าว คุยกับเพื่อน ทำงาน ฯลฯ

(จากนี้ไปอาจจะยากนิดหน่อยนะครับ แต่ถ้าอ่านเฉพาะคำบรรยายโดยข้ามศัพท์ในทางอภิธรรมไป ก็น่าจะพอเข้าใจได้อยู่

โดยในทางอภิธรรมที่จะวงเล็บศัพท์ต่อท้ายไว้ให้ คือการเกิดขึ้นของปัญจทวารวิถี ได้แก่ การเกิดวิญญาณขึ้นรับรู้การกระทบทางตา หู จมูก ลิ้น กาย คือจิตเปิดทวาร (ปัญจทวาราวัชชนจิต) จำแนกสัญญาณส่งต่อไปที่วิญญาณที่ได้รับการกระทบนั้นๆ (ปัญจวิญญาณจิต) เกิดจิตมารับอารมณ์ต่อจากวิญญาณที่ได้รับการกระทบ (สัมปฏิฉันนจิต)

ส่งสัญญาณต่อไปเพื่อไต่สวนพิจารณาอารมณ์ (สันตีรณจิต)) แล้วส่งมาที่ใจคือมโนวิญญาณ (โวฏทัพพนจิต ได้แก่ มโนทวาราวัชชนจิต) เพื่อตัดสินอารมณ์ที่มากระทบนั้นเพื่อเสพต่อในชวนจิตอีก ๗ ขณะ และส่งต่อไปที่ตทาลัมพนจิตอีก ๒ ขณะเพื่อลดการเสพอารมณ์ลงก่อนดับไปเพื่อรับอารมณ์ใหม่)

ก็ใช้โอกาสนี้ในการฝึกให้รู้อยู่กับตัวรู้ ซึ่งตัวรู้ในที่นี้คือวิญญาณที่เกิดขึ้นรับผัสสะต่างๆนั่นเอง

เช่น เมื่อลุกจากเตียงนอนเดินไปห้องน้ำ ให้รู้อยู่กับกายที่เคลื่อนไหวแล้วรู้กลับมาที่ใจ ซึ่งเป็นตัวรู้จริงๆ, เมื่อแปรงฟัน ให้รู้อยู่กับการเคลื่อนไหวของมือหรือสัมผัสในช่องปากแล้วรู้กลับมาที่ใจ, เมื่อฟังวิทยุหรือดูข่าวตอนเช้า ให้รู้อยู่กับเสียงหรือภาพแล้วกลับมารู้ที่ใจ, เมื่อทานอาหาร ให้รู้อยู่กับรสหรือกลิ่นแล้วกลับมารู้ที่ใจ ฯลฯ

นั่นคือ เมื่อเกิดผัสสะใด หลังจากที่รู้ในผัสสะนั้นๆแล้ว (ปัญจทวาราวัชชนจิต - ปัญญจวิญญาณจิต) ให้รู้กลับมาที่ใจ (มโนทวาราวัชชนจิต ที่ทำหน้าที่โวฏทัพพนจิต ถึงชวนจิต – ตทาลัมพนจิต) ที่มีความรู้สึกเฉยๆนั้น (อุเบกขาเวทนา) โดยใช้สติประคองรู้อย่างเดียวโดยไม่คิดปรุงแต่งสำหรับการกระทบนั้นๆต่อ (คือ ไม่ขึ้นมโนทวารวิถีต่อหลังจากปัญจทวารวิถีจบลงแล้ว) ก็จะเป็นการฝึกปฏิบัติด้วยการให้จิตกลับมาสู่ตัวรู้หลังจากเกิดผัสสะเวทนาแล้ว

นั่นคือ สิ่งที่หลวงพ่อคำเขียนท่านใช้คำว่า ให้รู้ซื่อๆ คือรู้ผัสสะเวทนาแล้วจบ ไม่ปรุงแต่ง (ไม่ขึ้นมโนทวารวิถี) ต่อ นั่นเองครับ

ซึ่งในทางอภิธรรม จะสังเกตได้ว่า การรู้ในผัสสะเริ่มจากจิตเปิดทวารทั้ง ๕ ผ่านกายปสาทรูป (ปัญจทวาราวัชชนจิต) จนส่งต่อไปที่ใจคือมโนทวาร (มโนทวาราวัชชนจิต)

ซึ่งจิตทั้งสองดวงเป็นอเหตุกจิต คือ จิตที่ไม่ขึ้นกับเหตุ ๖ (โลภะ โทสะ โมหะ อโลภะ อโทสะ อโมหะ) เป็นกิริยาจิตที่แฝงอยู่ตามทวารที่ทำหน้าที่รับรู้สิ่งต่างๆที่มากระทบ เป็นสภาวะธรรมชาติของมันเช่นนั้น ฯ

ถึงจุดนี้แล้ว ขอให้กัลยาณมิตรกลับไปทบทวนเรื่อง อเหตุกจิต ๓ ประการขององค์หลวงปู่ดูลย์อีกครั้งตามลิงค์

http://www.fungdham.com/download/book/article/dul/007.pdf

ก็จะสามารถเชื่อมโยงการปฏิบัติให้รู้อยู่กับตัวรู้ หรือจิตเห็นจิตในชีวิตประจำวันได้ชัดเจน และปฏิบัติได้ถูกต้องอย่างเป็นธรรมชาตินะครับ

(ซึ่งในบันทึกของหลวงปู่ได้ลงท้ายไว้ว่า “อเหตุกจิตนี้ นักปฏิบัติทั้งหลายควรทําความเขาใจใหได เพราะถาไมเชนนั้นแลว เราจะพยายามบังคับสังขารไปหมด ซึ่งเปนอันตรายตอการปฏิบัติธรรมมาก เพราะความไมเขาใจใน อเหตุกจิต ขอ ๑ และ ๒ นี้เอง”)

(ซึ่งจะใช้วิธีปฏิบัติเดียวกันนี้สำหรับทั้งสุขโสมนัสและทุกข์โทมนัสเวทนาได้ด้วย แต่สำหรับปุถุชนโดยปกติแล้ว เมื่อเกิดโสมนัสหรือโทมนัสเวทนา จะขาดสติหลงไปปรุงแต่งต่อ จะไม่ค่อยรู้ซื่อๆกัน ก็ให้มีสติเรียนและรู้ทันการปรุงแต่งจนเกิดภพชาติ (ทุกขสัจจ์) นั้นเพื่อการเกิดขึ้นแห่งโลกุตรปัญญาตามที่ได้โพสมาก่อนหน้านะครับ)

นอกเหนือจากการมีสติอยู่กับตัวรู้ในการใช้ชีวิตประจำวันแล้ว ถ้าต้องการให้เข้มข้นขึ้น วิสุทธิปาละแนะนำให้เอาการปฏิบัติแบบจิตเห็นจิตเข้ามาใช้ในอิริยาบถอื่นนอกเหนือจากการนั่งสมาธิด้วยก็จะมีอานิสงค์อย่างยิ่ง

คือ ถ้านั่งให้รู้อยู่กับตัวรู้จนชำนาญแล้ว การฝึกด้วยอิริยาบถอื่น เช่น เดินจงกรม, ขยับมือให้จังหวะ, ฯลฯ นี้ จะมีผลให้สติออกมาป้องกันจิตไม่ให้หลงไปปรุงแต่งในชีวิตประจำวันได้เห็นผลกว่าการนั่งสมาธิเพียงอย่างเดียว

เพราะอิริยาบถอื่นนั้น มีการเปิดทวาร/วิญญาณรับรู้มากกว่า และมีความใกล้เคียงกับวิถีชีวิตประจำวันมากกว่า

เช่น การฝึกรู้อยู่กับตัวรู้ในการเดินจงกรม ซึ่งต้องมีการรับรู้ทางตา (จักขุวิญญาณ) และทางกาย (กายวิญญาณ) อยู่ตลอดการเดินจงกรมนั้น ก็ให้ปฏิบัติด้วยวิธีเดียวกัน คือให้รู้การเห็นหรือการเคลื่อนไหว แล้วกลับมารู้ที่ใจสลับกันไป

จนการเดินเป็นอัตโนมัติแล้วโดยเฉพาะจังหวะเข้าทางตรง ให้ประคองการรู้ให้อยู่ที่ใจอย่างเดียว (คือ ตาเปิดก็จริงแต่ไม่รู้ที่ตา ให้มาดักรู้ที่ใจ (มโนทวาราวัชชนจิต ถึง ตทาลัมพนจิต), ขาเดินก็จริงแต่ไม่รู้ที่กายที่เคลื่อนไหว ให้มาดักรู้ที่ใจ, มีเสียงมากระทบก็จริงแต่ไม่รู้ที่หู ให้มาดักรู้ที่ใจ ฯลฯ)

และในขณะที่ประคองรู้ให้อยู่ที่ใจอย่างเดียวนั้น ถ้าใจหนีไปคิด (ขึ้นมโนทวารวิถี) ก้ให้รู้ว่าหลงไปคิดแล้วกลับมารู้ที่ใจใหม่

ก็จะทำให้รู้ถึงพฤติของจิตได้เช่นกัน

ประคองอย่างนี้ไปเรื่อยๆ ตัวสติที่เกิดขึ้นจะมีกำลังมากกว่าตัวสติที่เกิดจากการนั่งสมาธิอย่างเดียว เพราะเป็นการฝึกสติให้อยู่กับตัวรู้ในสภาวะที่มีสิ่งมากระทบรบกวนสติมากกว่า

ซึ่งการหลับตานั่งสมาธิให้รู้อยู่กับตัวรู้นั้น เปรียบเหมือนกับการหัดขับรถในชนบทบนถนนทางตรงที่มีรถน้อย

ส่วนการเดินจงกรมหรือในการใช้ชีวิตประจำวัน เปรียบเหมือนกับการหัดขับรถในเมืองที่มีตรอกซอกซอยและจราจรคับคั่ง สิงที่เข้ามากระทบเพื่อเบี่ยงเบนความจดจ่อของสติมีมากกว่า

แต่การฝึก ถ้ายังหัดขับบนถนนโล่งๆไม่ชำนาญแล้วเข้าเมืองเลย อาจจะยาก เกิดความก้าวหน้าน้อย และท้อใจได้ง่ายๆ

ดังนั้น การฝึกควรเริ่มจากที่ๆมีรถน้อย เส้นทางตรงๆ คือหลับตานั่งสมาธิให้รู้อยู่กับตัวรู้

หัดขับถอยหน้าถอยหลังให้ชำนาญก่อนแล้วค่อยออกมาขับบนถนนจริงที่เริ่มมีรถเยอะขึ้น คือการเดินจงกรมให้รู้อยู่กับตัวรู้ จนสามารถขับรถในเมืองที่มีการกระทบเปลี่ยนแปลงอยู่ทุกวินาที คือการรู้อยู่กับตัวรู้ในชีวิตประจำวันได้อย่างชำนาญนะครับ

แถมเทคนิคส่วนตัวให้อีกนิดหน่อยครับ คือการฝึกเดินจงกรม ถ้าสามารถหาทางเดินที่ยาว หรือวนเป็นวงรอบเพื่อให้ฝึกเดินอย่างมีสติได้นานๆโดยไม่ต้องหยุดกลับตัว

เช่น การเดินออกกำลังกายในสวนสาธารณะด้วยความเร็วตามปกติ แต่อย่างมีสติประคองรู้อยู่ที่ใจ จะยิ่งมีผลให้สติออกมาคุ้มครองจิตในชีวิตประจำวันได้ชัดเจนขึ้นนะครับ คือเมื่อมีผัสสะเวทนาเกิดขึ้น จะมีสติรู้ทันในพฤติของจิตได้ไว ปัญญาก็จะเกิดมากขึ้น ทุกข์ก็จะเกิดน้อยลงตามกันไปครับ

ต่อคราวหน้าครับ

เจริญในธรรมครับ

อนุโมทนาครับ

ขอบคุณกับคำอนุโมทนาของคุณ narapan ด้วยครับ

ขอเพิ่มเติมรายละเอียดในการปฏิบัติให้รู้อยู่กับตัวรู้ในชีวิตประจำวันที่มีการกระทบทางตาหูจมูกลิ้นกาย (ปสาทรูปทั้ง ๕) แล้วส่งสัญญาณการรับรู้ผัสสะต่อไปที่ใจ คือมโนทวาร (ปัญจทวารวิถี) ในกรณีของการดูหนังฟังเพลง ซึ่งเป็นการฝึกให้รู้ในพฤติของจิตที่ “หลง” ไปปรุงไปแต่งได้อีกทางหนึ่งนะครับ

การทดลองฝึกสติให้รู้อยู่กับตัวรู้เมื่อดูหนังฟังเพลงนั้น เปรียบเสมือนกับการสร้างบทเรียนให้จิตได้เรียนรู้ถึงพฤติของจิตเองที่ตอบสนองต่อสิ่งเร้าที่เกิดขึ้นถี่ๆ เป็นระยะเวลานานๆ เช่นเมื่อจะฟังเพลงที่ชอบมากๆ ให้ตั้งสติก่อนสตาร์ทแล้วทดลองฟังด้วยวิธีใหม่ คือฟังโดยไม่ส่งจิตออกนอกให้ไหลไปตามคำร้องและทำนองเพลง ประมาณว่า เอาละน๊ะ จะฟังเพลงโปรดโดยไม่ให้จิตไหลไปกับเพลงละน๊ะ

ทำความรู้สึกตัวเฉพาะเสียงที่มากระทบประสาทหูแล้วมาดักรู้ที่ใจ คือได้ยินก็สักแต่ว่าได้ยินโดยยังมีความรู้ในเนื้อร้องทำนอง แต่ควบคุมไม่ให้ใจไหลใจร้องไปตามเนื้อร้องทำนองเพลงที่ชอบนั้น เหมือนกับการผูกเรือไว้กลางกระแสน้ำที่ไหลเชี่ยวและไม่ปล่อยให้เรือลอยไปตามกระแส

แต่ถ้าใจเผลอไหลไปร้องตามเพลงให้กลับมารู้ลงที่ใจใหม่ เมื่อตั้งมั่นดีแล้วสักพักลองค่อยๆปล่อยใจให้ไหล เหมือนกับการค่อยๆผ่อนเชือกเรือ แล้วลองดึงเชือกไม่ให้ใจไหลใหม่

จะเห็นเลยนะครับว่า ใจจะเริ่มไหลวึบ ไหลวึบ คือ ไหลไปกับเพลงแล้วหยุดรู้ตัว ไหลแล้วหยุดรู้ตัว เหมือนกับการผ่อนเชือกเรือแล้วดึงตึงสลับกันไป

ลองๆเล่นๆอย่างนี้ไปซักพักนะครับจนเพลงจบ จะเห็นเลยครับที่ครูบาอาจารย์ท่านว่า จิตไหลออกนอกนั้นน่ะ เป็นอย่างไร อ้าว ! เผลอไปแพล็บเดียวจิตไหลไปร้องเพลงที่พึงจบไปได้เองเฉยเลยทั้งๆที่เพลงก็ไม่ได้เปิด

ตรงนี้ตามรู้ตามดูให้ทันนะครับ แล้วจิตจะแสดงอาการของอนัตตาออกมาให้เห็นคือ ไม่มีใครเป็นเจ้าของ ไม่ใช่ของเรา ควบคุมไม่ได้ตลอดเวลา เผลอปั๊บร้องเพลงเองเลย

ซึ่งการฝึกกับเพลงนั้นจะลองฝึกกับการดูหนังที่ชอบก็ได้นะครับ โดยเฉพาะหนังที่มีเพลงประกอบที่เพราะ ทำให้เราอินไปกับบทได้มาก

จะเห็นว่าจิตของเราจะไปอินอยู่ในหนังในเพลงได้อย่างชัดเจน แค้นไปกับนางเอกที่ถูกทำร้ายจิตใจ หรือเสียวสยองตกใจไปกับผีที่โผล่พรวดพราดออกมา ฯลฯ รู้สึกตัวทีก็กลับมาอยู่กับเนื้อกับตัว พอเผลอก็กลับกระโจนไหลไปอยู่ในหนังในเพลงอีก

สำหรับผู้ที่ตั้งใจแน่วแน่ในการฝึกสติอย่างจริงจังแล้ว วิธีฝึกแบบนี้เอาไว้ลองเล่นๆนะครับ เพราะการดูหนังฟังเพลงเป็นการกระตุ้นกิเลสให้เกิดขึ้น เป็นการเอากิเลสมาใส่ตัว

แล้วจะรู้ได้เองอย่างซาบซึ่งถึงใจในโทษของการดูหนังฟังเพลงเลยว่า ทำไมพระพุทธองค์ถึงทรงได้ห้ามไว้เป็นศีลเบื้องต้นหนึ่งในแปดข้อสำหรับผู้ที่ต้องการชำระกายใจให้บริสุทธิ์ และเป็นศีลขั้นต่ำสำหรับอนาคามีบุคคลที่ไม่มีความอยากที่จะดูหนังฟังเพลงเองโดยธรรมชาติ เพราะเห็นโทษของการดูหนังฟังเพลงแล้วว่าจะทำให้จิตแกว่งไหวขาดสติออกจากตัวรู้ไปนึกคิดปรุงแต่ง ฟุ้งซ่านได้ง่าย

ทางที่ดีเอาไว้ลองฝึกเมื่อหนีเพลงไม่ออกเช่น เพื่อนข้างบ้านเปิดวิทยุแล้วมีเพลงที่ชอบลอยตามลมมาให้ได้ยิน หรือเดินตามห้างแล้วมีเสียงเพลงลอยมาเข้าหูโดยไม่ได้ตั้งใจนะครับ

จากครั้งที่แล้วที่กล่าวถึงการปฏิบัติให้รู้อยู่กับตัวรู้ในชีวิตประจำวันที่มีการกระทบทางปสาทรูปทั้ง ๕ แล้วส่งสัญญาณการรับรู้ผัสสะต่อไปที่ใจ คือมโนทวาร (ปัญจทวารวิถี) ไปแล้วนั้น

คราวนี้ ลองมาดูการปฏิบัติให้รู้อยู่กับตัวรู้ในชีวิตประจำวันเมื่อเกิดกระบวนการ “ตริ ตรึก นึก คิด” หรือ “เคลิ้ม เผลอ เหม่อ ลอย” (มโนทวารวิถี โดยคำว่า “คิด” ในที่นี้ หมายรวมถึงการ “คิด” เพื่อสั่งการกระทำต่อทางกายและวาจาด้วย)

ทั้งการคิดที่ไม่ประกอบด้วยโมหะ คือ มี “สติ” ตั้งใจ และ “รู้ตัว” ว่ากำลังคิด + “รู้เรื่อง” ที่คิด (หรือสั่งการการทำต่อ)

หรือการคิด ที่ประกอบไปด้วยโมหะ คือการ “หลง” ไปคิดนู่นคิดนี่ (หรือคิดสั่งการกระทำต่อโดยขาดสติ) หรือ “หลง” ไปเคลิ้ม เผลอ เหม่อ ลอย ไม่คิดไม่สั่งการกระทำอะไรเลยกันบ้าง (โดยจะกล่าวเฉพาะในกามวิถี ไม่รวมวิถีอื่นๆ เช่น อัปปนาวิถี, สมาบัติวิถี, ฯลฯ)

ซึ่งในชีวิตประจำวันถ้าลองสังเกตตัวจิตเองดูให้ดีแล้วนะครับ งานที่จิตทำง่วนอยู่ทั้งวันจะเป็นการสลับกันไปมาระหว่างการรับรู้ผัสสะ (ปัญจทวารวิถี) และการคิดนู่นคิดนี่ในใจ หรือคิดสั่งการกระทำ หรือเหม่อลอยไม่คิดอะไร (มโนทวารวิถี)

โดยกระบวนการของมโนทวารวิถีจะเกิดขึ้นถี่กว่าปัญจทวารวิถีมากมาย เพราะจิตของคนเราจะคิดนู่นคิดนี่ หางานทำด้วยการคิด, นึก, สั่งการ อยู่ตลอดทั้งวัน หรือไม่ก็สลับกับการเคลิ้มเผลอเหม่อลอย ซึ่งก็เป็นมโนทวารวิถีอีกรูปแบบหนึ่งที่ประกอบไปด้วยโมหะมูลจิตกลุ่มลังเลหรือสงสัย (วิจิกิจฉาสัมปยุต) ขาดซึ่งความปักใจในอารมณ์ (อธิโมกข์เจตสิก) ล่องลอยไปวันๆ