สิ่งที่ควรทราบซึ่งเป็นองค์ประกอบของธรรมที่สำคัญต่อการปฏิบัติวิปัสสนากรรมฐาน
ที่จริงสิ่งที่จะกล่าวต่อไปนี้เคยได้กล่าวมาแล้วในโพสต์ที่ผ่านๆมาแต่ยังไม่เคยแสดงในลักษณะความสัมพันธ์ระหว่างเครื่องมือที่ใช้ สภาวธรรมที่คลายออก เทคนิคที่ใช้ในการปรับอินทรีย์ ลำดับของสมาธิ ภายใต้โครงสร้างวิปัสสนาญาณ 16 ซึ่งจะมีบางส่วนของเนื้อหาจะซ้ำของเดิม เนื้อหาบางส่วนอาจไม่เคยมีการกล่าวไว้ในหลักธรรม แต่อย่างไรก็ตามแนวทางและวิธีการต้องไม่ขัดแย้งกับหลักธรรมคำสอนของพระพุทธองค์

โครงสร้างวิปัสสนาญาณ 16
1.นามรูปปริจเฉทญาณ หมายถึง ญาณกำหนดแยกนามรูป
2.นามรูปปัจจัยปริคคหญาณ หมายถึง ญาณแสดงความเป็นเหตุผลหรือปัจจัยแห่งนามกับรูป
3.สัมมสนญาณ หมายถึง ญาณที่เห็นสังขตลักษณะคือความเกิดขึ้น ตั้งอยู่ ดับไปของนามรูป และเริ่มเห็นไตรลักษณ์ เห็นตรุณอุทยัพพยญาณหรืออุทยัพพยญาณอย่างอ่อน วิปัสสนูปกิเลสจะเกิดขึ้นได้ในช่วงนี้
4.อุทยัพพยญาณ หมายถึง ญาณตามเห็นความเกิดและความดับแห่งนามรูป เห็นพลวอุทยัพพยญาณหรืออุทยัพพยญาณอย่างแก่ จัดว่าจิตเริ่มเข้าสู่วิปัสสนาญาณที่แท้จริง (ระหว่างเกิดถึงดับ เห็นเป็นดุจกระแสน้ำที่ไหล)
5.ภังคญาณ หมายถึง ญาณตามเห็นจำเพาะความดับเด่นขึ้นมาอย่างเดียว
6.ภยญาณ หมายถึง ญาณอันมองเห็นสังขารปรากฏเป็นของน่ากลัว ไม่แน่นอน ดุจกลัวต่อมรณะที่จะเกิด
7.อาทีนญาณ หมายถึง ญาณคำนึงเห็นโทษภัยของสิ่งทั้งปวง ผันผวนแปรปรวน พึ่งพิงมิได้
8นิพพิทาญาณ หมายถึง ญาณคำนึงเห็นด้วยความเบื่อหน่าย
9.มุญจิกัมยตาญาณ หมายถึง ญาณหยั่งรู้อันใคร่จะพ้นไปเสีย
10.ปฏิสังขารญาณ หมายถึง ญาณอันพิจารณาทบทวนเพื่อจะหาทางหนี
11.สังขารุเบกขาญาณ หมายถึง ญาณอันเป็นไปโดยความเป็นกลางวางเฉยต่อสังขาร
12.อนุโลมญาณ หมายถึง ญาณเป็นไปโดยควรแก่การหยั่งรู้อริยสัจ สามารถเห็นไตรลักษณ์ด้วยภาวนามยปัญญาได้(พิจารณาวิปัสสนาญาณทั้ง 8 คืออุทพยญาณ-สังขารุเบกขาญาณที่ผ่านมา ว่าเป็นทุกข์ เมื่อเห็นทุกข์ก็เห็น สมุทัย นิโรธ มรรค โดยแต่ละญาณเป็นเหตุเกิดมรรค ทั้ง 8 ตามลำดับ )
13.โคตรภูญาณ หมายถึง ญาณครอบโคตร คือ หัวต่อที่ข้ามพ้นภาวะปุถุชน (ถ้าเป็นอริยบุคคลแล้ว จะเรียกว่าวิทานะญาณ)เห็นความทุกข์จนไม่กลัวต่อความว่าง ดุจบุคคลกล้าโดดจากหน้าผาสู่ความว่างเพราะรังเกียจในหน้าผานั้นอย่างสุดจิตสุดใจ
14.มัคคญาณ หมายถึง ญาณในอริยมรรค
15.ผลญาณ หมายถึง ญาณอริยผล
16.ปัจจเวกขณญาณ หมายถึง ญาณที่พิจารณาทบทวน (ว่ากิเลสใดดับไป กิเลสยังเหลืออยู่ กิจที่ต้องทำยังมีอยู่หรือไม่ พิจารณาสัจจานุโลมมิกญาณอีก)

ขอเพิ่มเติม นามรูปปริจเฉทญาณ ในส่วนของตัวรู้และลักษณะการรู้
ความหมาย รู้การเคลื่อนไหวของกายใจ และ ตามรู้การเคลื่อนไหวของกายใจ
เมื่อเราคิดจะรู้การเคลื่อนไหวของกาย หากสังเกตให้ดีจะมีเพียงช่วงแรกของการรู้เท่านั้นที่เรียกว่า สติ ถ้ายังรู้การเคลื่อนไหวของกายต่อไป นั่นแสดงว่าเรามีเจตนาที่จะรู้อยู่กับกาย ซึ่งเจตนาที่จะรู้อยู่กับกาย นั้นคือตัณหา หากยังใช้เจตนาต่อไป ยิ่งปฏิบัติ จะพบว่าร่างกายจะหนักเกร็ง สมองมุนงง อึดอัด นี่คือความหมาย รู้การเคลื่อนไหวของกายใจ หรือเพ่งกาย
เพราะที่จริงแล้ว ตามธรรมชาติรู้ การรู้การเคลื่อนไหวของกายจะรู้เพียงชั่วขณะ ก็จะเปลี่ยนฐานรู้ เช่น ขณะรู้การเคลื่อนไหวของกายได้ไม่นาน จะมีช่วงเผลอ และจิตก็จะเคลื่อนไปคิดนึก ดังนั้นการปฏิบัติที่เป็นไปตามหลักวิปัสสนา ก็คือตามรู้ว่าจิตนึกคิด ซึ่งก็คือความหมาย ตามรู้การเคลื่อนไหวของกายใจ หรือ มีสติระลึกรู้ คือเผลอแล้วรู้นั่นเอง

ที่อนุโลมญาณ เป็นช่วงตอนของอนัตตวิปัสสนา........ไม่มีการพิจารณาแล้ว(คือไม่มีอนิจจังและทุกขัง)......มันเป็นอนัตตามาตั้งแต่สังขารุเปกขาญาณ สภาวธรรมเขาจะจัดแจงตนเองโดยอนัตตาจริงๆ คือเข้าไปกำกับดูแลอะไรมิได้เลย เขาหากเป็นไปเอง (ตถตา).....มรรคทั้ง 8 โพธิปักขิยธรรมทั้ง 37 ประการ จะมาหลอมรวมตัวเป็นหนึ่งเดียวตรงนี้ บางท่านเรียกว่า "เอโกมรรคโค"จนเกิดแรงส่งให้ข้ามโคตรจากปุถุชนไปสู่อริยชน

อุปมาคล้ายคนที่จะกระโดดข้ามร่องน้ำ เขาประมาณแรงตนเองว่าร่องนี้ข้ามได้แน่แล้ว จึงรวมพลังทั้งหมดวิ่งและกระโดดข้ามร่องน้ำไปจนพ้น

อนุโมทนาในการแจกแจงธรรมโดยละเอียด

สาธุ

ภิกษ ท.! นิพ พ านธาตุมี ๒ อย่าง, สองอย่างเหล่าไหนเล่า?
สองอย่างคือ สอุปาทิเสสนิพพานธาตุ และอนุปาทิเสสนิพพานธาตุ.

ก. สอุปาทิเสสนิพพานธาตุ
ภิกษุ ท.! สอุปาทิเสสนิพพานธาตุ เป็นอย่างไรเล่า ? ภิกษุ ท.!
ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เป็นพระอรหันต์ ผู้มีอาสวะสิ้นแล้ว อยู่จบพรหมจรรย์แล้ว
ได้ทำกิจที่ควรทำเสร็จแล้ว ปลงภาระลงได้แล้ว ได้บรรลุถึงประโยชน์ของตนแล้ว
มีกิเลสอันเป็นเครื่องผูกติดให้อยู่กับภพสิ้นไปรอบแล้ว หลุดพ้นแล้วเพราะรู้
โดยชอบ. อินทรีย์ห้าของเธอยังตั้งอยู่ เพราะเป็นอินทรีย์ที่ยังไม่ถูกกำจัด เธอ
ย่อมเสวยอารมณ์อันเป็นที่ชอบใจบ้าง ไม่เป็นที่ชอบใจบ้าง ให้รู้สึกสุขและ
ทุกข์บ้าง. ความสิ้นไปแห่งราคะ ความสิ้นไปแห่งโทสะ ความสิ้นไปแห่งโมหะ
ของเธอ อันใด,. ภิกษุ ท.! อันนั้นแหละ เราเรียกว่า สอุปาทิเสสนิพพานธาตุ.

ข. อนุปาทิเสสนิพพานธาตุ
ภิกษุ ท.! ก็ อนุปาทิเสสนิพพานธาตุ เป็นอย่างไรเล่า ? ภิกษุ ท.!
ภิกษุในธรรมวินัยนี้ เป็นพระอรหันต์ ผู้มีอาสวะสิ้นแล้ว อยู่จบพรหมจรรย์แล้ว
ได้ทำกิจที่ควรทำเสร็จแล้ว ปลงภาระลงได้แล้ว ได้บรรลุถึงประโยชน์ของตนแล้ว
มีกิเลสอันเป็นเครื่องผูกติดอยู่กับภพสิ้นไปรอบแล้ว หลุดพ้นแล้วเพราะรู้โดยชอบ.
ภิกษุ ท.! เวทนาทั้งหลายทั้งปวงของเธอ อันเธอไม่เพลิดเพลินแล้ว จักดับเย็น
ในโลกนี้เอง. ภิกษุ ท.! อย่างนี้แล เราเรียกว่า อนุปาทิเสสนิพพานธาตุ.

(คาถาผนวกท้ายพระสูตรนี้ มีว่า :-)
นิพพานธาตุ อันพระผู้มีพระภาคผู้มีจักษุ ผู้อันตัณหาและทิฏฐิ
ไม่อาศัยแล้ว ผู้คงที่ ได้ประกาศไว้แล้ว มีอยู่ ๒ อย่าง เหล่านี้คือ
นิพพานธาตุอย่างหนึ่ง (มี) เพราะความสิ้นไปแห่งภวเนตติ เป็นไป
ในทิฎฐธรรมนี้ (อิธ ทิฎฺฐธมฺมิกา) ยังมีอุปาทิเหลือ, และนิพพาน-
ธาตุ (อีกอย่างหนึ่ง) ไม่มีอุปาทิเหลือ เป็นไปในกาลเบื้องหน้า
(สมฺปรายิกา) เป็นที่ดับแห่งภพทั้งหลายโดยประการทั้งปวง.

บุคคลเหล่าใดรู้ทั่วถึงแล้วซึ่งนิพพานธาตุสองอย่างนั่นอันเป็น
อสังขตบท เป็นผู้มีจิตหลุดพ้นพิเศษแล้วเพราะความสิ้นไปแห่งภว-
เนตติ; บุคคลเหล่านั้น ยินดีแล้ว ในความสิ้นไป (แห่งทุกข์) เพราะ
การถึงทับซึ่งธรรมอันเป็นสาระ เป็นผู้คงที่ ละแล้วซึ่งภพทั้งปวง, ดังนี้.

:b38:
"ผลทั้งหมด เกิดแต่เหตุ

ไม่มีเหตุ ไม่เกิดผล"

12 ญาณ เป็นเหตุและผลส่งกันขึ้นมา

13-14-15 เป็นผลที่เกิดครั้งเดียวเกิดแล้วไม่เกิดอีก

นี่คือการมองในแง่อนุโลม

"เหตุเบาบาง ผลเบาบาง"

"เหตุหมด ผลหมด".....เข้าสู่ความเป็น สุญญะ

นี่คือการมองใแง่ปฏิโลม

ท่านดำเนินการปรับแต่งคำบรรยายธรรมไปทีละ step ที่มีการทักท้วง



เพื่อ...อะไร