เป็นความพยายามในการหาคำศัพท์ภาษาไทย มาช่วยอธิบายสภาวธรรมที่ต้องใช้ขยายความในการปฏิบัติตามคำสอนของพระบรมครูหน่ะครับ

ซึ่งสภาวธรรมต่างๆเหล่านั้น บางอย่าง เป็นส่วนของนามธรรมที่ยากจะเข้าใจ จึงต้องพยายามหาคำศัพท์ที่เป็นรูปธรรมมาช่วยอธิบาย เพื่อเทียบเคียงให้เห็นภาพได้ชัดเจนมากขึ้น

โดยผู้ปฏิบัติ จะเข้าใจสภาวธรรมนั้นๆได้อย่างแจ่มชัด ก็ด้วยหลังจากที่ได้ทดลองลงมือปฏิบัติ แล้วรู้เห็นจากประสบการณ์ตรงในนามธรรมนั้นๆได้ด้วยตนเองแล้วจริงๆนะครับ

ซึ่งถ้าจะว่ากันในแง่ของการปฏิบัติ ตรงที่ยกมานี้ก็จะเป็นการทำงานร่วมกันขององค์ธรรมที่สำคัญต่างๆ เพื่อให้จิต ทำหน้าที่ "รู้" ได้อย่างถูกต้อง "ตรง" ตามความเป็นจริง

และองค์ธรรมที่กล่าวถึงนั้น ก็คือ สติ สมาธิ และปัญญานั่นเอง โดยปัญญาในที่นี้ มักจะใช้คำแทน ที่เข้าคู่กับคำว่าสติ ก็คือคำว่า สัมปชัญญะ

โดย

สติ คือ การ "ระลึก" รู้ได้

ปัญญาสัมปชัญญะ คือ การรู้ได้อย่าง "ชัดเจน" ในสิ่งที่ระลึก ตรงตามสภาวธรรม

และ สมาธิ คือ "ความตั่งมั่น จดจ่อต่อเนื่อง" ในสภาวะของการรู้ได้อย่างชัดเจนนั้น อย่างต่อเนื่อง ยาวนาน

หรือกล่าวในอีกแง่หนึ่ง เพื่อเปรียบเทียบให้สั้นกระชับ ก็จะได้ว่า

สติ ทำหน้าที่ จับ

ปัญญาสัมปชัญญะ ทำหน้าที่ จ้อง

และ สมาธิ ทำหน้าที่ จดจ่อ คือ จับให้มั่น และจ้องให้นาน เพื่อให้เห็นได้ชัด อย่างตั้งมั่น จดจ่อต่อเนื่อง

หรือจะอธิบายโดยขยายรายละเอียด ก็จะได้ว่า

เมื่อเริ่มแรก สติ จะทำหน้าที่ของเขา ก็คือการ "ระลึก" เพื่อให้จิต ทำหน้าที่ "รู้"

แต่จะเป็นการ "รู้" ที่ไม่ธรรมดา คือไม่เรื่อยเปื่อย ไม่ประกอบด้วยความหลง แต่เป็นการ "ระลึกรู้" ได้อย่างมีสติ

(ซึ่งจะระลึกรู้ได้หรือไม่ได้ และระลึกรู้ได้เร็วแค่ไหน ก็ต้องขึ้นอยู่กับความเข้มแข็งของสติ หรือสติเจตสิกนั้น นั่นเอง)

หลังจากนั้น ปัญญาที่เรียกว่า สัมปชัญญะ ก็จะทำหน้าที่ต่อ เพื่อให้จิต "รู้" ในสิ่งที่ระลึก "ได้ชัด" ตรงตามความเป็นจริงของสภาวธรรม

(ซึ่งจะ "ชัด" + "ตรงตามความเป็นจริง" แค่ไหน ก็ต้องขึ้นอยู่กับความเข้มแข็งของตัวสัมปชัญญะ หรือปัญญินทรียเจตสิกนั้น นั่นเอง)

ซึ่งทั้งสององค์ธรรม ต้องอาศัยกำลังของ สมาธิ เพื่อให้มีกำลัง "ตั้งมั่น" และ "จดจ่อ" ในการ "ระลึก" และ "รู้ชัด" อยู่แต่ในสิ่งที่กำลังรู้อยู่นั้น ตามความเป็นจริง "อย่างต่อเนื่องยาวนาน"

(ซึ่งจะตั้งมั่น จดจ่อ ต่อเนื่อง ยาวนานแค่ไหน ก็ต้องขึ้นอยู่กับกำลังของสมาธิ หรือเอกัคคตาเจตสิกนั้น นั่นเอง)

ซึ่งถ้าจิต จะเริ่มเหออกจากสิ่งที่กำลังรู้ชัดอยู่

กำลังของสติ จะคอยทำการตบ หรือประคอง กุมกิจ ให้จิตกลับไประลึกรู้ ในสิ่งที่กำลังรู้

ซึ่งจะทำงานคู่กับสัมปชัญญะ เพื่อให้จิต เกิดอาการรู้ได้ "ชัด" ขึ้นมาใหม่

โดยมีกำลังของสมาธิ ช่วยในการประคอง หรือ hold ทั้งตัวสติ โดยเฉพาะตัวสัมปชัญญะ ให้จิต ระลึกรู้ในสภาพธรรมนั้นๆได้ชัด อย่างจดจ่อต่อเนื่อง และยาวนาน

โดยสำหรับการปฏิบัติ เพื่อแยกรูปแยกนาม เพื่อรู้กายรู้ใจตามความเป็นจริงแล้วนั้น

ก็คือการใช้สติ สัมปชัญญะ และสมาธิ ในการรู้ลงที่ "กายใจ"

คือ ไม่ได้ไปรู้แบบเกาะเกี่ยวจมแช่ลงในอารมณ์ที่มากระทบภายนอก ซึ่งหมายถึง ไม่ได้ไปเกาะเกี่ยวจมแช่ลงในรูปที่เห็น เสียงที่ได้ยิน กลิ่นที่ได้ดม รสที่ได้ลิ้ม สัมผัสที่มากระทบ หรือเรื่องที่ขบคิด

คือ ไม่ได้ไปรู้หรือไปอิน จมแช่ลงในอารมณ์ที่มากระทบ หรือรู้ลงในภูเขา ป่าไม้ สายน้ำ หรือธรรมชาติอื่นๆที่ไหน

แต่ให้รู้อย่างมีสติ ลงที่กายใจ หรือรู้ลงใน กาย เวทนา จิต ธรรม ทั้งภายในภายนอก คือ ทั้งของกายใจผู้ปฏิบัติเอง และของกายใจผู้อื่น ตามความเป็นจริง ซึ่งก็คือรากฐานของการปฏิบัติในสติปัฏฐาน ๔ นั่นเอง

(แต่ในขั้นของสติสัมปชัญญะ เป็นแค่การรู้ลงที่กายใจ ซึ่งจะต้องต่อยอดขึ้นไปอีก โดยการรู้อย่างเป็นกลาง ไม่ประกอบไปด้วยความยินดียินร้าย โดยรู้ให้ถึงความเกิดขึ้น ความเสื่อม หรือทั้งความเกิดขึ้นและความเสื่อมในกาย เวทนา จิต ธรรม นั้นๆตามคำของพระบรมครู ที่ท่านได้กล่าวปิดท้ายไว้ทุกหมวด ถึงจะได้ชื่อว่า สติปัฏฐาน

และในส่วนของการปฏิบัติ ที่รู้ลงในกายใจผู้ปฏิบัตินั้นเอง อาจจะเห็นภาพได้ง่ายนะครับเพราะเป็นประสบการณ์ตรงที่ผู้ปฏิบัติทุกท่านเคยประสบพบด้วยตนเองอยู่แล้ว

แต่ส่วนของการรู้ลงในกายใจผู้อื่นนั้น อาจจะเห็นภาพได้ยากกว่า ว่าปฏิบัติอย่างไรเพื่อให้เกิดปัญญา และไม่เป็นการส่งจิตออกนอก ซึ่งวิสุทธิปาละจะพยายามยกตัวอย่าง ขยายความตามประสบการณ์และสติปัญญาที่พอจะมี เมื่อถึงช่วงที่ต้องลงรายละเอียดในสติปัฏฐานนะครับ)

หรือกล่าวได้ว่า

สติปัฏฐาน = การเพียร ระลึกรู้ลงในกายใจ (กาย เวทนา จิต ธรรม) อย่างเป็นกลาง ได้ชัด ตรงตามสภาวธรรม/กระบวนธรรมที่เป็นจริง อย่างจดจ่อต่อเนื่อง จนพิจารณาเห็นธรรมคือความเกิดขึ้น ความเสื่อม ของกายใจ ตามความเป็นจริง

โดย

ระลึกรู้ = สติ
ได้ชัด ตรงตามสภาวธรรม/กระบวนธรรมที่เป็นจริง = สัมปชัญญะ
อย่างจดจ่อต่อเนื่อง = สมาธิ
เพียรลงในกายใจ รู้อย่างเป็นกลาง จนเห็นความเกิดขึ้น ความเสื่อม ของกายใจ = ทำให้สติสัมปชัญญะนั้น กลายเป็นสติปัฏฐาน

คราวนี้ ถ้าจะกลับมากล่าวถึงการแยกรูปแยกนาม ซึ่งเป็นญาณขั้นต้นสำหรับใช้ปฏิบัติในสติปัฏฐาน ..

ถ้ายังไม่ถึงที่สุดแห่งทุกข์แล้ว การแยกธาตุแยกขันธ์ออกจากกันเมื่อเริ่มฝึกใหม่ๆ ต้องใช้แรง หรือใช้กำลังของสมาธิกันอย่างมากมายจริงๆนะครับ ในการหนุนสติและสัมปชัญญะ เพื่อออกแรง "ถ่าง" ขันธ์ที่มักจะจมแช่รวมกันอยู่เป็นกลุ่มก้อน เพราะมีแรงดึงดูดซึ่งกันและกันอยู่ตามธรรมชาติ ตามความเคยชินที่สะสมมา โดยเฉพาะกิเลสเหตุทุกข์ทั้งหลายเหล่านั้น ให้แยกออกจากผู้รู้คือจิต ไม่ไหลกลับมาจมแช่รวมกันได้ จนเห็นสภาวธรรมหรือกระบวนธรรมได้ชัด และ ตรง ตามความเป็นจริง

ซึ่ง "ตรงตามความเป็นจริง" ในที่นี้ก็คือ ตรงทั้งลักษณะเฉพาะของธรรมนั้นๆ หรือวิเสสลักษณะ และตรงทั้งลักษณะร่วม หรือสามัญลักษณะของธรรมนั้นๆ ซึ่งได้แก่ ความเกิดขึ้น ความเสื่อม หรือทั้งความเกิดและความเสื่อมของขันธ์ ซึ่งแยกออกได้ในสี่หมวด คือ ในกาย เวทนา จิต ธรรม ตามคำสอนของพระบรมครู

นั่นกล่าวถึงผู้เริ่มฝึกใหม่ๆนะครับ ที่ต้องออกแรงเยอะหน่อย ในการแยกธาตุแยกขันธ์

แต่สำหรับผู้ที่ฝึกจิตมาดีแล้ว ชำนาญแล้ว (คือ มีกำลังของ สติ สัมปชัญญะ และสมาธิ ที่เข้มแข็งดีแล้ว) การแยกธาตุแยกขันธ์ก็จะกลายเป็นเรื่องอัตโนมัติไป ดังเช่นที่องค์หลวงตาบัวท่านใช้คำว่า สติอัตโนมัติ และปัญญาอัตโนมัติ นั้นเอง

ยกตัวอย่างการแยกธาตุแยกขันธ์ในมหาสติปัฏฐานสูตร หัวข้อสัจจบรรพ ธรรมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน ..

การที่จะทำให้รู้ได้ชัดในอริยสัจจ์ ซึ่งเป็นคำสอนของพระบรมครูตามความเป็นจริง จะต้องทำกิจในอริยสัจจ์ให้ครบทั้ง ๔ ข้อเสียก่อนนะครับ สัจจะทั้ง ๔ ถึงจะปรากฏให้เห็นขึ้นได้ครบทั้ง ๔ ในชั่วขณะจิต

ซึ่งอันที่จริงแล้ว องค์ธรรมของอริยสัจจ์ ที่มีองค์ของพระนิพพานเป็นส่วนประกอบอยู่ด้วยนั้น เป็นธรรมที่ปรากฏอยู่แล้วทุกที่โดยทั่วไป สามารถทำให้แจ้งเห็นได้อยู่ในทุกขณะจิต เพียงแต่นักปฏิบัติต้องออกแรง แหวกสิ่งที่ปิด แยกธาตุแยกขันธ์ เพื่อให้อริยสัจจ์เปิดตัวออกมาให้เห็น

ด้วย "เครื่องมือ" คือกำลังของสติ สมาธิ ปัญญา (และมรรคที่เหลืออีก ๕ องค์)

และด้วย "วิธีการ" คือการกระทำกิจในอริยสัจจ์ทั้ง ๔ ให้ครบถ้วนสมบูรณ์

โดยการทำกิจในอริยสัจจ์ทั้ง ๔ ให้ครบถ้วนสมบูรณ์ ซึ่งก็คือการเจริญมรรค เพื่อละสมุทัย และเข้ามารู้ตรงๆลงเฉพาะในทุกข์ จนเห็นทุกข์ดับไปต่อหน้าต่อตา และในขณะเดียวกันที่ทุกข์ดับนั้น ก็จะประจักษ์แจ้งในนิโรธได้ต่อหน้าต่อตาเช่นเดียวกันได้นั้น ..

องค์มรรคที่ทำหน้าที่ออกแรง "ถ่าง" เพื่อ "แยก" และ "รั้ง" หรือ "hold" ให้จิตตั้งมั่น จดจ่อ ต่อเนื่อง แน่วแน่ โฟกัส "รู้" เฉพาะลงไปแต่ในตัวทุกข์ โดยไม่ "ไหล" กลับไปจับ "เหตุ" หรือสมุทัย ที่ละไปได้แล้ว ให้เข้ามารวมกับจิตได้อีก ก็คือ องค์ของสมาธิ นั่นเอง

(โดยมีกำลังของสติ เป็นตัวช่วยตรวจจับ ช่วยประคอง หรือช่วยกุมจิต ให้อยู่ในกิจเดียวอีกชั้นหนึ่ง เพื่อให้ปัญญาสัมปชัญญะ ทำหน้าที่ให้จิต รู้ธรรมได้ชัด ตรง ตามความเป็นจริง)

ซึ่งถ้าสติและสมาธิไม่ตั้งมั่น ไม่มีกำลังแรงพอที่จะกุมจิตให้จดจ่อ แน่วแน่อยู่ในกิจเดียว คือรู้เฉพาะลงในทุกข์แล้วละก็ จิตเจ้ากรรมก็จะไหลกลับไปจับ จมแช่รวมกับเหตุ หรือกลับไปครุ่นคิดคำนึงถึงเหตุตามความเคยชินให้เกิดทุกข์ขึ้นมาได้อีก ซึ่งจะทำให้ทุกข์ไม่ดับ และไม่สามารถเห็นสัจจะครบทั้ง ๔ องค์ในชั่วขณะจิตได้เลย

เพราะจิตที่ไม่ได้ฝึกมาดีแล้ว มักจะไหลกลับไปรวมกับกิเลสเหตุทุกข์ต่างๆ เหมือนแม่เหล็กต่างขั้วที่มีแรงดึงดูดซึ่งกันและกัน ทำให้จิตของผู้นั้น เกิดทุกข์ขึ้นได้บ่อยๆเพราะเหตุไม่ดับ วนเวียนซ้ำซากเป็นวัฏฏะ และการเกิดทุกข์แต่ละครั้ง ก็กินเวลายาวนานเพราะจิตไม่ยอมละ ไม่ยอมปล่อยเหตุ

เนื่องเพราะไม่รู้จักแยกจิตออกจากเหตุ ซึ่งเกิดจากการที่สติและสมาธิ (รวมถึงมรรคองค์อื่นๆอีก ๖ องค์) ไม่มีกำลังแรงพอที่จะตรวจจับและแยกธาตุแยกขันธ์ แยกกิเลสออกจากจิต และรู้เฉพาะในทุกข์ เพื่อให้ความเป็นจริงของทุกข์ ซึ่งก็คือไตรลักษณ์แห่งทุกข์ และสัจจะทั้ง ๔ ได้เกิดปรากฏขึ้นมาให้ได้เรียนรู้ต่อหน้าต่อตา จนเบื่อหน่ายคลายกำหนัด และเกิดโลกุตรปัญญาในที่สุดนะครับ

(เพื่อให้เห็นภาพการแยกธาตุแยกขันธ์ได้ชัดขึ้น ขอให้ลองกลับไปดูตัวอย่างของการปฏิบัติในสัจจบรรพ ธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน ตามที่เคยโพสท์ไว้นะครับ

http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=1&t=35471&start=49
http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=1&t=35471&start=63)

ดังนั้น การฝึกสมาธิ เพื่อให้จิตมีความตั้งมั่น แน่วแน่ "รู้" อยู่ในสิ่งเดียวได้เป็นระยะเวลายาวนาน (โดยไม่เป็นการกระตุ้นนิวรณ์) ..

ไม่ว่าจะรู้ลมหายใจ รู้ท้องพองยุบ รู้คำบริกรรม รู้วิตกวิจาร รู้ปีติ รู้สุข หรือรู้ลงในรู้ ซึ่งก็คือสมาธิในฌาน ๔ เหล่านี้นั้น

จึงเป็นพื้นฐานที่มีความสำคัญอย่างมากต่อการฝึก เพื่อให้จิตจดจ่อ ตั้งมั่น รู้อยู่ในสิ่งเดียวได้ยาวนาน จนธรรมหรือกระบวนธรรมของกายใจ เปิดเผยตัวให้เห็นได้ตามจริง ซึ่งเป็นการพัฒนาในโลกุตรปัญญาของนักปฏิบัติ จนเบื่อหน่ายคลายกำหนัด และเข้าสู่วิมุตติหลุดพ้น

(สมาธิ เป็นเหตุใกล้ให้เกิดปัญญา ซึ่งปัญญาตัวนี้ ก็คือการรู้ชัด แจ้งในธรรมตามความเป็นจริง)

โดยเฉพาะในการฝึกกรรมฐานหมวดธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน ที่ต้องใช้พื้นฐานของสมาธิเป็นอย่างมากในการแยกจิตออกจากสิ่งรบกวนที่มาจากขันธ์อื่น โดยรั้ง หรือ hold จิตให้จดจ่อรู้อยู่ในสิ่งเดียว

คือรู้ธรรมในบรรพนั้นๆอย่างเดียว โดยมีความต่อเนื่องยาวนานพอ จนกระทั่งเห็นชัดถึงการเกิดขึ้น โดยเริ่มตั้งแต่เห็นในต้นเหตุหรือเหตุใกล้ เห็นในปัจจัย เห็นการพัฒนาตัว และเห็นการคลี่คลายตัวลงขององค์ธรรมต่างๆในบรรพนั้นๆอย่างแจ้งชัด จนเกิดปัญญาญาณ

ลองอ่าน ลองศึกษา ลองทบทวนพุทธพจน์ในธัมมานุปัสสนา มหาสติปัฏฐานอย่างละเอียดดูนะครับ แล้วลองฝึกปฏิบัติดูด้วยก็จะยิ่งดีเข้าไปใหญ่

http://84000.org/tipitaka/read/?10/290-299

อย่างเช่นตัวอย่างที่ยกมา คือสัจจบรรพ ซึ่งเป็นกรรมฐานบรรพสุดท้ายในหมวดธัมมานุปัสสนา และเป็นกรรมฐานที่มีผลมาก มีอานิสงค์มาก เพราะเป็นการรู้ตรงๆลงในอริยสัจจ์ ๔ ซึ่งเป็นการกำจัดเสียในตัวอวิชชา ที่เป็นต้นรากของกิเลสทั้งหลายทั้งปวงลงไปตรงๆ จึงมีผลทำให้การเข้าถึงโลกุตรปัญญาเป็นไปได้อย่างรวดเร็ว

(แต่ก็ต้องใช้กำลังของสติ สมาธิ และปัญญามากขึ้นตามกันไป ในการปฏิบัติเพื่อให้รู้แจ้งในธรรมหมวดนี้ ตามเป็นจริงนะครับ)

แล้วจะมาเพิ่มเติมรายละเอียดของการฝึกสมาธิ และกรรมฐานหมวดธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐานในทุกบรรพ โดยเฉพาะสัจจบรรพอีกที (ซึ่งเป็นกรรมฐานเดียวที่มีวิธีปฏิบัติ หรือกิจที่ซับซ้อนนิดหน่อยในแต่ละองค์ธรรม ต่างจากบรรพอื่นที่ใช้วิธี "รู้" ลงไปตรงๆในทุกองค์ธรรมของบรรพนั้นๆ) เมื่อเข้าถึงหมวดอธิจิตตสิกขา และอธิปัญญาสิกขานะครับ

และที่กล่าวมา คืออานิสงค์ของการใช้กำลังของสมาธิ หนุนสติสัมปชัญญะ ในการออกแรงถ่างเพื่อแยกธาตุแยกขันธ์ให้ออกจากกัน

ซึ่งในกระบวนการฝึกปฏิบัติทั้งหมด จะมีช่วงเวลาเดียวที่ผู้ปฏิบัติ ไม่ต้องคอยออกแรงถ่างเพื่อแยกธาตุแยกขันธ์ แต่ขันธ์จะกระจายตัวออกของเขาเองให้รับรู้ได้อย่างแจ่มแจ้งที่สุด ก็คือช่วงขณะที่เกิดมรรคผลช่วงเดียวเท่านั้น นั่นเองครับ

เพราะขณะที่มรรคผลเกิดขึ้นจริงๆแล้วนั้น จะเกิดอาการของการแยกธาตุแยกขันธ์ หรือขันธ์กระจายตัวออกจากกันได้เองโดยไม่ต้องจงใจออกแรงถ่าง เพราะการเกิดนั้น เป็นไปเองตามเหตุปัจจัย คือกำลังของมรรคที่ถึงพร้อม

โดยที่จิต ไม่ได้จงใจใช้กำลังของสติ สมาธิ ปัญญาเข้าไปแยก .. แต่ขันธ์ที่เกาะกันอยู่ จะแยกตัวออกของเขาเอง จิตและขันธ์อื่นๆจะกระจายตัวพรึบออกจากการเกาะเกี่ยวเป็นก้อนเดียวกัน ด้วยกำลังของมรรคที่เป็นอัตโนมัติ

ซึ่งด้วยเหตุที่ขันธ์กระจายตัวออกเองในช่วงของการเกิดมรรคผลนั้น จิตจะแจ้งในกระบวนธรรมของปฏิจจสมุปบาทสายเกิด ซึ่งจะเห็นการกระจายออกแต่ยังอยู่ในสภาพเชื่อมต่อ ร้อยเรียงกันของขันธ์ต่างๆ ที่มีหน้าที่ต่างๆกัน แต่ทำงาน หรือประสานงานร่วมกันตามเหตุปัจจัย เรียงร้อยเป็นกระบวนธรรมที่เรียกว่า ปฏิจจสมุปบาท

ซึ่งกระบวนธรรมที่เกิดขึ้น จะแสดงแต่ตัวสภาวะให้เห็นความว่างเปล่า ไม่มีสัตว์ บุคคล ตัวตน เราเขา ปรากฏ เป็นแต่เพียงกระแสของกระบวนธรรมล้วนๆที่คล้องต่อเนื่องกันเป็นสายโซ่

ซึ่งหลังจากจิตแจ้งกระบวนธรรมดังกล่าวในแวบเดียวแล้ว สิ่งที่จะเผยตัวต่อมาก็คือ การดับซึ่งกระบวนธรรมเหล่านั้น

โดยจะเกิดขึ้นเนื่องจากจิตเกิดปัญญาเห็นถึงสภาวะสุญญตาของธรรมตามความเป็นจริง ทำให้ข้อต่อของกระบวนธรรมขาด โดยในระดับโสดาบัน จะขาดที่ข้อต่อของขั้วอวิชชา ในส่วนของสักกายทิฏฐิ หรือความเห็นผิดว่ามีตัวตน

หรือขาดในข้อต่อของ ตัณหา อุปาทาน ซึ่งได้แก่ ความติดเพลินในกามราคะ ความติดเพลินในภพ (กามตัณหา ภวตัณหา) / ความปฏิเสธในการกระทบกระทั่งแห่งจิต - ความไม่อยากให้เกิดมีแห่งภพ (ปฏิฆะ - วิภวตัณหา) ซึ่งจะปรากฏในชั้นของสกทาคามี และอนาคามี

หรือขาดในข้อต่อของอวิชชา ในส่วนของความไม่รู้ในอริยสัจจ์ ที่จะปรากฏในชั้นอรหันต์ ซึ่งเป็นชั้นเดียวที่ขันธ์ซึ่งกระจายตัวออกแล้ว จะไม่กลับเข้ามารวมตัวกันอีก เนื่องจากกิเลสทั้งหมดที่เป็นเสมือนกาวเชื่อมขันธ์เข้าด้วยกัน ก็คืออวิชชา ตัณหา และอุปาทาน ถูกทำลายลงหมดแล้วอย่างสิ้นเชิง โดยไม่เหลือเชื้อของยางเหนียวอีก

แต่ถ้ายังไม่ถึงในระดับอรหันต์ เชื้อของยางเหนียวซึ่งก็คืออวิชชา หรือตัณหาอุปาทานที่เหลืออยู่ จะทำให้ขันธ์ที่กระจายตัวออก รวมตัวกลับเข้ามายึดเหนี่ยวกันใหม่ (แต่ไม่ครบ หรืออ่อนแรงลงไปบ้างในบางตัวของสังขารขันธ์ หมวดอกุศลเจตสิก)

ซึ่งต้องอาศัยการปฏิบัติที่ใช้กำลังของสติ สมาธิ และปัญญา (ร่วมกับมรรคอื่นๆอีก ๕ องค์) ในการแยกธาตุแยกขันธ์ เพื่อปฏิบัติในสติปัฏฐานกันต่อไปอีก จนกว่าจะแยกขันธ์ให้กระจายออกได้อย่างถาวรในระดับอรหัตตผลที่เป็นสอุปาทิเสสนิพพาน คืออรหันต์ที่ยังดำรงค์ธาตุขันธ์อยู่

และหมดสิ้นซึ่งขันธ์ทั้งหลายอย่างหมดจด ไม่ต้องมีอะไรเหลือให้แยกกันอีก ในระดับอนุปาทิเสสนิพพาน คืออรหันต์ที่สิ้นขันธ์ ดับรอบแล้วอย่างถาวร นั่นเองครับ

ขออนุญาตมาต่อจากคราวที่แล้วกันครับ

ก่อนอื่น พอดีนึกอะไรขึ้นได้ เพื่อกันความสับสน ขอทำความเข้าใจในขอบเขตของบัญญัติตรงนี้ให้สอดคล้องกันเสียก่อนว่า จริงๆแล้วการฝึกสตินั้น (ที่แปลตามพจนานุกรมพุทธศาสตร์ของท่านเจ้าคุณอาจารย์ว่า "ความระลึกได้, นึกได้, ความไม่เผลอ, การคุมใจไว้กับกิจ หรือกุมจิตไว้กับสิ่งที่เกี่ยวข้อง, จำการที่ทำและคำที่พูดแล้ว แม้นานได้") เป็นหัวข้อที่ครอบคลุมกว้างขวางมาก และแทรกอยู่ในทุกหัวข้อของสิกขาทั้ง ๓

ตั้งแต่การฝึกสติ ที่เป็นการฝึกในลักษณะควบกับสัมปชัญญะ (แปลว่า ความรู้ตัวทั่วพร้อม, ความรู้ตระหนัก, ความรู้ชัดเข้าใจชัด ซึ่งสิ่งที่นึกได้) หรือการฝึกสติสัมปชัญญะ ฝึกความรู้เนื้อรู้ตัว ซึ่งเป็นอาหารของอินทรียสังวรศีล และยังอยู่ในหมวดของอธิศีลสิกขา ที่เรากำลังลงรายละเอียดกันอยู่นี่

http://84000.org/tipitaka/read/?35/612,%20
http://84000.org/tipitaka/read/?35/636,%20
http://84000.org/tipitaka/read/?35/672

ไปถึงการฝึกสติ เพื่อให้เกิดผลในขั้นสมถะ เพื่อกำจัดนิวรณ์ ให้จิตสงบตั้งมั่น ซึ่งอยู่ในหมวดของอธิจิตตสิกขา (และสามารถต่อไปถึงขั้นปัญญา) เช่น การฝึกสติด้วยลมหายใจ (อานาปานสติ), ด้วยอาการ ๓๒ (ปฏิกูลมนสิการ), ด้วยธาตุ ๔ (ธาตุมนสิการ), ด้วยเป็นซากศพ (นวสีวถิกา), ด้วยการเจริญฌานต่างๆ ซึ่งมีกล่าวไว้ในกายคตาสติสูตร ที่ใช้กาย เป็นเครื่องระลึกของสติ

http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=14&A=4182&Z=4496&pagebreak=0

หรือกระทั่งใช้สติ ระลึกถึงสิ่งที่ควรระลึก ๑๐ ประการ ตามที่ท่านพุทธโฆษาจารย์ ท่านได้รวบรวมธรรมที่ควรระลึกซึ่งกระจายอยู่ในพระไตรปิฎก ลงไว้เป็นอนุสสติ ๑๐ ในคัมภีร์วิสุทธิมัคค์ สำหรับอธิจิตตสิกขา เพื่อฝึกให้จิตสงบ ตั้งมั่น

http://larnbuddhism.com/visut/2.9.html
http://th.wikisource.org/wiki/วิสุทธิมรรค_เล่ม_๑_ภาคสมาธิ_ปริเฉทที่_๗_ฉอนุสสตินิเทศ_หน้าที่_๓๒๙_-_๓๓๕

จนกระทั่งการฝึกสติเพื่อให้เกิดผลในขั้นโลกุตรปัญญา ซึ่งอยู่ในหมวดของอธิปัญญาสิกขา เช่น การฝึกในกายคตาสติ, การฝึกในสติปัฏฐาน ๔ ฯลฯ ซึ่งเป็นอะไรที่ต้องต่อยอดออกไปอีกโดยใช้พื้นฐานของสติสัมปชัญญะ โดยในบางที่ พระบรมครูท่านถึงกับยกคำว่าสติ ให้มีความหมายถึงสัมมาสติ หรือสติปัฏฐานแลยทีเดียว

http://84000.org/tipitaka/read/?10/90

และบางจุด ยังมีรายละเอียดแทรกลึกลงไปอีกว่า เป็นการฝึกสติเพื่ออะไร เช่น สติในฌาน ๓ เพื่ออยู่เป็นสุขในปัจจุบัน, สติในอาโลกสัญญา เพื่อญาณทัสสนะ, สติในอาการ ๓๒ เพื่อละกามราคะ, สติในนวสีวถิกา เพื่อถอนความถือตัวถือตน หรืออัสมิมานะ, สติในอิริยาบถ เพื่อความรู้เนื้อรู้ตัว หรือสติสัมปชัญญะ

(อนุสสติที่เป็นพุทธวจนะ http://84000.org/tipitaka/read/v.php?B=22&A=7595&Z=7659&pagebreak=0)

ซึ่งสิ่งที่ต้องการจะสื่อให้เข้าใจตรงนี้ก่อนก็คือว่า สติที่กำลังกล่าวถึงในหมวดอธิศีลสิกขาตรงนี้ หมายถึงสติ ที่มาคู่กับคำว่า สัมปชัญญะ คือสติสัมปชัญญะ เพื่อให้เกิดความรู้เนื้อรู้ตัว ซึ่งเป็นอาหารของอินทรียสังวร

โดยมีวิธีฝึกอยู่ ๒ แบบ คือด้วยการรู้กายลงในอิริยาบถ และด้วยการรู้ใจในการฝึกด้วยสมาธิภาวนา (หรือรู้อาการของใจในสมาธิภาวนา อันได้แก่ เวทนา สัญญา วิตก, ซึ่งวิตก เป็นเจตสิกที่สำคัญในหมวดสังขาร) ตามคำสอนของพระบรมครูนะครับ

(อนุสสติข้อที่ ๖ ใน http://84000.org/tipitaka/read/?22/300 และสมาธิภาวนาข้อที่ ๓ ในสมาธิสูตร หรือสังคีติสูตร http://84000.org/tipitaka/read/?21/41, http://84000.org/tipitaka/read/?11/233)

ซึ่งจะต้องใช้องค์ธรรมที่สำคัญ ประกอบร่วมในการฝึกก็คือ สติ ปัญญาสัมปชัญญะ และสมาธิ

และจากตอนต้นที่ให้ความหมายเพื่อให้เข้าใจได้ง่ายๆไว้นะครับว่า

สติ = การ "ระลึก" รู้ได้
ปัญญาสัมปชัญญะ = การรู้ได้อย่าง "ชัดเจน" ในสิ่งที่ระลึก ตรงตามสภาวธรรม
และ สมาธิ = "ความตั่งมั่น จดจ่อต่อเนื่อง" ในสภาวะของการรู้ได้อย่างชัดเจนนั้น อย่างต่อเนื่อง ยาวนาน

ดังนั้น สติสัมปชัญญะ จึงเป็นองค์ธรรมที่เนื่องด้วยทั้งศีล (คือ เป็นอาหารของอินทรียสังวรศีล), สมาธิ (คือ ต้องใช้พื้นของสมาธิ เพื่อทำกิจร่วมด้วย), และปัญญา (คือ สัมปชัญญะ อาการรู้ชัด)

ซึ่งสติสัมปชัญญะนี้ จะเป็นกุศลธรรมที่ทำให้เกิดกุศลจิต ใช้ฝึกเพื่อเป็นพื้นฐานของอินทรียสังวร ซึ่งจะต่อยอดไปที่สุจริต ๓ สติปัฏฐาน๔ โพชฌงค์ ๗ จนกระทั่งเข้าถึงวิชชาและวิมุตติ

โดยความที่สติสัมปชัญญะเป็นองค์ธรรมที่เนื่องด้วยกุศล จึงเป็นองค์ธรรมที่ไม่เกิดร่วมกับกิเลส เนื่องเพราะตอนที่มีกิเลส ..

๑) จิต ไม่ได้ระลึกรู้ลงกายใจ แต่ไปรู้ลงในกิเลสวัตถุ (กิเลสวัตถุ ๑๐ http://84000.org/tipitaka/read/?35/1026) หรือที่องค์หลวงปู่ดูลย์ท่านว่า ส่งจิตออกนอก

เช่น เห็นสาวสวยหนุ่มหล่อแล้วไม่ได้รู้ลงที่กายใจ แต่ไปรู้ลงที่สาวสวยหนุ่มหล่อ

และ

๒) ไม่ได้รู้กิเลสวัตถุชัด ตามเป็นจริง แต่รู้ตามการปรุงของกิเลส ซึ่งจะประกอบไปด้วยอาการชอบ (อภิชฌา) กำหนัดรักใคร่ หลงไหลติดเพลิน หรือชัง (โทมนัส) อึดอัดคับข้อง หงุดหงิดโกรธแค้น เข้าร่วมด้วย

เช่น เห็นสาวสวยหนุ่มหล่อแล้วไม่เห็นตามจริงว่าเป็นเพียงก้อนธาตุธรรมธาตุ แต่เห็นเป็นวัตถุอันน่าใคร่

ทำให้เกิดการจมแช่ หลงไหล คือ หลง (โมหะ) และ ไหล (แกว่งไกว ไหว ไม่ตั้งมั่น ไม่ประกอบด้วยสติ และปัญญา) ไปตามกิเลส

ปูพื้นทำความเข้าใจในขอบเขตที่จะกล่าวต่อไปกันคร่าวๆแล้ว ก่อนจะไปที่การฝึกสติสัมปชัญญะด้วยการรู้นาม หรือรู้ใจผ่านสมาธิภาวนา ขอเพิ่มเติมรายละเอียดบางส่วนที่ยังไม่ครบ ในการฝึกสติสัมปชัญญะด้วยการรู้รูป หรือรู้กาย ผ่านอิริยาบถกันอีกนิดหน่อยนะครับ

การฝึกสติสัมปชัญญะด้วยการรู้กายผ่านอิริยาบถนี้ สามารถฝึกด้วยการทำความรู้สึกตัว หรือรู้ตัวทั่วพร้อมได้ตลอดทั้งวัน ทั้งในทุกอิริยาบถใหญ่และย่อย ยกเว้นช่วงเวลาเดียว คือในขณะที่จิตตกภวังค์หลับสนิท

แต่ในขณะที่นอน พระบรมครูท่านก็ยังมีวิธีให้ฝึกด้วยการเข้านอนอย่างรู้ตัวทั่วพร้อม มีสติสัมปชัญญะในท่าตะแคงขวา ซ้อนเท้าเหลื่อมเท้าแบบสีหไสยา และทำความหมายในอันที่จะลุกขึ้นทันทีที่ตื่นขึ้นมาใหม่ ด้วยความหมายใจว่าจะไม่ประกอบความสุขในการนอน ในการเอนข้าง หรือในการเคลิ้มหลับ ตามที่ท่านได้แนะนำองค์พระโมคคัลลานะ ในโมคคัลลานสูตร

http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=23&A=1873&Z=1938&pagebreak=0

ซึ่งการนอนอย่างมีสตินี้ จะมีอานิสงค์ ๕ ประการตามที่พระบรมครูทรงกล่าวไว้ คือหลับสบาย ตื่นสบาย ไม่ฝันเห็นสิ่งเลวทราม เทวดารักษา และน้ำอสุจิไม่เคลื่อน (ข้อสุดท้ายนี้เฉพาะผู้ชาย เพราะท่านกล่าวกับพระภิกษุ)

http://84000.org/tipitaka/read/?8/1224

ซึ่งอานิสงค์ที่ทำให้หลับก็สบาย และตื่นก็สบายนี้ สำหรับผู้ปฏิบัติที่มีสติสัมปชัญญะเข้มแข็งดีแล้ว เวลานอนในขณะที่ขยับตัวก็จะรู้ และหลับต่อลงได้แบบปิดสวิตช์เหมือนเดิม

อีกทั้งเวลานอน ก็สามารถกำหนดเวลาในการตื่นได้อย่างไม่คลาดเคลื่อนมากเกินไปกว่าบวกลบสิบนาที โดยที่ไม่จำเป็นต้องตั้งนาฬิกาปลุกในทุกเช้าเลยนะครับ

แล้วก็ไม่จำเป็นต้องใช้เวลาในการพักผ่อนนอนหลับมากมายอะไรด้วย คือแค่วันละ ๔ ถึง ๕ ชั่วโมงก็เพียงพอแล้วสำหรับฆราวาสในวัยทำงานที่ยังต้องมีภารกิจในการหาเลี้ยงชีพอยู่เป็นประจำทุกวัน (แต่ไม่ใช่การงานที่ต้องฝึกซ้อมมากแบบนักกีฬา หรือออกแรงแบกหามเป็นกรรมกร จนร่างกายต้องการการพักผ่อนมากกว่าอาชีพธรรมดาทั่วไป)

หรือเป็นไปได้แม้กระทั่งไม่ได้หลับไม่ได้นอนกันทั้งคืนตามความหมายถึงการนอนแบบโลกๆ แต่ต้องนอนตามแบบฉบับของพระบรมครูนะครับ คือตถาคตไสยา http://84000.org/tipitaka/read/?21/246 ได้แก่การพักผ่อนในฌาน ๔ ซึ่งมีสติบริสุทธิอยู่

ซึ่งจะฝึกได้วิธีหนึ่งด้วยการกำหนดรู้ในรู้ หรือรู้ในจิต ซึ่งตรงตามหัวข้อการปฏิบัติในอานาปานสติ รู้เฉพาะในจิต ไปจนถึงการทำจิตให้ปล่อยอยู่ จิตจะมีสติรู้ชัดอยู่ในรู้อย่างบริสุทธิ์ เบาสบาย ใสกระจ่าง สว่างไสวไปตลอดทั้งคืนยันเช้ามืด โดยไม่มีอาการอดนอนง่วงมึนซึมปรากฏ หลังออกจากการพักผ่อนแบบที่ว่านี้แล้วในวันรุ่งขึ้น

ซึ่งจะทำถึงตรงนี้ได้ จะต้องมีเหตุปัจจัยอื่นๆอีกที่สนับสนุน เช่น ความชำนาญในการเข้า ทรงอยู่ และออกจากฌาน หรือวสีในฌาน, สัปปายะทั้ง ๗, การฝึกปฏิบัติในศีล ๘ โดยเฉพาะข้ออพรหมจริยา, วิกาลโภชนา, และนัจจะ คีตะ วาทิตะ วิสูกะ ทัสสนา, ฯลฯ

โดยเฉพาะข้อปฏิบัติในศีล ๘นั้น ผู้ปฏิบัติที่ชำนาญในฌานแล้ว จะเข้าใจได้อย่างแจ่มแจ้งลึกซึ้งถึงใจเลยนะครับว่า ทำไมพระบรมครูถึงได้กล่าวว่า ศีลที่พระอริยเจ้าใคร่แล้ว หรืออริยกันตศีลนั้น ได้แก่ศีลที่ไม่ขาด ไม่ทะลุ ไม่ด่าง ไม่พร้อย เป็นไท อันวิญญูชนสรรเสริญ อันตัณหาและทิฐิไม่แปดเปื้อน ..

และที่สำคัญคือในส่วนท้ายสุดที่ว่า "ดำเนินไปเพื่อได้สมาธิ" ด้วย

ซึ่งวิสุทธิปาละจะพยายามลงรายละเอียดของการปฏิบัติตรงนี้ตามสติปัญญาที่พอจะมี คือการทรงฌานเพื่อการพักผ่อน รวมถึงความสามารถที่จะทรงฌานอยู่ได้ในชีวิตประจำวันอีกทีเมื่อถึงช่วงอธิจิตตสิกขานะครับ

กลับมาที่การฝึกสติสัมปชัญญะด้วยการรู้กายในขณะตื่นกันอีกที

ซึ่งถ้าจะว่ากันอย่างคร่าวๆแล้ว ผู้ปฏิบัติจะสามารถฝึกได้ทั้งในขณะใช้ชีวิตประจำวันตามปรกติ ตั้งแต่ตื่นนอนยันเข้านอนเลยทีเดียว

ไม่ว่าจะในการลุก ในการนั่ง ในการก้าว ในการถอย ในการแล ในการเหลียว ในการคู้ ในการเหยียด ในการทาน ในการเคี้ยว ในการดื่ม ในการถ่าย ในการพูด ในการนิ่ง ฯลฯ

หรือจงใจฝึกตามเวลาและรูปแบบอิริยาบถที่กำหนด เช่น ในการเดินจงกรม (ที่แปลว่า เดินไปมาโดยมีสติกำกับ) ในการดูลมหายใจ ในการดูท้องพองยุบ ในการเคลื่อนไหวมือตามจังหวะ หรือแม้แต่ในการเล่นโยคะ หรือรำมวยจีนตามท่าที่กำหนดต่างๆ ฯลฯ

ซึ่งการฝึกตามเวลาและรูปแบบอิริยาบถที่กำหนดนั้น ก็จะเป็นการฝึกเพื่อให้เกิดความคุ้นเคยคุ้นชิน จนลามมาสู่การเกิดขึ้นของสติสัมปชัญญะและอินทรียสังวรเพื่อคุ้มครองจิตได้บ่อยๆ ในกิจกรรมต่างๆของการใช้ชีวิตประจำวันด้วย นะครับ

และการฝึกตามรูปแบบนี้ สำหรับนักปฏิบัติมือใหม่ ครูบาอาจารย์ท่านมักจะแนะนำให้ฝึกด้วยความ "ช้า" เข้าไว้ก่อนในตอนแรก

เช่น ถ้าจะเดิน ก็เดินให้ช้า ถ้าจะเคลื่อนไหว ก็เคลื่อนไหวให้ช้า ฯลฯ (แต่ในส่วนหายใจ ไม่ต้องช้านะครับ แต่ท่านเปลี่ยนเป็น ให้หายใจยาวแทน ในช่วงแรก)

ซึ่งการเคลื่อนไหวที่ "ช้า" ในช่วงแรก ก็เพื่อให้เกิดความ "ชัด"

นั่นคือ เพื่อให้เกิดสัมปชัญญะ ที่จะอำนวยการให้จิต รู้ในการเคลื่อนไหวได้ "ชัด"

แต่ถ้าปฏิบัติไปสักระยะ จนแจ้งในความชัดแล้ว ก็ไม่จำเป็นต้องช้า

แต่ให้ปฏิบัติตามความเร็วที่ใช้งานเป็นปรกติในชีวิตประจำวันได้เลย

เพราะสติสัมปชัญญะที่ฝึกมาในรูปแบบที่กำหนดตรงนี้ สุดท้ายแล้ว จะเป็นการฝึกที่ต้องนำมาใช้ให้เกิดผลอย่างยิ่งในชีวิตประจำวัน ซึ่งเป็นเวลาที่ต้องการองค์ของศีลที่เรียกว่า อินทรียสังวร มาคุ้มครองจิต เพื่อให้เกิดสุจริตทางกาย วาจา ใจ มากที่สุด

ดังนั้น สำหรับครูบาอาจารย์วัดป่าแล้ว เวลาเดินจงกรม ท่านจึงใช้ความเร็วในการเดินตามปรกติ แต่ให้มีสติกำกับในทุกขณะ

และการเคลื่อนไหวที่เร็วโดยมีสติกำกับ ก็จะมีอานิสงค์อีกประการก็คือ

สติ จะคุมจิตให้มีสัมปชัญญะ รู้ชัดอยู่กับกิจ โดยที่ไม่เกิดอาการวอกแวกไปหลงคิดฟุ้งได้ง่ายเหมื่อนกับการเคลื่อนไหวช้า ที่จิตมักเผลอให้อาการคิดฟุ้งแทรกได้อยู่เรื่อย

แต่ตรงนี้ก็แล้วแต่จริตของผู้ปฏิบัตินะครับ โดยบทสรุปสุดท้ายจะอยู่ที่ผลของการปฏิบัตินั้นนั่นเอง ก็คือมีสติสัมปชัญญะ รู้เนื้อรู้ตัวดีขึ้น ซึ่งบางท่านเคลื่อนไหวช้าแล้วจิตตามอาการได้ชัด แต่บางท่านต้องใช้การเคลื่อนไหวที่เร็ว ถึงจะทำให้จิตไม่วอกแวก จดจ่ออยู่กับกิจได้ชัดเจน ยาวนาน

และการฝึกสติสัมปชัญญะตามรูปแบบที่กำหนดนั้น ตามประสบการณ์ของวิสุทธิปาละแล้ว การเดินจงกรม จะเป็นการฝึกที่มีอานิสงค์มาก ตามที่พระบรมครูท่านได้กล่าวไว้นะครับ

[๒๙] ดูกรภิกษุทั้งหลาย อานิสงส์ในการจงกรม ๕ ประการนี้
๕ ประการเป็นไฉน คือ ภิกษุผู้เดินจงกรมย่อมเป็นผู้อดทนต่อการเดินทางไกล ๑
ย่อมเป็นผู้อดทนต่อการบำเพ็ญเพียร ๑ ย่อมเป็นผู้มีอาพาธน้อย ๑ อาหารที่กิน
ดื่ม เคี้ยว ลิ้มแล้วย่อมย่อยไปโดยดี ๑ สมาธิที่ได้เพราะการเดินจงกรมย่อมตั้ง
อยู่ได้นาน ๑ ดูกรภิกษุทั้งหลาย อานิสงส์ในการเดินจงกรม ๕ ประการนี้แล ฯ

http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=22&A=629&Z=635&pagebreak=0