เอาสั้นๆ ในพระอภิธรรมมัตสังคหะ ท่านอธิบายจำแนกแจกแจงไว้ว่า
ปรมัตถ์ธรรม แบ่งเป็นจิต เจตสิก รูปและนิพพาน

ปัญหาของเช่นนั้น คือเข้าใจว่า วิญญานกับวิญญานหกที่เกิดในผัสสะเป็นตัวเดียวกัน

ผมแย้งว่ามันผิด แล้วมันผิดอย่างไรตรงไหน ในพระอภิธรรมมัตสังคหะท่านอธิบายไว้ว่า

จิตปรมัตถ์คือวิญญาน
เจตสิกปรมัตถ์คือ อาการของจิตหรือสังขารขันธ์
วิญญานหกเป็นสัมปยุตปัจจัยของผัสสะ พูดง่ายๆก็คือ ผัสสะประกอบด้วย
วิญญานหกตัวใดตัวหนึ่ง...อายตนะภายใน...อายตนะภายนอก ทั้งสามทำสัมปยุตกันเรียกว่าผัสสะ

ที่นี่มาดูว่าผัสสะคืออะไรในปรมัตถ์ธรรม ผัสสะเป็นเจตสิกเป็นสังขารขันธ์
แต่วิญญานเป็นจิต
วิญญานหกในผัสสะจึงเป็นเจตสิกไม่ใช่จิตหรือวิญญาน

การจะพิจารณาวิญญานหก จะพิจารณาแต่วิญญานไม่ได้ จะต้องพิจารณาในลักษณะของผัสสะ
เพราะถ้าไม่มีผัสสะย่อมไม่มีวิญญานหก

สภาวะที่ไม่มีผัสสะเขาเรียกว่า จิตตกภวังค์หรือภวังคจิต
การที่จิตเป็นภวังคจิตนานๆ อย่างเช่นการนอนหลับสนิท จะมีวิญญานคอยรักษาภพไว้
นี้เป็นความแตกอีกอย่างของวิญญานกับวิญญานหก

เมา แต่เช้านะโฮฮับ
วิญญาณ กลายเป็นเจตสิกไปแล้ว มั่วต่อไปโฮฮับ

เปล่าประโยชน์