อรรถกถาอุตตราวิมาน
http://www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=15

บุรุษเข็ญใจชื่อปุณณะ ...กลายเป็น ..ปุณณเศรษฐี..บิดาของนางอุตตรา


พระผู้มีพระภาคเจ้าประทับอยู่ ณ พระเวฬุวัน กลันทกนิวาปสถาน กรุงราชคฤห์.

สมัยนั้น บุรุษเข็ญใจชื่อปุณณะ อาศัยราชคฤหเศรษฐี เลี้ยงชีพอยู่.
ภริยาของเขาชื่อว่าอุตตรา.
หญิงที่เป็นคนในเรือนชื่อว่าอุตตรา มี ๒ คน รวมทั้งธิดา [ของเขาด้วย]

ต่อมาวันหนึ่ง เขาโฆษณาว่า มหาชนในกรุงราชคฤห์ควรเล่นนักษัตร ๗ วัน.
เศรษฐีฟังเรื่องนั้นแล้วพูดกะปุณณะซึ่งมาแต่เช้าว่า พ่อเอ๋ย คนใกล้บ้านเรือนเคียงของเราประสงค์จะเล่นนักษัตรกัน เจ้าเล่าจักเล่นนักษัตรหรือจักทำงานรับจ้าง.
ปุณณะตอบว่า นายท่าน ธรรมดางานนักษัตร ก็สำหรับคนมีทรัพย์ดอกขอรับ ส่วนในเรือนของกระผมไม่มีแม้แต่ทรัพย์และข้าวสารที่จะกิน ในวันพรุ่งนี้ กระผมไม่ต้องการงานนักษัตร ได้โคก็จักไปไถนา.
เศรษฐีกล่าวว่า ถ้าอย่างนั้น ก็จงรับเอาโคไป.


เขารับเอาโคงานและไถจ้างงานไป กล่าวกะภริยาว่า แม่นาง ชาวเมืองเล่นงานนักษัตรกัน เพราะเป็นคนจน ฉันก็ต้องไปทำงานรับจ้าง เจ้าหุงต้มอาหารเป็น ๒ เท่าในวันนี้ก่อนแล้วค่อยนำไปให้ฉันนะ แล้วก็ไปนา.

แม้ท่านพระสารีบุตรเถระเข้านิโรธสมาบัติ ๗ วันแล้ว ออกจากนิโรธสมาบัตินั้น สำรวจดูว่า วันนี้ เราควรจะสงเคราะห์ใครเล่าหนอ ก็เห็นปุณณะเข้าอยู่ในข่ายคือญาณของตน ใคร่ครวญดูว่าปุณณะผู้นี้มีศรัทธาอาจสงเคราะห์เราไหมหนอ ก็รู้ว่าเขามีศรัทธาสามารถสงเคราะห์ได้ และเขาจะได้มหาสมบัติ เพราะข้อนั้นเป็นปัจจัย จึงถือบาตรจีวรไปยังที่เขาไถนา เห็นกอไม้กอหนึ่งใกล้ริมบ่อ จึงยืนอยู่.


ปุณณะเห็นพระเถระแล้วหยุดไถนา ไหว้พระเถระด้วยเบญจางคประดิษฐ์ คิดว่าพระเถระคงต้องการไม้ชำระฟัน จึงทำกัปปิยะไม้ชำระฟันแล้วถวาย. พระเถระจึงนำบาตรและผ้ากรองน้ำให้เขาไป. เขาคิดว่าพระเถระคงต้องการน้ำ จึงรับบาตรและผ้ากรองน้ำนั้น กรองน้ำแล้วถวาย.


พระเถระคิดว่า ปุณณะนี้อยู่หลังเรือนของคนอื่นๆ ถ้าเราจักไปยังประตูเรือนของเขา ภริยาของปุณณะนี้คงจักไม่อาจเห็นเราได้ จำเราจักอยู่ในที่ตรงนี้แหละจนกว่าภริยาของเขานำอาหารเดินทางมา. พระเถระรออยู่หน่อยหนึ่งในที่ตรงนั้นนั่นแหละ รู้ว่าภริยาของเขาเดินทางมาแล้ว ก็ออกเดินบ่ายหน้าไปภายในกรุง. ระหว่างทาง นางเห็นพระเถระ ก็คิดว่า บางคราวเมื่อมีไทยธรรม เราก็ไม่พบพระผู้เป็นเจ้า บางคราวเมื่อเราพบพระผู้เป็นเจ้า ก็ไม่มีไทยธรรม แต่วันนี้ เราพบพระผู้เป็นเจ้าด้วย ไทยธรรมนี้ก็มีอยู่ด้วย พระผู้เป็นเจ้าจักสงเคราะห์เราได้ไหมหนอ. นางลดภาชนะอาหารลงแล้ว ไหว้พระเถระด้วยเบญจางคประดิษฐ์กล่าวว่า ท่านเจ้าข้า ขออย่าคิดเลยว่าของนี้ปอนหรือประณีต โปรดสงเคราะห์ดีฉันผู้เป็นทาสเถิด.

ขณะนั้น พระเถระก็น้อมบาตรเข้าไป เมื่อนางเอามือข้างหนึ่งถือภาชนะ เอามืออีกข้างหนึ่งถวายอาหารจากภาชนะนั้น เมื่อถวายได้ครึ่งหนึ่ง ท่านก็เอามือปิดบาตรบอกว่า พอละ.
นางจึงกล่าวว่า ท่านเจ้าข้า อาหารนี้มีส่วนเดียวไม่อาจแบ่งเป็นสองส่วนได้ ขอท่านโปรดอย่าสงเคราะห์เฉพาะโลกนี้แก่ทาสของท่านเลย สงเคราะห์ถึงโลกหน้าด้วย ดีฉันปรารถนาจะถวายหมดไม่เหลือเลยเจ้าข้า แล้วเอาอาหารทั้งหมดวางลงในบาตรของท่าน ตั้งความปรารถนาว่า ขอดีฉันจงมีส่วนแห่งธรรมที่ท่านเห็นแล้ว ด้วยนะเจ้าข้า.

พระเถระกล่าวว่า จงสมปรารถนาเถิด แล้วยืนทำอนุโมทนา นั่งฉัน ณ ที่สะดวกด้วยน้ำแห่งหนึ่ง.
แม้นางก็กลับไปหาข้าวสารหุงเป็นข้าวสวย.

ส่วนปุณณะไถที่ประมาณ ๘ กรีสไม่อาจทนความหิวได้ก็ปลดโค เข้าไปยังร่มไม้แห่งหนึ่ง นั่งมองนางอยู่. ขณะนั้น ภริยาของเขาถืออาหารเดินไป เห็นเขาแล้วก็คิดว่า เขาหิวนั่งมองเรา ถ้าจักตะคอกเราว่า ช่างช้าเหลือเกิน แล้วตีด้วยด้ามปฏักไซร้ กรรมที่เราทำก็จักไร้ประโยชน์ จำเราจักบอกกล่าวเขาเสียก่อน จึงพูดอย่างนี้ว่า นายจ๋า วันนี้ดีฉันทำจิตผ่องใสทั้งวัน โปรดอย่าทำกรรมที่ดีฉันทำไว้แล้วให้ไร้ประโยชน์เลย ดีฉันนำอาหารสำหรับนายมาแต่เช้า ระหว่างทางพบท่านพระธรรมเสนาบดี จึงถวายอาหารสำหรับนายแก่ท่าน แล้วกลับบ้านหุงอาหารแล้วจึงมา นายจ๋า โปรดทำจิตให้ผ่องใสเถิด.

ปุณณะนั้นถามว่า แม่นางพูดอะไร ฟังเรื่องนั้นสักครั้ง แล้วกล่าวว่า แม่นาง เจ้าถวายอาหารสำหรับฉันแก่พระผู้เป็นเจ้า ช่างทำดีแท้ แม้ฉันก็ถวายไม้ชำระฟันและน้ำบ้วนปากแก่ท่านเมื่อเช้าตรู่วันนี้ เขามีใจผ่องใสยินดีถ้อยคำนั้น ลำบากกายเพราะได้อาหารตอนสาย จึงวางศีรษะหนุนตักของนางแล้วก็หลับไป.


..
ลำดับนั้น เนื้อที่ๆ เขาไถตอนเช้า ละเอียดเป็นฝุ่น กลายเป็นทองสีแดงไปหมด ปรากฏงดงามเหมือนกองดอกกรรณิการ์. เขาตื่นแล้วมองดู กล่าวกะภริยาว่า แม่นาง เนื้อที่ๆ ฉันไถไว้แห่งหนึ่งปรากฏชัดแก่ฉันเป็นทองไปหมด หรือลูกตาของฉันฝาดไป เพราะได้อาหารสายเกินไปหนอ.
ภริยากล่าวว่า นายจ๋า มันปรากฏแก่สายตาของดีฉันก็อย่างนั้นเหมือนกันจ้ะ.
..

เขาลุกขึ้นเดินไปที่นั้นหยิบขึ้นมาก้อนหนึ่ง ทุบที่หัวไถก็รู้ว่าเป็นทองจริงๆ คิดว่า โอ! ผลในทานที่เราถวายพระผู้เป็นเจ้าพระธรรมเสนาบดีแสดงในวันนี้แล้วสิหนอ เราไม่อาจปกปิดทรัพย์เท่านี้ไว้บริโภคได้แล้วบรรจุทองเต็มภาชนะอาหารที่ภริยานำมา ไปยังราชสกุล.
พระราชาพระราชทานโอกาสแล้วเข้าไปถวายบังคม เมื่อตรัสถามว่า อะไรกัน พ่อเอ๋ย จึงกราบทูลว่า ข้าแต่สมมติเทพ วันนี้เนื้อที่ๆ ข้าพระบาทไถนา กลายเป็นกองทองไปหมด จะโปรดให้นำทองที่เกิดมาไว้ก็ควรด้วยเกล้า พระเจ้าข้า.
พระราชาตรัสถามว่า เจ้าเป็นใคร. กราบทูลว่า ข้าพระบาท ชื่อปุณณะ พระเจ้าข้า. ตรัสถามว่า วันนี้เจ้าทำบุญอะไร. กราบทูลว่า ข้าพระบาทถวายไม้ชำระฟันและน้ำบ้วนปากแต่เช้าตรู่แก่ท่านพระธรรมเสนาบดี ส่วนภริยาของข้าพระบาท ถวายอาหารที่เขานำมาสำหรับข้าพระบาทแก่พระผู้เป็นเจ้าเหมือนกัน พระเจ้าข้า.
พระราชาทรงสดับเรื่องนั้นแล้ว ตรัสว่า ท่านทั้งหลาย เขาว่าผลทานที่ถวายท่านพระธรรมเสนาบดีแสดงออกแล้วในวันนี้นี่เอง ตรัสถามว่า พ่อเอ๋ย เจ้าจะทำอย่างไร. กราบทูลว่า โปรดส่งเกวียนหลายพันเล่มให้ขนทองเข้ามาเถิด พระเจ้าข้า.
พระราชาก็ทรงส่งเกวียนไปขน. เมื่อพวกราชบุรุษถือเอาทอง ด้วยพูดว่า สมบัติของพระราชา ทองที่ถือเอาก็กลายเป็นดินไป จึงไปกราบทูลพระราชา. ตรัสถามว่า พวกเจ้าพูดว่ากระไร จึงถือเอา. กราบทูลว่า สมบัติของพระองค์ พระเจ้าข้า. จึงทรงสั่งว่า พ่อเอ๋ย พวกเจ้าจงไปใหม่ กล่าวว่า สมบัติของปุณณะ แล้วถือเอามา. พวกราชบุรุษก็ปฏิบัติตามที่ทรงสั่งไว้. ทองที่ถือเอาๆ ก็เป็นทองดังเดิม.
พวกเขาขนทองมาหมดแล้ว ทำเป็นกองไว้ที่พระลานหลวง กองสูงถึง ๘๐ ศอก. พระราชาจึงทรงสั่งให้ชาวกรุงประชุมกัน ตรัสถามว่า ในพระนครนี้ ทองของใครมีเท่านี้บ้าง. กราบทูลว่า ไม่มี พระเจ้าข้า. ตรัสถามว่า ควรให้อะไรแก่เขาเล่า. กราบทูลว่า ฉัตรตำแหน่งเศรษฐี พระเจ้าข้า. พระราชาตรัสว่า ปุณณะจงเป็นเศรษฐีมีทรัพย์มาก แล้วพระราชทานฉัตรตำแหน่งเศรษฐีแก่เขาพร้อมด้วยโภคสมบัติยิ่งใหญ่.
ครั้งนั้น ปุณณะนั้นกราบทูลพระราชาว่า ข้าแต่สมมติเทพ ข้าพระบาทอยู่ในสกุลอื่นตลอดเวลาเท่านี้ ขอโปรดพระราชทานที่อยู่แก่ข้าพระบาทด้วย. พระราชาตรัสว่า ถ้าอย่างนั้น จงดู นั่นกองไม้ปรากฏอยู่ จงให้นำกองไม้นั้นมาปลูกเรือนเสีย ตรัสบอกสถานที่เป็นเรือนของเศรษฐีเก่า.
ปุณณเศรษฐีนั้นให้ปลูกเรือน ๒-๓ วันเท่านั้นตรงที่นั้น รวมงานมงคลขึ้นบ้านและงานมงคลฉลองฉัตรตำแหน่งเป็นงานเดียวกัน ได้ถวายทานแก่ภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุข ๗ วัน.
ครั้งนั้น พระศาสดา เมื่อทรงอนุโมทนาทาน ตรัสอนุปุพพีกถาแก่เขา จบธรรมกถา ปุณณเศรษฐีภริยาและธิดาของเขา ชื่ออุตตรารวม ๓ คนได้เป็นโสดาบัน.

อนุโมทนาสาธุค่ะ

ต่อมา ราชคหเศรษฐีขอธิดาของปุณณเศรษฐีให้บุตรของตน ถูกปุณณเศรษฐีปฏิเสธ จึงกล่าวว่า อย่าทำอย่างนี้เลย ท่านอาศัยเราอยู่ตลอดเวลาเท่านี้จึงได้สมบัติ จงให้ธิดาของท่านแก่บุตรเราเถิด. ปุณณเศรษฐีนั้นกล่าวว่าพวกท่านเป็นมิจฉาทิฏฐิ ธิดาของเราเว้นพระรัตนตรัยเสีย ก็อยู่ด้วยไม่ได้ เราจึงไม่ให้ธิดาแก่บุตรของท่านนั้น.
ครั้งนั้น กุลบุตรเศรษฐีคฤหบดีเป็นต้นเป็นอันมาก พากันอ้อนวอนปุณณเศรษฐีนั้นว่า ท่านอย่าทำลายความคุ้นเคยกับราชคหเศรษฐีนั้นเลย โปรดให้ธิดาแก่เขาเถิด.
ปุณณเศรษฐีนั้นรับคำของคนเหล่านั้น แล้วได้ให้ธิดาในดิถีเพ็ญเดือน ๘.
ครั้งนั้น ตั้งแต่มีสามี อุตตราธิดานั้นไม่ได้เข้าไปหาภิกษุหรือภิกษุณี ถวายทานหรือฟังธรรมเลย เมื่อเวลาล่วงไป ๒ เดือนครึ่ง จึงถามหญิงรับใช้ที่ยืนอยู่ใกล้ๆ ตนว่า บัดนี้ในพรรษายังเหลืออยู่เท่าไร. หญิงรับใช้จึงตอบว่า ครึ่งเดือน เจ้าค่ะแม่เจ้า.
อุตตราธิดานั้นจึงส่งข่าวบอกบิดามารดาว่า เหตุไร บิดามารดาจึงจับลูกขังไว้ในเรือนจำอย่างนี้ บิดามารดาเฆี่ยนดีฉัน ประกาศให้เป็นทาสของคนอื่นเสียยังจะดีกว่า ไม่ควรให้แก่สกุลมิจฉาทิฏฐิเช่นนี้ ตั้งแต่ดีฉันมาแล้ว ก็ไม่ได้ทำบุญแม้สักอย่างหนึ่ง เป็นต้นว่าเห็นภิกษุ.
คราวนั้น บิดาของนางจึงประกาศความเสียใจว่า ธิดาของเราตกทุกข์จึงส่งทรัพย์ไป ๑๕,๐๐๐ กหาปณะ และส่งข่าวไปว่าในนครนี้มีโสเภณีชื่อสิริมา รับทรัพย์วันละพันทุกวัน จงเอาทรัพย์นี้นำนางมามอบแก่สามีแล้ว จงทำบุญตามชอบใจของตนเถิด.


นางอุตตราธิดาก็กระทำอย่างนั้น เมื่อสามีเห็นนางสิริมาจึงถามว่า นี้อะไรกัน จึงกล่าวว่า นายท่าน สหายของฉันจะปรนนิบัติท่านตลอดครึ่งเดือนนี้ ส่วนดีฉันประสงค์จะให้ทาน ฟังธรรมตลอดกึ่งเดือนนี้.
สามีนั้นเห็นหญิงนั้นสวยก็เกิดความสิเนหา จึงรับคำว่า ดีซิจ๊ะ.


ฝ่ายนางอุตตราธิดานิมนต์พระสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุขทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ขอพระองค์โปรดอย่าไปที่อื่น รับอาหารในที่นี้นี่แหละตลอดครึ่งเดือนนี้ ถือเอาปฏิญญาของพระศาสดาดีใจว่า ตั้งแต่บัดนี้ไป เราจักได้บำรุงพระศาสดาและฟังธรรมจนถึงวันมหาปวารณา. สั่งว่า พวกเจ้าจงต้มข้าวต้มอย่างนี้ จงหุงข้าวสวยอย่างนี้ จงทอดขนมอย่างนี้ เที่ยวจัดแจงกิจทุกอย่างในโรงครัวใหญ่.


ลำดับนั้น สามีของนางมุ่งหน้าไปยังโรงครัวใหญ่ด้วยคิดว่า พรุ่งนี้เป็นวันมหาปวารณา ยืนใกล้หน้าต่างตรวจดูว่า หญิงโง่งั่งคนนั้นกำลังเที่ยวทำอะไรหนอ เห็นนางนั้นมอมแมมด้วยเหงื่อเปรอะเปื้อนด้วยเขม่าเที่ยวจัดแจงอยู่อย่างนั้น คิดว่า โอ หญิงโง่เง่าไม่ได้เสวยสิริสมบัตินี้ในฐานะเช่นนี้ เที่ยวปลื้มใจว่าจักบำรุงเหล่าสมณะโล้น ดังนี้หัวเราะแล้วลับไป.

ขณะนั้น นางสิริมาคิดว่าเนยใสนี้คงจักเย็น จึงเอากระบวยตักใหม่ถือเดินมา. พวกทาสีของนางอุตตราเห็นก็ตะคอกว่า เฮ้ยอีหญิงดื้อ เจ้าไม่ควรจะราดเนยที่เดือดบนศีรษะเจ้านายของข้า ลุกขึ้นรุมตบถีบจนนางสิริมาล้มลง. นางอุตตราธิดาแม้จะห้ามก็ห้ามไม่ได้. ครั้งนั้น นางยืนอยู่ข้างบนห้ามทาสีทุกคนแล้วสอบสวนนางสิริมาว่า เหตุไร เจ้าจึงทำกรรมหนักเช่นนี้ ให้อาบด้วยน้ำอุ่น ชโลมด้วยน้ำมันยาที่เคี่ยวถึงร้อยครั้ง.
ขณะนั้น นางสิริมารู้สึกว่าตนเป็นหญิงภายนอก จึงคิดว่า เราราดเนยใสที่เดือดบนศีรษะหญิงผู้นี้ เพราะเหตุเพียงสามีหัวเราะ กระทำกรรมหนักแล้ว หญิงผู้นี้ไม่สั่งทาสีจับเรา แม้เวลาที่พวกทาสีทำร้ายเราก็ยังห้ามปรามทาสีทุกคน ได้กระทำสิ่งที่ควรทำแก่เราทีเดียว ถ้าเราไม่ขอขมานาง ศีรษะของเราก็คงจะแตก ๗ เสี่ยง จึงหมอบลงใกล้เท้าอุตตราธิดานั้น กล่าวว่า แม่นายโปรดอดโทษแก่ดีฉันเถิด.

อุตตราธิดากล่าวว่า เราเป็นธิดามีบิดา เมื่อบิดาของเราอดโทษ เราก็จะอดโทษให้. นางสิริมากล่าวว่า สุดแต่แม่นายเถิด ดีฉันจะให้ปุณณเศรษฐีบิดาของท่านอดโทษให้.

อุตตราธิดากล่าวว่า ท่านปุณณเศรษฐีเป็นชนกบิดาในวัฏฏะของดีฉัน
แต่เมื่อชนกบิดาในวิวัฏฏะอดโทษแล้ว ดีฉันจึงจะอดโทษให้.

นางสิริมาถามว่า ก็ใครเล่าเป็นชนกบิดาในวิวัฏฏะของท่าน.

นางตอบว่า พระสัมมาสัมพุทธเจ้า.

นางสิริมากล่าวว่า ดีฉันไม่คุ้นกับพระองค์นี้ ดีฉันจะทำอย่างไรเล่า?
นางอุตตราธิดากล่าวว่า พรุ่งนี้ พระศาสดาจักทรงพาภิกษุสงฆ์มาในที่นี้ เธอก็จงถือสักการะตามแต่จะได้มาในที่นี้นี่แหละ จงให้พระองค์งดโทษให้.
นางสิริมากล่าวว่า ดีละแม่เจ้า แล้วก็ลุกขึ้นไปเรือนตนสั่งหญิงรับใช้ ๕๐๐ คนจัดแจงของเคี้ยวของกินและกับข้าวต่างๆ รุ่งขึ้นก็ถือสักการะนั้นมายังเรือนของนางสิริมา ไม่อาจจะวางของลงในบาตรของภิกษุสงฆ์มีพระพุทธเจ้าเป็นประมุขได้ จึงยืนอยู่ นางอุตตราธิดาก็รับของนั้นมาทั้งหมดแล้วจัดการให้.
ครั้นพระศาสดาเสวยเสร็จ ฝ่ายนางสิริมาพร้อมกับบริวารก็หมอบลงแทบเบื้องบาทพระศาสดา.
ขณะนั้น พระศาสดาตรัสถามนางว่า เจ้ามีความผิดอะไร.

นางสิริมากราบทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ เมื่อวันวาน ข้าพระองค์กระทำกรรมชื่อนี้ ขณะนั้นสหายของข้าพระองค์จึงห้ามเหล่าทาสีที่จะทำร้ายข้าพระองค์ ได้กระทำอุปการะแก่ข้าพระองค์โดยแท้ ข้าพระองค์นั้นสำนึกรู้คุณของนางจึงขอขมานาง แต่นางกล่าวกะข้าพระองค์ว่า เมื่อพระองค์งดโทษ นางจึงจะงดโทษ.
พระศาสดาตรัสถามว่า อุตตรา เขาว่าอย่างนี้จริงหรือ. นางอุตตราธิดาทูลว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ จริงเจ้าข้า สหายราดเนยใสเดือดบนศีรษะของข้าพระองค์เจ้าข้า.
พระศาสดาตรัสถามว่า เมื่อเป็นดังนั้น เจ้าคิดอะไร.
นางอุตตราธิดาทูลว่า ข้าพระองค์คิดอย่างนี้ว่า จักรวาลก็แคบเกินไป พรหมโลกก็ต่ำเกินไป สหายของข้าพระองค์มีคุณยิ่งใหญ่ ด้วยว่าข้าพระองค์อาศัยนางจึงได้ให้ทานและฟังธรรม ถ้าว่าข้าพระองค์มีความโกรธในนาง ขอเนยใสนี้จงลวกข้าพระองค์ ถ้าไม่โกรธขอเนยใสอย่าลวก แล้วก็แผ่เมตตาไปยังนางพระเจ้าค่ะ
พระศาสดาตรัสว่า ดีละ ดีละอุตตรา ชนะความโกรธอย่างนี้ก็สมควร ด้วยว่าขึ้นชื่อว่าผู้โกรธ ผู้ไม่โกรธพึงชนะ ผู้ด่า ผู้ไม่ด่าก็พึงชนะ ผู้บริภาษ ผู้ไม่บริภาษก็พึงชนะ ผู้ตระหนี่ถี่เหนียว อันเขาพึงชนะได้ด้วยการให้ทรัพย์สิ่งของของตน ผู้พูดเท็จอันเขาพึงชนะด้วยการพูดจริง
เมื่อทรงแสดงความข้อนี้ จึงตรัสพระคาถานี้ว่า
อกฺโกเธน ชิเน โกธํ อาสธุ ํ สาธุนา ชิเน
ชิเน กทริยํ ทาเนน สจฺเจนาลิกวาทินํ
พึงชนะความโกรธ ด้วยความไม่โกรธ
พึงชนะความไม่ดี ด้วยความดี
พึงชนะความตระหนี่ ด้วยการให้
พึงชนะผู้พูดเท็จ ด้วยคำจริง.

จบคาถาก็ได้ตรัสกถาว่าด้วยสัจจะ ๔ จบสัจจะ นางอุตตราธิดาก็ตั้งอยู่ในสกทาคามิผล. สามี บิดาของสามีและมารดาของสามี กระทำให้แจ้งซึ่งโสดาปัตติผล. แม้นางสิริมากับบริวาร ๕๐๐ ก็ได้เป็นโสดาบัน.

ต่อมา นางอุตตราธิดาตายไปบังเกิดในภพดาวดึงส์.
ครั้งนั้น ท่านพระมหาโมคคัลลานะเที่ยวเทวจาริกตามนัยที่กล่าวมาแล้วในหนหลัง พบนางอุตตราเทวธิดา จึงถามด้วยคาถาว่า
ดูก่อนเทวดา ท่านมีวรรณะงาม ส่องแสงสว่างไปทุกทิศ ประหนึ่งดาวประกายพรึก เพราะบุญอะไร วรรณะของท่านจึงเป็นเช่นนี้ เพราะบุญอะไร ผลนี้จึงสำเร็จแก่ท่าน และโภคะทุกอย่างที่น่ารักจึงเกิดแก่ท่าน.
ดูก่อนเทพีผู้มีอานุภาพมาก อาตมาขอถามท่าน ท่านครั้งเกิดเป็นมนุษย์ ได้ทำบุญอะไร เพราะบุญอะไร ท่านจึงมีอานุภาพรุ่งเรืองอย่างนี้ และวรรณะของท่านจึงสว่างไสวไปทุกทิศ.



เทวดานั้นดีใจ ถูกท่านพระโมคคัลลานะถามแล้ว จึงพยากรณ์ปัญหาโดยอาการที่ท่านถามถึงกรรมที่มีผลอย่างนี้ กล่าวตอบว่า
ดีฉันอยู่ครองเรือน ไม่มีความริษยา ความตระหนี่
และการตีเสมอ ดีฉันไม่เป็นคนมักโกรธ อยู่ในโอวาท
ของสามี เป็นผู้ไม่ประมาทเป็นนิจ
ในวันอุโบสถ ดีฉันถืออุโบสถประกอบไปด้วยองค์
๘ ตลอดวัน ๑๔ ค่ำ ๑๕ ค่ำ ๘ ค่ำแห่งปักษ์ และตลอด
ปาฏิหาริยปักษ์ วันรับ-วันส่ง ดีฉันสำรวมในศีลทุกเมื่อ
มีความระมัดระวัง ชอบให้ทาน จึงครองวิมานอยู่
ดีฉันเว้นขาดจากปาณาติบาต มุสาวาท อทินนาทาน
กาเมสุมิจฉาจารและเว้นไกลจากการดื่มน้ำเมา ยินดีใน
สิกขาบท ๕ รอบรู้อริยสัจ เป็นอุบาสิกาของพระโคดมผู้
มีพระยศ ผู้มีพระจักษุ
ดีฉันนั้นมียศด้วยยศเสวยบุญของตน มีความสุข มี
อนามัย ก็ด้วยศีลของตนเอง เพราะบุญนั้น วรรณะของ
ดีฉันจึงเป็นเช่นนี้ เพราะบุญนั้น ผลนี้จึงสำเร็จแก่ดีฉัน
และโภคะทุกอย่างที่น่ารักจึงเกดแก่ดีฉัน.
ข้าแต่ท่านภิกษุผู้มีอานุภาพมาก ดีฉันขอบอกกล่าว
แก่ท่าน ดีฉันครั้งเกิดเป็นมนุษย์ได้ทำบุญใดไว้ เพราะ
บุญนั้น ดีฉันจึงมีอานุภาพรุ่งเรืองอย่างนี้ และวรรณะ
ของดีฉันจึงสว่างไสวไปทุกทิศ.



นางอุตตราเทพธิดาสั่งความท่านพระโมคคัลลานะว่า ท่านผู้เจริญ ขอท่านพึงถวายบังคมพระบาทของพระผู้มีพระภาคเจ้าด้วยเศียรเกล้า ตามคำของดีฉันว่า ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ อุบาสิกาชื่อว่าอุตตราถวายบังคมพระบาทพระผู้มีพระภาคเจ้าด้วยเศียรเกล้า

ข้าแต่ท่านผู้เจริญ ไม่น่าอัศจรรย์เลยที่พระผู้มีพระภาคเจ้าพึงพยากรณ์ดีฉันไว้ในสามัญญผลอันใดอันหนึ่ง เพราะพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงพยากรณ์ดีฉันไว้ในสกทาคามิผลแล้ว.


-----------
ในคาถานั้น บทว่า อิสฺสา จ มจฺฉริยมาโน ปลาโส นาโหสิ มยฺหํ ฆรมาวสนฺติยา ความว่า ความริษยามีสมบัติของหญิงเหล่าอื่นผู้อยู่ครองเรือนเป็นต้นเป็นอารมณ์ มีการริษยาสมบัติของผู้อื่นเป็นลักษณะ ๑ ความตระหนี่มีลักษณะปกปิดสมบัติของตน เพราะไม่ประสงค์จะให้แก่ผู้มาขอสิ่งใดสิ่งหนึ่ง แม้จะเป็นการขอยืมเป็นต้นก็ดี ๑ ความตีเสมอซึ่งมีการถือเป็นคู่แข่งกับผู้อื่น โดยตระกูลและประเทศเป็นต้น ๑.
บาปธรรมแม้ทั้ง ๓ ดังกล่าวไม่มี ไม่เกิดขึ้นแก่ดีฉันผู้ครองเรือน ในเมื่อมีปัจจัยพร้อมแล้ว.
บทว่า อกฺโกธนา ได้แก่ มีสภาพไม่โกรธ เพราะพรั่งพร้อมด้วยขันติ เมตตาและกรุณา.
บทว่า ภตฺตุ วสานุวตฺตินี ได้แก่ มีปกติอยู่ในอำนาจของสามี โดยความคล้อยตามสามีมีตื่นก่อนนอนหลังเป็นต้น. อธิบายว่า มีปกติประพฤติน่าพอใจ.
บทว่าอุโปสเถ นิจฺจหมปฺปมตฺตา ได้แก่ ดีฉันไม่ประมาท คืออยู่ด้วยความไม่ประมาทเป็นนิจในอันรักษาอุโบสถศีล.
อุตตราเทพธิดา เมื่อแสดงความไม่ประมาทในอุโบสถนั้นนั่นแล เพื่อจะแสดงวันรักษาอุโบสถ วิธีรักษาอุโบสถ จึงกล่าวว่า จาตุทฺทสึ เป็นต้น.
ในคำนั้น คำว่า จาตุททสึ ปญจทสึ สัมพันธ์กับคำว่า ปกขสส แปลว่า ตลอดจาตุททสีแห่งปักษ์ ปัญจทสีแห่งปักษ์. คำนี้เป็นทุติยาวิภัตติ ใช้ในอรรถอัจจันตสังโยคแปลว่า ตลอด, สิ้น.
ในคำว่า ยา จ ปกฺขสฺส อฏฺฐมี นี้ จศัพท์เป็นเศษคำ.
บทว่า ปาฏิหาริยปกฺขญฺจ ความว่า ได้แก่ ตลอดปักษ์ของผู้รักษา และปักษ์ที่พึงรักษาอุโบสถศีลด้วยการรับการส่ง คือวันต้นและวันท้ายตามลำดับแห่งวันจาตุททสี วันปัณณรสีและวันอัฏฐมี. อธิบายว่า วัน ๑๓ ค่ำ วันแรมค่ำหนึ่ง วัน ๗ ค่ำและวัน ๙ ค่ำ.
บทว่า อฏฺฐงฺคสุสมาคตํ ได้แก่ มาพร้อมด้วยดี ประกอบพร้อมด้วยองค์ ๘ มีปาณาติปาตา เวรมณีเป็นต้น.
บทว่า อุปวสิสฺสํ แปลว่า เข้าอยู่.
จริงอยู่ คำนี้เป็นคำแสดงอนาคต ลงในอรรถแห่งอดีต. แต่เกจิอาจารย์สวดว่า อุปวสึ อย่างเดียว.
บทว่า สทา ได้แก่ ในวันอุโบสถทั้งหมด พร้อมทั้งวันปาฏิหาริยปักษ์.
บทว่า สีเลสุ ได้แก่ ในวันอุโบสถศีลที่พึงทำให้สำเร็จ.
จริงอยู่ คำนี้เป็นสัตตมีวิภัตติ ใช้ในอรรถที่ทำให้สำเร็จผล.
บทว่า สํวุตา ได้แก่ สำรวมทางกายวาจาจิต.
อีกอย่างหนึ่ง บทว่า สทา แปลว่า ทุกเวลา.
บทว่า สีเลสุ ได้แก่ นิจศีล.
บทว่า สํวุตา ได้แก่ สำรวมทางกายวาจา.
บัดนี้ เพื่อจะแสดงนิจศีลนั้น อุตตราเทพธิดาจึงกล่าวว่า เว้นขาดจากปาณาติบาตเป็นต้น.
ในคำนั้น ปาณะโดยโวหารสมมติ ได้แก่สัตว์ โดยปรมัตถ์ได้แก่ชีวิตินทรีย์. การทำสัตว์ให้ตกล่วงไป การฆ่าสัตว์ การทำลายสัตว์ ชื่อว่าปาณาติบาต. โดยอรรถได้แก่เจตนาฆ่าของผู้มีความสำคัญในสัตว์มีชีวิตว่ามีชีวิต ซึ่งเป็นสมุฏฐานของความพยายามเด็ดชีวิตินทรีย์ เป็นไปทางกายทวารวจีทวาร ทวารใดทวารหนึ่ง.
เว้น อธิบายว่า งดหันกลับจากปาณาติบาตนั้น.
ในบทว่า มุสาวาทา วจีประโยคหรือกายประโยคที่หักรานประโยชน์ของผู้มุ่งจะให้คลาดเคลื่อน ชื่อว่ามุสา. เจตนาที่เป็นสมุฏฐานของกายประโยคและวจีประโยคที่ทำให้คลาดเคลื่อนต่อผู้อื่น ด้วยประสงค์จะให้คลาดเคลื่อน ชื่อว่ามุสาวาท.
อีกนัยหนึ่ง บทว่า มุสา ได้แก่ เรื่องที่ไม่จริง ไม่แท้.
บทว่า วาโท ได้แก่ เจตนาของผู้ประสงค์จะให้เขารู้เรื่องที่ไม่จริงไม่แท้นั้น เป็นเรื่องจริงเรื่องแท้ เป็นสมุฏฐานของวิญญัติอย่างนั้น
สำรวม อธิบายว่า งดเว้นจากมุสาวาทนั้น.
จ ศัพท์ เป็นสัมปิณฑนัตถะรวมไว้.
ในบทว่า เถยฺยา ความเป็นขโมย เรียกเถยยะ. อธิบายว่า ขโมยของเขาด้วยเจตนาเป็นขโมย. โดยความเถยยเจตนาของผู้ที่สำคัญในของที่เจ้าของหวงแหนว่าเจ้าของหวงแหน เป็นสมุฏฐานของความพยายามที่จะขโมยของเขาชื่อว่าเถยยะ. หรือสัมพันธ์ความว่า เจตนาที่สำรวมห่างไกลจากเถยยะ เจตนาเป็นขโมยนั้น.
ในบทว่า อติจารา ความประพฤติล่วงชื่อว่าอติจารา. อธิบายว่า ความประพฤติล่วงขอบเขตของโลก ด้วยอำนาจความในฐานะที่ไม่ควรละเมิด ชื่อว่ามิจฉาจาร.
หญิง ๒๐ จำพวก คือ ๑๐ จำพวกได้แก่หญิงที่มารดารักษา หญิงที่บิดารักษา หญิงที่บิดามารดารักษา หญิงที่พี่ชายรักษา หญิงที่พี่สาวรักษา หญิงที่ญาติรักษา หญิงที่โคตรสกุลรักษา หญิงที่ธรรมเนียมรักษา หญิงที่มีอารักขา หญิงที่มีสินไหมแก่ผู้ละเมิด ๑๐ จำพวก ได้แก่ หญิงที่เขาซื้อมาเป็นภริยา หญิงที่ยอมเป็นภริยาโดยสมัครใจ หญิงที่ยอมเป็นภริยาโดยโภคสมบัติ หญิงที่หอบผ้าหนีตามผู้ชาย หญิงที่แต่งงาน หญิงที่ชายสวมเทริด หญิงที่เป็นทาสีและภริยา หญิงที่เป็นคนงานและภริยา หญิงเชลย หญิงที่ชายอยู่ร่วมชั่วขณะ ชื่อว่าอคมนียฐานๆ ที่ไม่ควรละเมิด สำหรับชายทั้งหลาย.
ส่วนชายอื่นๆ ก็ชื่อว่าอคมนียฐานในหญิงทั้งหลาย เฉพาะสำหรับหญิง ๑๒ จำพวก คือหญิงมีอารักขาและหญิงมีสินไหมรวม ๒ และหญิง ๑๐ จำพวกมีหญิงที่ชายซื้อมาเป็นต้น อคมนียฐานนี้เท่านั้น ท่านประสงค์เอาในบทว่า มิจฉาจาร นี่.
โดยลักษณะ เจตนาก้าวล่วงอคมนียฐานที่เป็นไปทางกายทวาร ด้วยประสงค์อสัทธรรม ชื่อว่าอติจาร. เจตนางดเว้นจากอติจารนั้น.
ในบทว่า มชฺชปานา สุราและเมรัยเรียกว่ามัชชะ เพราะอรรถว่าทำให้มึนเมา.
คนทั้งหลายย่อมดื่มด้วยมัชชะนั้น เหตุนั้น มัชชะนั้นจึงชื่อว่าปานะ การดื่มมัชชะ ของมึนเมา ชื่อว่ามัชชปานะ.
สุรา ๕ ประเภท คือสุราทำด้วยแป้ง สุราทำด้วยขนม สุราทำด้วยข้าว สุราใส่เชื้อ สุราประกอบด้วยเครื่องปรุง หรือเมรัย ๕ ประเภท คือน้ำดอกไม้ดอง น้ำ ผลไม้ดอง น้ำผึ้งหมัก น้ำอ้อยงบหมัก เมรัยที่ประกอบด้วยเครื่องปรุง. คนเอาใบพืชห่อสุราเมรัยดื่มแม้ด้วยปลายหญ้าคาด้วยเจตนาทุศีลใด เจตนานั้นชื่อว่ามัชชปานะ. เจตนาเว้นไกลจากมัชชปานะนั้น.
อุตตราเทพธิดา แสดงนิจศีลที่แยกแสดงโดยเป็นธรรมที่ควรละ ด้วยบทว่า ปาณาติปาตา วิรตา เป็นต้นอย่างนี้แล้ว รวมกันแสดงโดยเป็นธรรมที่ควรสมาทานอีกจึงกล่าวว่า ปญฺจสิกฺขาปเท รตา ดังนี้.
บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า สิกฺขาปทํ แปลว่า บทที่ควรศึกษา. อธิบายว่า ส่วนแห่งสิกขา.
อีกนัยหนึ่ง กุศลธรรมแม้ทั้งหมดมีฌานเป็นต้น ชื่อว่าสิกขา เพราะเป็นธรรมที่ควรศึกษา. ก็บรรดาองค์ศีลทั้ง ๕ องค์ใดองค์หนึ่ง ชื่อว่าบท เพราะอรรถว่าเป็นที่ตั้งแห่งศีลเหล่านั้น เพราะเหตุนั้น จึงชื่อว่าสิกขาบท เพราะเป็นบทที่ตั้งแห่งสิกขาทั้งหลาย ได้แก่องค์ศีลทั้ง ๕
ดีฉันอภิรมย์ยินดีในสิกขาบท ๕ อย่างนั้น เพราะเหตุนั้น จึงชื่อว่ายินดีแล้วในสิกขาบททั้ง ๕.
บทว่า อริยสจฺจาน โกวิทา ได้แก่ กุศลละเอียดในอริยสัจ ๔ กล่าวคือ ทุกข์ สมุทัย นิโรธ มรรค ด้วยอำนาจตรัสรู้ ด้วยปริญญากำหนดรู้ ปหานละ สัจฉิกิริยาทำให้แจ้ง ภาวนาทำให้มี. อธิบายว่า มีสัจจะอันแทงทะลุปรุโปร่งแล้ว.
อุตตราเทพธิดาระบุถึงพระผู้มีพระภาคเจ้าโดยมหาโคตรด้วยบทว่า โคตมสฺส. ระบุโดยพระเกียรติยศหรือปริวารยศ ด้วยบทว่า ยสสฺสิโน.
บทว่า สาหํ ได้แก่ ดีฉันผู้มีคุณตามที่กล่าวแล้วนั้น.
บทว่า สเกน สีเลน ได้แก่ ด้วยศีลตามสภาพของตนมีความเป็นผู้ไม่ริษยาเป็นต้น และด้วยศีลสมาทานมีอุโบสถศีลเป็นต้น เป็นตัวเหตุ.
จริงอยู่ ศีลนั้นเรียกว่า สกํ ของตนโดยเฉพาะ เพราะสัตว์ทั้งหลายมีกรรมเป็นของตนเอง และเพราะนำประโยชน์เกื้อกูลและความสุขมาให้.
ด้วยเหตุนั้นนั่นแล พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงตรัสว่า

ตํ หิ ตสฺส สกํ โหติ ตญฺจ อาทาย คจฺฉติ
ตญฺจสฺส อนุคฺคํ โหติ ฉายาว อนุปายินี
บุญนั้นแล ย่อมเป็นของเขา เขาพาบุญนั้นไป
และบุญนั้นย่อมติดตามเขาไป เหมือนเงาตาม
ไปฉะนั้น.

อนุโมทนากับทุกบุญของนางอุตตราครับสาธุ