พัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
พัดยศประจำตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
พัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
มีลักษณะเป็นพัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ ทำด้วยงาแกะตลอดทั้งเล่ม
พื้นพัดสลักเป็นลายโปร่งอย่างประณีตประดับพลอย
พัดยศสมณศักดิ์เล่มนี้ เจ้าพระยาสุธรรมมนตรี (บุญศรี บุรณศิริ)
(ต้นสกุลบุรณศิริ ผู้สร้างวัดบุรณศิริมาตยาราม)
ได้ทำขึ้นเพื่อทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔
เพื่อพระราชทานแด่
สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์
(พระองค์เจ้าฤกษ์ ปญฺญาอคฺโค)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๘ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
ให้ทรงถือเป็นพัดยศประจำพระองค์
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๓๙๔]
พ.ศ.๒๔๓๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕
ได้ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอยเล่มนี้แด่
สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
(พระองค์เจ้ามนุษยนาคมานพ มนุสฺสนาโค)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๐ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๖]
ครั้นเมื่อสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส สิ้นพระชนม์
พ.ศ.๒๔๖๔ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖
โปรดเกล้าฯ สถาปนาพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์
(หม่อมเจ้าภุชงค์ ชมพูนุท สิริวฑฺฒโน) เป็นเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
และสมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๑ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
ได้ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอยเล่มนี้
เป็นพัดยศประจำพระองค์ ให้ทรงถือสืบต่อมาตลอดพระชนมายุ
พ.ศ.๒๔๙๓ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช
รัชกาลที่ ๙ โปรดเกล้าฯ ถวายแด่
สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์
(หม่อมราชวงศ์ชื่น นภวงศ์ สุจิตฺโต)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๓ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
เนื่องในการพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๔๗๑]
สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (จวน อุฏฺฐายี)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๖ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๕๐๑]
ไม่ได้รับการถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอยแต่อย่างใด
เมื่อวันที่ ๒ มีนาคม พ.ศ.๒๕๓๑ ในคราวที่
สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงชินวราลงกรณ (วาสน์ วาสโน)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๘ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
เจริญพระชนมายุครบ ๙๐ พรรษา
โปรดเกล้าฯ ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
พร้อมกับ “พัดรัตนาภรณ์ ภ.ป.ร. ชั้น ๑”
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๕๑๕]
จึงทรงเป็นสมเด็จพระสังฆราชจากสามัญชน มิใช่พระราชวงศ์
พระองค์แรกในรัชกาลที่ ๙ ที่ได้รับการถวายพัดยศพิเศษ
คือ พัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
ที่เคยใช้ถวายเฉพาะแด่เจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
ที่เป็นพระราชวงศ์ชั้นผู้ใหญ่
ต่อมาเมื่อวันที่ ๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๓๖ ในคราวที่
สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณสังวร (เจริญ สุวฑฺฒโน)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๙ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
เจริญพระชนมายุครบ ๘๐ พรรษา
โปรดเกล้าฯ ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
พร้อมกับ “พัดรัตนาภรณ์ ภ.ป.ร. ชั้น ๑”
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๕๓๒]
ครั้งที่ ๓ เมื่อวันที่ ๒๖ มิถุนายน พ.ศ.๒๕๖๐ ในคราวที่
สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (อัมพร อมฺพโร)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๒๐ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
เจริญพระชนมายุครบ ๙๐ พรรษา
พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๑๐
ขณะทรงดำรงพระราชอิสริยยศที่
สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร
โปรดเกล้าฯ ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
ศาสนศิลป์งามวิจิตรสุดล้ำค่า มีอายุกว่า ๑๐๐ ปี
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๕๖๐]
ทั้งนี้ ทรงเป็นสมเด็จพระสังฆราช พระองค์ที่ ๗
และเป็นเจ้าอาวาสวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม พระองค์ที่ ๓
ที่ได้ทรงครองพัดยศพิเศษเล่มนี้
เหล่านี้นับว่าสมเด็จพระสังฆราช
(ที่ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุตด้วย)
ทั้งสามพระองคนี้ได้รับการถวายพระเกียรติยศ
ที่สมเด็จพระสังฆราชจากสามัญชน
มิใช่พระราชวงศ์ จะพึงได้รับอย่างสูงที่สุด
ในประวัติศาสตร์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ทีเดียว
ฉะนั้น จึงมีสมเด็จพระสังฆราชที่ได้รับพระราชทาน
พัดยศพิเศษเล่มนี้ทั้งสิ้นจำนวน ๗ พระองค์
พัดแฉกงาพิเศษประดับพลอยเล่มนี้ อายุกว่า ๑๐๐ ปี
นับเป็นศิลปวัตถุอันล้ำค่าชิ้นหนึ่งแห่งกรุงรัตนโกสินทร์
ซึ่งใช้เฉพาะในวันงานพระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา
และในวันงานรับพระกฐินหลวง เพียง ๒ งานเท่านั้น
โดยอาจจะพอกล่าวได้ว่า
เป็นพัดยศประจำตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
ถึงแม้ว่าจากประวัติจะไม่ได้เป็นพัดยศพิเศษที่ใช้ถวายแด่
เจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุตทุกองค์ก็ตาม
อีกทั้งไม่ได้เป็นพัดยศพิเศษที่ใช้ถวายในวันที่โปรดเกล้าฯ
สถาปนาเป็นเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุตทุกองค์ก็ตาม
----------------------------------------
รวบรวมและเรียบเรียงเนื้อหามาจาก...
(๑) หนังสือชุดพระเกียรติคุณ สมเด็จพระสังฆราชแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ :
สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (วาสน์ วาสนมหาเถร)
http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=22&t=20005
(๒) หนังสือตาลปัตรพัดยศ ศิลปะบนศาสนวัตถุ, ณัฏฐภัทร จันทวิช เรียบเรียง
(๓) หนังสือจดหมายเหตุพระราชพิธีสถาปนาสมเด็จพระญาณสังวร
สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=22&t=20005
(๔) พระประวัติและปฏิปทา
สมเด็จพระสังฆราช ๒๐ พระองค์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
http://www.dhammajak.net/forums/viewforum.php?f=22
ประวัติ “คณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกาย”
http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=22&t=47044
รัชกาลที่ ๔ พระบูรพาจารย์แห่งวงศ์พระธรรมยุต
http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=22&t=45383
พัดยศประจำตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
พัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
มีลักษณะเป็นพัดแฉกทรงพุ่มข้าวบิณฑ์ ทำด้วยงาแกะตลอดทั้งเล่ม
พื้นพัดสลักเป็นลายโปร่งอย่างประณีตประดับพลอย
พัดยศสมณศักดิ์เล่มนี้ เจ้าพระยาสุธรรมมนตรี (บุญศรี บุรณศิริ)
(ต้นสกุลบุรณศิริ ผู้สร้างวัดบุรณศิริมาตยาราม)
ได้ทำขึ้นเพื่อทูลเกล้าฯ ถวาย
พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๔
เพื่อพระราชทานแด่
สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์
(พระองค์เจ้าฤกษ์ ปญฺญาอคฺโค)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๘ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
ให้ทรงถือเป็นพัดยศประจำพระองค์
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๓๙๔]
พ.ศ.๒๔๓๖ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕
ได้ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอยเล่มนี้แด่
สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส
(พระองค์เจ้ามนุษยนาคมานพ มนุสฺสนาโค)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๐ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๔๓๖]
ครั้นเมื่อสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส สิ้นพระชนม์
พ.ศ.๒๔๖๔ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖
โปรดเกล้าฯ สถาปนาพระเจ้าวรวงศ์เธอ กรมหลวงชินวรสิริวัฒน์
(หม่อมเจ้าภุชงค์ ชมพูนุท สิริวฑฺฒโน) เป็นเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
และสมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๑ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
ได้ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอยเล่มนี้
เป็นพัดยศประจำพระองค์ ให้ทรงถือสืบต่อมาตลอดพระชนมายุ
พ.ศ.๒๔๙๓ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช
รัชกาลที่ ๙ โปรดเกล้าฯ ถวายแด่
สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณวงศ์
(หม่อมราชวงศ์ชื่น นภวงศ์ สุจิตฺโต)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๓ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
เนื่องในการพระราชพิธีเฉลิมพระชนมพรรษา
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๔๗๑]
สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (จวน อุฏฺฐายี)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๖ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๕๐๑]
ไม่ได้รับการถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอยแต่อย่างใด
เมื่อวันที่ ๒ มีนาคม พ.ศ.๒๕๓๑ ในคราวที่
สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงชินวราลงกรณ (วาสน์ วาสโน)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๘ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
เจริญพระชนมายุครบ ๙๐ พรรษา
โปรดเกล้าฯ ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
พร้อมกับ “พัดรัตนาภรณ์ ภ.ป.ร. ชั้น ๑”
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๕๑๕]
จึงทรงเป็นสมเด็จพระสังฆราชจากสามัญชน มิใช่พระราชวงศ์
พระองค์แรกในรัชกาลที่ ๙ ที่ได้รับการถวายพัดยศพิเศษ
คือ พัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
ที่เคยใช้ถวายเฉพาะแด่เจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
ที่เป็นพระราชวงศ์ชั้นผู้ใหญ่
ต่อมาเมื่อวันที่ ๓ ตุลาคม พ.ศ.๒๕๓๖ ในคราวที่
สมเด็จพระสังฆราชเจ้า กรมหลวงวชิรญาณสังวร (เจริญ สุวฑฺฒโน)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๑๙ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
เจริญพระชนมายุครบ ๘๐ พรรษา
โปรดเกล้าฯ ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
พร้อมกับ “พัดรัตนาภรณ์ ภ.ป.ร. ชั้น ๑”
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๕๓๒]
ครั้งที่ ๓ เมื่อวันที่ ๒๖ มิถุนายน พ.ศ.๒๕๖๐ ในคราวที่
สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (อัมพร อมฺพโร)
สมเด็จพระสังฆราชพระองค์ที่ ๒๐ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
เจริญพระชนมายุครบ ๙๐ พรรษา
พระบาทสมเด็จพระวชิรเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๑๐
ขณะทรงดำรงพระราชอิสริยยศที่
สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร
โปรดเกล้าฯ ถวายพัดแฉกงาพิเศษประดับพลอย
ศาสนศิลป์งามวิจิตรสุดล้ำค่า มีอายุกว่า ๑๐๐ ปี
[ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต เมื่อ พ.ศ.๒๕๖๐]
ทั้งนี้ ทรงเป็นสมเด็จพระสังฆราช พระองค์ที่ ๗
และเป็นเจ้าอาวาสวัดราชบพิธสถิตมหาสีมาราม พระองค์ที่ ๓
ที่ได้ทรงครองพัดยศพิเศษเล่มนี้
เหล่านี้นับว่าสมเด็จพระสังฆราช
(ที่ทรงดำรงตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุตด้วย)
ทั้งสามพระองคนี้ได้รับการถวายพระเกียรติยศ
ที่สมเด็จพระสังฆราชจากสามัญชน
มิใช่พระราชวงศ์ จะพึงได้รับอย่างสูงที่สุด
ในประวัติศาสตร์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ทีเดียว
ฉะนั้น จึงมีสมเด็จพระสังฆราชที่ได้รับพระราชทาน
พัดยศพิเศษเล่มนี้ทั้งสิ้นจำนวน ๗ พระองค์
พัดแฉกงาพิเศษประดับพลอยเล่มนี้ อายุกว่า ๑๐๐ ปี
นับเป็นศิลปวัตถุอันล้ำค่าชิ้นหนึ่งแห่งกรุงรัตนโกสินทร์
ซึ่งใช้เฉพาะในวันงานพระราชพิธีถือน้ำพระพิพัฒน์สัตยา
และในวันงานรับพระกฐินหลวง เพียง ๒ งานเท่านั้น
โดยอาจจะพอกล่าวได้ว่า
เป็นพัดยศประจำตำแหน่งเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุต
ถึงแม้ว่าจากประวัติจะไม่ได้เป็นพัดยศพิเศษที่ใช้ถวายแด่
เจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุตทุกองค์ก็ตาม
อีกทั้งไม่ได้เป็นพัดยศพิเศษที่ใช้ถวายในวันที่โปรดเกล้าฯ
สถาปนาเป็นเจ้าคณะใหญ่คณะธรรมยุตทุกองค์ก็ตาม
----------------------------------------
รวบรวมและเรียบเรียงเนื้อหามาจาก...(๑) หนังสือชุดพระเกียรติคุณ สมเด็จพระสังฆราชแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ :
สมเด็จพระอริยวงศาคตญาณ สมเด็จพระสังฆราช (วาสน์ วาสนมหาเถร)
http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=22&t=20005
(๒) หนังสือตาลปัตรพัดยศ ศิลปะบนศาสนวัตถุ, ณัฏฐภัทร จันทวิช เรียบเรียง
(๓) หนังสือจดหมายเหตุพระราชพิธีสถาปนาสมเด็จพระญาณสังวร
สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=22&t=20005
(๔) พระประวัติและปฏิปทา
สมเด็จพระสังฆราช ๒๐ พระองค์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์
http://www.dhammajak.net/forums/viewforum.php?f=22
ประวัติ “คณะสงฆ์ธรรมยุติกนิกาย” http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=22&t=47044
รัชกาลที่ ๔ พระบูรพาจารย์แห่งวงศ์พระธรรมยุต http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=22&t=45383
ความอัศจรรย์แห่งสมณศักดิ์ “พระศาสนโศภน” 
