พระพุทธองค์ทรงตรัสธรรมบทหนึ่งให้แก่พระพาหิยทารุจีริยเถระ ซึ่งเป็นผู้เลิศที่สุดในทางตรัสรู้เร็ว

ดูกร พาหิยะ ท่านพึงศึกษาอย่างนี้แล ดูกรพาหิยะ ในกาลใดแล เมื่อท่านเห็นจักเป็นสักว่าเห็น เมื่อฟังจักเป็นสักว่าฟัง เมื่อทราบจักเป็นสักว่าทราบ เมื่อรู้แจ้งสักเป็นสักว่ารู้แจ้ง ในกาลนั้นท่านย่อมไม่มี ในกาลใดท่านไม่มี ในกาลนั้น ท่านย่อมไม่มีในโลกนี้ ไม่มีในโลกหน้า ย่อมไม่มีในระหว่างโลกทั้งสอง นี้แลเป็นที่สุดแห่งทุกข์
สุตตันตปิฎก ขุกทกนิกาย อุทาน ข้อ 42-50

เมื่อพระผู้มีพระภาคตรัสจบ พระพาหิยะก็รู้แจ้งธรรม

ขยายความ ขอกล่าวตามปฏิจจสมุปบาท อวิชชา สังขาร วิญญาณ นามรูป สาฬายตนะ ผัสสะ เวทนา ตัณหา อุปาทาน ภพ ชาติ ชรามรณะ โศกะ ปริเทวะ อุปายาส เป็นเหตุเป็นปัจจัยต่อเนื่องกัน การเห็น การฟัง การทราบทางใจ การรู้แจ้งทางใจ คือผัสสะ เป็นเหตุปัจจัยให้เกิดเวทนา เช่นเห็นภาพสวยแล้วรู้สึกชอบ(เวทนา) เมื่อชอบแล้วอยากได้(ตัณหา) เมื่อไม่ได้ก็ทุกข์ใจ(อุปทาน)เกิดเป็นตัวตนผู้อยากได้ ตัวตนผู้ทุกข์ (อุปทานขันธ์ทั้งห้าเป็นตัวทุกข์) ส่วนโลกในความหมายนัยนี้หมายถึงโลกทางตา โลกทางหู โลกทางจมูก โลกทางลิ้น โลกทางกาย โลกทางใจ เมื่อยึดมั่นในโลกเหล่านี้คือทุกข์
เห็นสักว่าเห็น หมายถึงการมีสติสัมปชัญญะ รู้ทันกาย เวทนา จิต ธรรม เห็นแล้วไม่ปรุงต่อเป็นเวทนา คือดีใจ เสียใจ สุขทุกข์ ไปตามการเห็นนั้น การฟัง การทราบ ก็นัยเดียวกัน แม้รู้แจ้งแล้วก็ไม่ยึดถือว่าเราคือผู้รู้แจ้ง ทําได้อย่างนี้ก็ไม่รู้สึกว่ามีตัวมีตน เมื่อไม่มีตัวตนก็ไม่มีในโลกไหนๆ ไม่มีความทุกข์ทางใจ หรือที่สุดแห่งทุกข์

บางท่านอ่านแล้วอาจจะงง ขอให้ปฏิบัติตามแนวทางสติปัฏฐานสี่ หรือศึกษาจากพระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๒. ทีฆนิกาย มหาวรรค.

อนุโมทนาครับ