ป ฏิ จ จ ส มุ ป บ า ท
เป็นธรรมที่เป็นไปอยู่ในปัจจุบัน
พระนิพนธ์ สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก
วัดบวรนิเวศวิหาร กรุงเทพมหานคร
ปฏิจจสมุปบาทเป็นธรรมที่เป็นไปอยู่ในปัจจุบัน
เป็นปัจจุบันธรรม
เมื่อพิจารณารวมกันจากอธิบายในที่ทุกๆแห่งแล้ว
ก็พึงจับความรวมเข้าโดยย่่อว่า
อริยสัจทั้ง ๔ วัฏฏะทั้ง ๓ เป็นเหตุผลหรือเป็นผลเหตุ
จึงเป็นกฏ เป็นธรรมอยู่ทุกกาลสมัย
ผลทั้งหลายที่ปรากฏอยู่ในปัจจุบันนี้
ก็ย่อมมีเหตุแห่งผลนั้นๆ
ในอดีตก็เช่นเดียวกัน
ในอนาคตก็เช่นเดียวกัน
ทุกข์ที่บังเกิดขึ้นในปัจจุบันนี้ก็เพราะมีสมุทัยแห่งทุกข์นั้น
ทุกข์ที่เกิดขึ้นในอดีตก็เช่นเดียวกัน
ทุกข์ที่จะเกิดขึ้นในอนาคตก็เช่นเดียวกัน
เป็นสัจจะ คือความจริงอันเดียวกัน
ที่เป็นกฏธรรมดาอยู่ทุกกาลสมัย
(ที่มา : ปกหลัง “ความเข้าใจเรื่องปฏิจจสมุปบาท”
พระนิพนธ์ สมเด็จพระญาณสังวร สมเด็จพระสังฆราช สกลมหาสังฆปริณายก,
พิมพ์ครั้งที่ ๓/๒๕๔๘ โรงพิมพ์มหามกุฏราชวิทยาลัย)