เรื่องพระโปฐิลเถระ
พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=30&p=5

๕. เรื่องพระโปฐิลเถระ [๒๐๘]
ข้อความเบื้องต้น

พระศาสดา เมื่อประทับอยู่ในพระเชตวัน
ทรงปรารภพระเถระนามว่าโปฐิละ ตรัสพระธรรมเทศนานี้ว่า
" โยคา เว " เป็นต้น. รู้มากแต่เอาตัวไม่รอด


ดังได้สดับมา
พระโปฐิละนั้นเป็นผู้ทรงพระไตรปิฎกในศาสนาของพระพุทธเจ้า ๗ พระองค์ บอกธรรมแก่ภิกษุ ๕๐๐ รูป.

พระศาสดาทรงดำริว่า
" ภิกษุนี้ ย่อมไม่มีแม้ความคิดว่า 'เราจักทำการสลัดออกจากทุกข์แก่ตน; เราจักยังเธอให้สังเวช."

จำเดิมแต่นั้นมา พระองค์ย่อมตรัสกะพระเถระนั้น
ในเวลาที่พระเถระมาสู่ที่บำรุงของพระองค์ว่า
" มาเถิด คุณใบลานเปล่า, นั่งเถิด คุณใบลานเปล่า,
ไปเถิด คุณใบลานเปล่า,
แม้ในเวลาที่พระเถระลุกไป ก็ตรัสว่า " คุณใบลานเปล่า ไปแล้ว."

พระโปฐิละนั้นคิดว่า
"เราย่อมทรงไว้ซึ่งพระไตรปิฎกพร้อมทั้งอรรถกถา, บอกธรรมแก่ภิกษุ ๕๐๐ รูป
ถึง ๑๘ คณะใหญ่, ก็เมื่อเป็นเช่นนั้น

พระศาสดายังตรัสเรียกเราเนือง ๆว่า ' คุณใบลานเปล่า '
พระศาสดาตรัสเรียกเราอย่างนี้ เพราะความไม่มีคุณวิเศษ มีฌานเป็นต้นแน่แท้"
ท่านมีความสังเวชเกิดขึ้นแล้ว จึงคิดว่า
"บัดนี้เราจักเข้าไปสู่ป่าแล้วทำสมณธรรม"
จัดแจงบาตรและจีวรเองทีเดียว
ได้ออกไปพร้อมด้วยภิกษุผู้เรียนธรรม
แล้วออกไปภายหลังภิกษุทั้งหมดในเวลาใกล้รุ่ง.

พวกภิกษุนั่งสาธยายอยู่ในบริเวณ ไม่ได้กำหนด

ท่านว่า " อาจารย์." พระเถระไปสิ้นสองพันโยชน์แล้ว, เข้าไปหาภิกษุ ๓๐ รูป
ผู้อยู่ในอาวาสราวป่าแห่งหนึ่ง ไหว้พระสังฆเถระแล้ว กล่าวว่า
" ท่านผู้เจริญ ขอท่านจงเป็นที่พึ่งของกระผม."

พระสังฆเถระ. " ผู้มีอายุ ท่านเป็นพระธรรมกถึก, สิ่งอะไรชื่อว่าอันพวกเราพึงทราบได้ ก็เพราะอาศัยท่าน, เหตุไฉนท่านจึงพูดอย่างนี้ ?"

พระโปฐิละ. ท่านผู้เจริญ ขอท่านจงอย่าทำอย่างนี้,
ขอท่านจงเป็นที่พึ่งของกระผม.


วิธีขจัดมานะของพระโปฐิละ
ก็พระเถระเหล่านั้นทั้งหมด ล้วนเป็นพระขีณาสพทั้งนั้น.
ลำดับนั้นพระมหาเถระ ส่งพระโปฐิละนั้นไปสู่สำนักพระอนุเถระ
ด้วยคิดว่า" ภิกษุนี้มีมานะ เพราะอาศัยการเรียนแท้.
" แม้พระอนุเถระนั้นก็กล่าวกะพระโปฐิละนั้น อย่างนั้นเหมือนกัน.
ถึงพระเถระทั้งหมด เมื่อส่งท่านไปโดยทำนองนี้
ก็ส่งไปสู่สำนักของสามเณรผู้มีอายุ ๗ ขวบ ผู้ใหม่กว่าสามเณรทั้งหมด
ซึ่งนั่งทำกรรมคือการเย็บผ้าอยู่ในที่พักกลางวัน.

พระเถระทั้งหลายนำมานะของท่านออกได้ ด้วยอุบายอย่างนี้.

พระโปฐิละนั้น
มีมานะอันพระเถระทั้งหลายนำออกแล้ว
จึงประคองอัญชลีในสำนักของสามเณรแล้วกล่าวว่า
" ท่านสัตบุรุษ ขอท่านจงเป็นที่พึ่งของผม."

สามเณร. "ตายจริง ท่านอาจารย์ ท่านพูดอะไรนั่น,
ท่านเป็นคนแก่ เป็นพหูสูต, เหตุอะไร ๆพึงเป็นกิจอันผมควรรู้ในสำนักของท่าน

พระโปฐิละ. "ท่านสัตบุรุษ ท่านอย่าทำอย่างนี้,ขอท่านจงเป็นที่พึ่งของผมให้ได้."

สามเณร. "ท่านขอรับ หากท่านจักเป็นผู้อดทนต่อโอวาทได้ไซร้,
ผมจักเป็นที่พึ่งของท่าน."

พระโปฐิละ. "ผมเป็นได้ ท่านสัตบุรุษ,
เมื่อท่านกล่าวว่า ' จงเข้าไปสู่ไฟ,' ผมจักเข้าไปแม้สู่ไฟได้ทีเดียว."

ลำดับนั้น สามเณรจึงแสดงสระๆ หนึ่งในที่ไม่ไกล
แล้วกล่าวกะท่านว่า "ท่านขอรับ ท่านนุ่งห่มตามเดิมนั่นแหละ จงลงไปสู่สระนี้."

จริงอยู่ สามเณรนั้น
แม้รู้ความที่จีวรสองชั้นซึ่งมีราคามาก
อันพระเถระนั้นนุ่งห่มแล้ว เมื่อจะทดลองว่า
" พระเถระจักเป็นผู้อดทนต่อโอวาทได้หรือไม่" จึงกล่าวอย่างนั้น.
แม้พระเถระก็ลงไปด้วยคำ ๆ เดียวเท่านั้น.

ลำดับนั้น ในเวลาที่ชายจีวรเปียก สามเณรจึงกล่าวกะท่านว่า " มาเถิดท่านขอรับ"

แล้วกล่าวกะท่านผู้มายืนอยู่ด้วยคำๆ เดียวเท่านั้นว่า
" ท่านผู้เจริญ ในจอมปลวกแห่งหนึ่ง มีช่องอยู่ ๖ ช่อง,
ในช่องเหล่านั้น เหี้ยเข้าไปภายในโดยช่อง ๆ หนึ่ง
บุคคลประสงค์จะจับมัน จึงอุดช่องทั้ง ๕ นอกนี้
ทำลายช่องที่ ๖ แล้ว จึงจับเอาโดยช่องที่มันเข้าไปนั่นเอง;

บรรดาทวารทั้งหก แม้ท่านจงปิดทวารทั้ง ๕ อย่างนั้นแล้ว
จงเริ่มตั้งกรรมนี้ไว้ในมโนทวาร." ด้วยนัยมีประมาณเท่านี้
ความแจ่มแจ้งได้มีแก่ภิกษุผู้เป็นพหูสูต
ดุจการลุกโพลงขึ้นแห่งดวงประทีปฉะนั้น.

พระโปฐิละนั้นกล่าวว่า " ท่านสัตบุรุษ คำมีประมาณเท่านี้แหละพอละ"
แล้วจึงหยั่งลงในกรชกาย๒ ปรารภสมณะธรรม.

พระศาสดาประทับนั่งในที่สุดประมาณ ๑๒๐ โยชน์เทียว
ทอดพระเนตรดูภิกษุนั้นแล้วดำริว่า
"ภิกษุนั้นเป็นผู้มีปัญญา (กว้างขวาง) ดุจแผ่นดินด้วยประการใดแล,
การที่เธอตั้งตนไว้ด้วยประการนั้นนั่นแล ย่อมสมควร."
แล้วทรงเปล่งพระรัศมีไป ประหนึ่งตรัสอยู่กับภิกษุนั้น

ตรัสพระคาถานี้ว่า :-

๕. โยคา เว ชายตี ภูริ อโยคา ภูริสงฺขโย
เอตํ เทฺวธา ปถํ ญตฺวา ภวาย วิภวาย จ
ตถตฺตานํ นิเวเสยฺย ยถา ภูริ ปวฑฺฒติ.

" ปัญญาย่อมเกิดเพราะการประกอบแล,
ความสิ้นไปแห่งปัญญาเพราะการไม่ประกอบ,
บัณฑิตรู้ทาง ๒ แพร่ง แห่งความเจริญและความเสื่อมนั่น
แล้ว พึงตั้งตนไว้โดยประการที่ปัญญาจะเจริญขึ้นได้."

บรรดาบทเหล่านั้น บทว่า โยคา ความว่า
เพราะการกระทำไว้ในใจโดยอุบายอันแยบคายในอารมณ์ ๓๘.

คำว่า "ภูริ" นั่น เป็นชื่อแห่งปัญญาอันกว้างขวาง เสมอด้วยแผ่นดิน.
ความพินาศ ชื่อว่า ความสิ้นไป.

สองบทว่า เอตํ เทวฺธา ปถํ คือ ซึ่งการประกอบและการไม่ประกอบนั่น.

บาทพระคาถาว่า ภวาย วิภวาย จ คือ แห่งความเจริญและความไม่เจริญ.

บทว่า ตถตฺตานํ ความว่า บัณฑิตพึงตั้งตนไว้
โดยประการที่ปัญญา กล่าวคือภูรินี้จะเจริญขึ้นได้.

ในกาลจบพระคาถา พระโปฐิลเถระตั้งอยู่ในพระอรหัตแล้ว ดังนี้.

เรื่องพระโปฐิลเถระ จบ.