มนุษย์ที่แท้
มนุสฺโสสิ ? คุณเป็นมนุษย์ใช่ไหม ?
มนุสฺโสสิ ? คุณเป็นมนุษย์ใช่ไหม ?
ก่อนที่จะตอบคำถามนี้ ตามคติทางพุทธศาสนาต้องสำรวจดูตัวเองว่า มีคุณสมบัติที่พอจะเป็นมนุษย์ได้หรือไม่ อะไรคือความหมายที่แท้จริงของมนุษย์ และจะเริ่มต้นเข้าสู่ความเป็นมนุษย์ที่แท้จริงได้อย่างไร เรื่องนี้นับเป็นปัญหาที่สำคัญอย่างหนึ่งในการพัฒนาทรัพยากรมนุษย์ยุคปัจจุบัน แปลตามตัวอักษร จะเป็นมนุษย์ได้เพราะมีใจสูงและดีงาม (มน + อุสฺส = มนุสฺโส) ดังที่ท่านพุทธทาสได้ให้ความ
หมายเป็นคำกลอนไว้ว่า
เป็นมนุษย์ เป็นได้ เพราะใจสูง
เหมือนนกยูง มีดี ที่แววขน
ถ้าใจต่ำ เป็นได้ แต่เพียงคน
ย่อมเสียที ที่ตน ได้เกิดมา
การเป็นมนุษย์จึงอยู่ที่จิตใจเป็นหลัก ตามหลักพุทธศาสนา การมีศีล ๕ เป็นการเริ่มต้นพัฒนาจิตใจสู่ความเป็นมนุษย์ เพื่อให้เหมาะสมกับการที่มีรูปกายเป็นมนุษย์ การรักษาศีล ๕ จึงเป็นหน้าที่ทางจริยธรรมเบื้องต้นสำหรับมนุษย์ เพื่อความเป็นมนุษย์ที่แท้ทั้งทางร่างกายและจิตใจ การตอบสนองทางร่างกายที่มนุษย์กับสัตว์ต้องการเหมือนกัน คือ การกิน การนอน การสืบพันธุ์ การหลีกหนีภัยที่จะมาถึงตัว แต่สิ่งที่จะทำให้มนุษย์ต่างจากสัตว์ทั่วไปนั้น พุทธศาสนาเห็นว่ามนุษย์ต้องไม่เป็นไปตามความอยากอันไม่มีขอบเขตของตน กล่าวคือ เรื่องการกินหรือการทำมาหากินมนุษย์ต้องรู้จักหลัก โภชเนมัตตัญญุตา คือรู้จักประมาณในการบริโภค ส่วนการทำมาหากิน ต้องไม่เบียดเบียนสัตว์อื่น ไม่ถือเอาทรัพย์สินของผู้อื่นโดยมิชอบ คือต้องมี สัมมาอาชีวะ เรื่องการนอน มนุษย์ตามนัยพุทธศาสนา ต้องไม่ตกเป็นทาสของความง่วงเหงาหาวนอน เซื่องซึม หรือ ถีนมิทธะ ซึ่งเรียกว่า นิวรณ์ อันเป็นสิ่งปิดกั้นมิให้มนุษย์พัฒนาตนเอง มนุษย์ต้องมีหลัก ชาคริยานุโยค คือรู้จักตื่นอยู่เสมอ และนอนพอประมาณ เรื่องการสืบพันธุ์ มนุษย์จะต้องไม่ตกเป็นทาสของกามตัณหาอย่างไม่มีขอบเขต โดยทั่วไป จะต้องมีหลัก สทารสันโดษ คือ ยินดีเฉพาะภรรยาหรือสามีของตนเอง และไม่หมกมุ่นในกามจนเกินไป ส่วนเรื่องการหลีกหนีภัย หรือหวาดกลัว มนุษย์จะต้องมีเหตุผลที่หนักแน่น ไม่ตื่นกลัวโดยไม่พินิจพิเคราะห์ หรือมีสัญชาตญาณหนีภัยเป็นฝูง ๆ แบบสัตว์ ที่เรียกว่าสัญชาตญาณฝูง มนุษย์จะต้องไม่เห็นแก่ตัวหรือประโยชน์ของตัว จนทำให้ขาดหลักจริยธรรม กล่าวคือมนุษย์จะต้องมีความกล้าหาญทางจริยธรรม คุณสมบัติที่กล่าวมาข้างต้นนี้ ทำให้ การกิน การนอน การสืบพันธุ์ และการหลีกหนีภัยของมนุษย์แตกต่างจากสัตว์ทั่วไป และเป็นการยกระดับพฤติกรรมเหล่านี้ขึ้นเป็นมนุษย์ซึ่งมีมโนสำนึกทางศีลธรรม
กลับมาสู่เรื่อจิตใจ ซึ่งคติทางพุทธศาสนาเห็นว่า คุณลักษณะของจิตใจที่บ่งบอกถึงความเป็นมนุษย์ ต้องมี ๓ ประการ ย่อ ๆ คือ ใจสะอาด ใจสว่าง ใจสงบ ถ้ามีใจสะอาด สว่าง สงบมาก ก็แสดงให้เห็นว่ามีความเป็นมนุษย์มาก ถ้ามีน้อย ก็แสดงให้เห็นว่ามีความเป็นมนุษย์น้อย ดังที่ท่านพุทธทาสภิกขุ ได้กล่าวไว้เป็นกลอนว่า
ใจสะอาด ใจสว่าง ใจสงบ
ถ้ามีครบ ควรเรียก มนุสสา
เพราะทำถูก พูดถูก ทุกเวลา
เปรมปรีดา คืนวัน สุขสันต์จริง
มีลักษณะที่ตรงกันข้ามกับจิตใจของมนุษย์อยู่มากมาย เบื้องต้นได้แก่ จิตใจที่ละโมบโลภมาก หิวโหยอยู่ตลอดเวลา หรือมีความต้องการแบบไม่มีขอบเขต ลักษณะเช่นนี้พุทธศาสนาเรียกว่า จิตใจแบบเปรต ซึ่งไม่รู้จักอิ่ม หิวโหยอยู่ตลอดเวลา ทั้งที่ไม่สามารถตอบสนองความอยากได้ เพราะเปรตมีปากเท่ารูเข็ม แต่มีท้องใหญ่เท่าภูเขา (ความจริง เปรตมีหลายประเภท) จิตใจอย่างเปรตจึงน่าสงสารและน่าสมเพชมาก ปัจจุบันมีการโฆษณาชวนเชื่อที่กระตุ้นมนุษย์เกิดความต้องการอยู่ตลอดเวลา น่าสงสัยว่า มีส่วนส่งเสริมจิตใจแบบเปรตแก่มนุษย์หรือไม่ ลักษณะจิตใจอีกแบบหนึ่ง ที่สืบเนื่องมาจากจิตใจแบบเปรต คือจิตใจแบบอสุรกาย ซึ่งหมายถึงจิตใจที่ไม่มีความกล้าหาญทางจริยธรรม (อสุร แปลว่า ไม่กล้าหาญ) กล่าวคือ เมื่อมีความอยาก หิวโหยในลาภผล ทำให้เกิดอกุศลอื่น ๆ ตามมามากมาย เช่น ความดุร้าย หวงแหน แก่งแย่ง ชิงดีชิงเด่น แสดงอำนาจยึดครองเอาทรัพย์สินผู้อื่น โดยอุบายต่าง ๆ อาการดังกล่าวเป็นการตอบสนอง อารมณ์หรือจิตใจแบบเปรตนั่นเอง
ในยุคปัจจุบัน ไม่ว่าจะเป็นระดับบุคคล สังคม หรือระดับโลก เรามักจะเห็นการแสดงอาการของอสุรกายอยู่เสมอ เช่น ดุร้าย หวงแหน หรือพยาบาทริษยา เป็นต้น อาการเหล่านี้ไม่ใช่ความกล้าหาญตามหลักพุทธศาสนา แต่เป็นอาการของความขี้ขลาด เพราะยอมตกเป็นทาสของจิตใจแบบเปรต ฉะนั้น สิ่งที่จำเป็นสำหรับจิตใจแบบนี้ คือความกล้าหาญทางจริยธรรม ในเบื้องต้นอาจหมายถึง การกล้าทวนกระแสโลกที่มุ่งสร้างจิตใจแบบเปรตให้มนุษย์ แล้วหันมาทบทวนพฤติกรรมทางจริยธรรมของตน เพื่อคว้าเอาความเป็นมนุษย์มาครอบครองให้ได้ก่อนที่จะสายเกินไป
มนุสฺโสสิ ? คุณเป็นมนุษย์ใช่ไหม ?
(จากหนังสือมนุษย์ที่แท้ เรียบเรียงโดย เทพพร มังธานี)
เจริญในธรรมครับ
