กิจจฆนะ

รูปธรรมและนามธรรมยังเป็นสิ่งแตกต่างกันโดยกิจ แต่ถึงกระนั้นถ้าเป็นนักปฏิบัติ ผู้ที่ยังไม่ได้เจริญวิปัสสนา ย่อมเกิดความสำคัญผิดคิดว่า นามรูปเป็นสิ่งเดียวกัน เป็นวัตถุเดียวกัน เช่น ในขณะที่เห็นรูปนั้น สภาวธรรม ต่างก็ทำหน้าที่ของตนๆ ดังนี้

จักขุปสาทรูปเป็นเหตุให้มองเห็น ส่วนจักขุวิญญาณเป็นผู้เห็น และรูปารมณ์ หรือที่เรียกว่า วัณณรูป(รูปคือสีสันวรรณะมี สีเขียว สีแดง เป็นต้น) เป็นภาพที่ปรากฏให้เห็น และถึงแม้ว่าสภาวธรรมดังกล่าวจะแตกต่างกันโดยหน้าที่ก็ตามแต่สำหรับผู้ที่ยังไม่ได้เจริญวิปัสสนาย่อมสำคัญว่าทั้งจักขึปสาทรูป จักขุวิญญาณและรูปารมณ์ ซึ่งเป็นไปในตัวบุคคลคนเดียวนั้นล้วนเป็นสิ่งเดียวกัน และแม้ในกรณีของเสียงเป็นต้นก็พึงทราบโดยนัยเดียวกันนี้

เกี่ยวกับหน้าที่บองนามธรรมนั้น จักขุวิญญาณทำหน้าที่เห็น โสตวิญญาณ ทำหน้าที่ได้ยินหรือฟัง ฆานวิญญาณทำหน้าที่ดมกลิ่น ชิวหาวิญญาณทำหน้าที่ลิ้มรส กายวิญญาณทำหน้าที่กระทบสัมผัส มโนวิญญาณทำหน้าที่รับรู้อารมณ์ ทางใจ ดังนั้น ธรรมดังกล่าวจึงเป็นสิ่งที่แตกต่างกันโดยกิจหน้าที่ แต่เพราะบุคคลไม่ได้เจริญวิปัสสนา จึงทำให้มองเห็นเป็นสิ่งเดียวกัน เพราะสำคัญว่าสิ่งที่เห็น ได้ยิน หรือดมกลิ่น เป็นต้นนั้นล้วนเป็นเรา

ในกรณีของเวทนา เราเห็นว่าเวทนาทั้งหลายต่างก็ทำหน้าที่ของตน เช่นสุขเวทนาก็ทำให้จิตร่าเริง ทุกขเวทนาก็ทำให้จิตเศร้าหมอง อุเบกขาเวทนาก็ทำให้จิตสงบ คือให้อยํระดับปกติ เวทนาที่กล่าวมานี้แม้จะแตกต่างกันโดยกิจก็ตาม แต่ถ้าบุคคลไม่เคยเจริญวิปัสสนามาก่อนย่อมมีความสำคัญผิดธรรมตัวเดียวกัน เป็นให้เกิดความยึดมั่นถือมั่นว่า ผู้เป็นสุข เป็นทุกข์ เฉยๆ ก็คือตัวเรา โดยทำนองเดียวกันนี้ อาการไหวกาย เช่น การคู้เเขน เหยียดขา เป็นต้น จิตอยากจะคู้เข้า ย่อมยังการเคลื่อนไหวกายให้สำเร็จในลักษณะอาการคู้ ส่วนรูปกายที่คู้ก็ย่อมเคลื่อนไหวไปตามที่ตนต้องการ ด้วยเหตุนี้ ธรรมทั้งสองจึงมีความแตกต่างกันโดยกิจ แต่ถึงกระนั้นบุคคลผู้ไม่ได้เจริญวิปัสสนา ย่อมไม่อาจที่จะแยกแยะเช่นนี้ได้คงได้แต่สำคัญผิดคิดว่าจิตกับรูปกายเป็นสิ่งเดียวกันทำกิจเดียวกัน ในที่สุดก็เกิดความยึดมั่นถือมั่นว่า ตัวข้าเป็นผู้อยากกระทำ เป็นผู้กระทำ ผู้อยากกระทำ หรือผู้กระทำก็คือตัวข้า

สรุปแล้ว สิ่งที่สำคัญผิดคิดว่าเป็นสิ่งเดียวกันทั้งๆ ที่ตามความเป็นจริงแล้วแตกต่างกันโดยหน้าที่นั้นท่านเรียกว่า กิจจฆนบัญญัติ ส่วนสาเหตุที่ทำให้มีความสำคัญเช่นนี้ ก็เป็นเพราะไม่ได้กำหนดนามรูปด้วยวิปัสสนานั่นเอง และกิจจฆนบัญญัตินี้เองที่เป็นตัวปกปิดมิให้อนัตตาลักษณะปรากฏแก่บุคคลธรรมดา แต่ถ้านักปฏิบัติใดสามารถกำหนดแยกแยะนามรูปด้วยวิปัสสนาได้ละก็ นามรูปก็จะปรากฏแก่ผู้นั้นในลักษณะที่ไม่ปะปนกัน คือผู้นั้นสามารถที่จะแยกแยะได้ว่าสิ่งไหนคือนาม สิ่งไหนคือรูป ซึ่งเป็นเหตุให้กิจจฆนบัญญัติสลายตัว เมื่อไม่มีกิจจฆนบัญญัติ ปัญญาย่อมเกิด คือความเข้าใจอย่างถูกต้องว่า สภาวธรรมที่ทำหน้าที่อย่างหนึ่ง ย่อมไม่สามารถจะทำหน้าที่อย่างอื่นได้ และเมื่อเกิดความเข้าใจเช่นนี้แล้ว ย่อมทำให้เห็นอนัตตลักษณะตามความเป็นจริงได้