นอกจาก มัคคจิตตุปปาท ๒๙ ผลจิตตุปปาท ๓๗ เป็นสัจจวิมุตติดังกล่าว มาแล้วนี้
ยังมีธรรมที่เป็นสัจจวิมุตติ อีก ๒ คือ อนินทรียพัทธรูป และ บัญญัติธรรม

อนินทรียพัทธรูป คือ รูปธรรมที่ไม่เนื่องด้วยอินทรีย์ นั่นก็หมายถึงรูปธรรม
ที่ไม่เนื่องด้วยสิ่งที่มีชีวิต
รูปธรรม ๒๘ ที่เป็นทุกขอริยสัจนั้น ต้องเป็น อินทรียพัทธรูป คือ รูปธรรมที่เนื่อง
ด้วยอินทรีย์ เป็นรูปธรรมที่เนื่องกับสิ่งที่มีชีวิต เท่านั้น ส่วนรูปธรรมที่ไม่เนื่องกับสิ่ง
ที่มีชีวิต คือ อนินทรียพัทธรูปนี้ จึงไม่ใช่ ทุกขอริยสัจ ก็เป็นธรรมที่พ้นพิเศษจาก
อริยสัจ ๔ เป็น สัจจวิมุตติไปบัญญัติธรรม เป็นธรรมที่สมมติขึ้นบัญญัติขึ้นตามโวหาร
ของชาวโลก เป็น สมมติไม่เหมือนกัน



ในคัมภีร์อัฏฐกถาที่ยกมาข้างต้นนั้น คำว่า เตภูมกธมฺเม "ในเตภูมกธรรม" นั้น
คำว่า อริยทุกสัจ ท่านหมายเอาเฉพาะสภาวธรรมเป็นกามาวจร รูปาวจร และอรูปาวจร
ซึ่งเกิดขึ้นในขันธสันดานของสัตว์ซึ่งเป็นสิ่งมีชีวิตเท่านั้น ส่วนอนินทริยพัทธรูปที่ไม่
นับเนื่องในอัตภาพ ท่านไม่ได้จัดเป็นอริยทุกขสัจ สาเหตุเพราะว่า อนินทริยพัทธรูป
ทั้งหลายนั้นแม้จะได้ชื่อว่าเป็นอนิจจัง ทุกขัง เนื่องจากมีการเกิดการดับ ก็ตามแต่เนื่อง
จากมิใช่เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นด้วยอำนาจของสมุทัย นอกนี้เนื่องจากมิใช่ธรรมที่มรรคสัจจะ
พึงประหานให้ดับไป จึงไม่จัดเป็นอริยทุกขสัจ เพราะฉะนั้น ในฐานะที่อนินทริยพัทธรูป
หรือพหิทธรูปกล่าวคือรูปภายนอกนั้นเป็นรูปที่มิได้เกิดจากสมุทัย แม้แต่รูปที่ควรแก่การ
เจริญวิปัสสนาเพื่อไม่ให้เกิดกิเลส โดยอาศัยพหิทรูปดังกล่าวมีเสื้อผ้าอาภรณ์ เป็นต้น เป็นอารมณ์
และเพื่อเป็นการเปรียบเทียบระหว่างพหิทธรูปและอัชฌัตติกรูปให้มองเห็นชัดเจนในเรื่องของหลัก
ไตรลักษณ์ คืออนิจจังและอนัตตา โดยอาศัยพหิทธรูปที่มีลักษณะอนิจจะ อนัตตาที่ปรากฏ
ชัดนั้นเป็นเครื่องเปรียบเทียบด้วยซึ่งแม้ว่าโยคีสามารถที่จะกำหนดหรือจะเจริญวิปัสสนา
ในพหิทธรูปที่ปรากฏขึ้นทางทวาร ๖ ทวารใดทวารหนึ่งก็ตามแต่อนินทริยพัทธรูปทั้งหมดเหล่านั้น
ก็ควรทราบว่ายังไม่ได้ชื่อว่า ปริญเญยยอริยทุกขสัจ "ทุกข์ที่ควรกำหนดรู้" อยู่ดี

สัจจะของตนเท่านั้นเป็นสิ่งที่โยคีควรรู้

ในบรรดาสภาวธรรมที่เกิดขึ้นในขันธสันดานของสัตว์ทั้งหลายโยคีพึงทำการ
กำหนดรู้เฉพาะอริยสัจ ๔ ที้เกิดขึ้นในขันธสันดานของตนเท่านั้น สาเหตุเพราะว่า
ทุกขสัจที่เกิดขึ้นด้วยอำนาจของตัณหาสมุทัยของตนนั้นย่อมจะเกิดขึ้นภายในขันธสันดาน
ของตนเท่านั้น ไม่สามารถเกิดขึ้นในขันธสันดานของผู้อื่นได้ แม้แต่การที่ทุกขสัจ
เกิดขึ้น เพราะตัณหาสมุทัยของบุคคลอื่น ก็ย่อมเกิดขึ้นได้เพราะในขันธสันดานของ
บุคคลอื่นเท่านั้น ไม่สามารถเกิดขึ้นได้ในสันดานของตัวเรา

นอกจากนี้ มรรคสัจของตนนั่นแหละจึงจะสามารถทำให้ทุกข์และสมุทัยของ
ตนดับได้มรรคสัจของตัวเรานั้นไม่สามารถทำให้ทุกข์และสมุทัยของผู้อื่นดับได้แม้แต่
มรรคของผู้อื่นก็เช่นกัน คือ ไม่สามารถทำให้ทุกขและสมุทัยของเราดับลงได้
นอกจากนี้ การดับแห่งสมุทัยและทุกข์ที่เกี่ยวข้องกับสันดานของพระอริยะ
แต่ละท่านนั้น ในพระบาลีและคัมภีร์อัฏฐกถาทั้งหลาย ท่านได้อธิบายไว้ราวกับ
ว่าการดับทุกขสมุทัยกล่าวคือนิโรธนั้นเป็นเสมือนอัชฌัตติกธรรมของพระอริยะ
ทั้งหลายนั่นเทียว ก็อริยสัจของบุคคลอื่นนั้น คนอื่นไม่สามารถที่จะรู้แจ้งได้ จะรู้
แจ้งได้เฉพาะของใครของมันเท่านั้น แต่กระนั้น หากผู้แจ้งอริยสัจ ๔ ของตนแล้ว
ก็สามารถที่จะอนุมานหรือรู้อริยสัจ ๔ ของผู้อื่นด้วยอนุมานญาณได้เช่นกัน

ด้วยเหตุนี้แม้ว่าการเจริญวิปัสสนาในพหิทธรูปหรือสิ่งที่เป็นพหิทธสันดาน
จะสามารถทำให้เกิดมรรค ผลได้ แต่ก็พึงทราบว่าการรู้อริยสัจที่เป็นภายในเท่านั้น

ทั้งในคัมภีร์พระไตรปิฎกและอัฏฐกถาได้แสดงความหมายนี้ไว้โดยตรงว่า
อนินฺทริยพัทธรูปที่ไม่มีจิตวิญญาณนั้น ไม่ได้จัดเป็นอริยทุกขสัจ(ทุกขสัจ)
อริยสัจทั้ง ๔ นั้นมีอยู่เฉพาะในขันธสันดานของเหล่าสัตว์ทั้งหลายที่มีชีวิตเท่านั้น
ในคัมภีร์ฎีกาได้อธิบายให้ปร่กฏชัดเจนดังนี้ว่า สำหรับนิโรธสัจแม้จะเป็น
พหิทธธรรมกล่าวคือธรรมที่เป็นภายนอกอย่างแท้จริงก็ตาม แต่ถึงกระนั้นท่านก็จัด
นิโรธสัจนั้นให้อยู่ในกลุ่มอริยสัจของตนและของบุคคลอื่นทั้งสองฝ่าย

อนึ่ง ในการที่อริยสัจ ๔ อยู่ในขันธสันดานของสัตว์เหล่านี้ พึงทราบว่า โยคี
สามารถละสมุทัยสัจได้เฉพาะที่เป็นของตนเท่านั้น ซึ่งการละสมุทัยสัจของตนนั้น
นั้นแล จัดเป็นปหานปฏิเวธะและอภิสมยะ กล่าวคือการละรู้แจ้งแทงตลอด
และการตรัสรู้ อนึ่ง โยคีนั้นย่อมสามารถดับได้เฉพาะสมุทัยสัจและทุกขสัจ
ที่เป็นของตนเท่านั้น ซึ่งการกระทำให้แจ้งนิโรธะกล่าวคือการดับนั้นท่านเรียกว่า
"สัจฉิกิริยาปฏิเวธะ และอภิสมยะ กล่าวคือการประจักแจ้งแทงตลอดและการตรัสรู้
โยคีนั้นย่อมสามารถทำภาวนาหรือเจริญมรรค ๘ เฉพาะในขันธสันดานของตน
เท่านั้น ก็การทำภาวนาหรือเจริญมรรค ๘ นั้นนั่นเทียวเรียกว่า ภาวนาปฏิเวธะ
อภิสมยะ การเจริญทำให้มรรคเกิดขึ้นและการรู้แจ้งแทงตลอดและการตรัสรู้
ส่วนขันธสันดานของบุคคลอื่นนั้นเราไม่สามารถที่จะละสมุทัย ไม่สามารถที่จะ
กระทำให้แจ้งนิโรธ และสามารถที่จะเจริญมรรคของบุคคลอื่นได้ เพร่ะฉะนั้น
สมุทัย นิโรธ และมรรคของบุคคลอื่นจึงไม่สามารถเป็นปหานปฏิเวธะ สัจฉิกรณะ
และภาวนาสำหรับตัวเราได้ สรุปว่า การรู้อริยสัจ ๔ ที่เป็นของตนตามความเป็นจริง
เท่านั้นคือสิ่งสำคัญที่สุด

อนินทรียพัทธรูปและบัญญัติก็เป็นสัจจวิมุตติ

นอกจาก มัคจิตตุปปทาน ๒๙ ผลจิตตุปปทาน ๓๗ เป็นสัจจวิมุตติดังกล่าวมา
แล้วนี้ ยังมีธรรมที่เป็นสัจจวิมุตติอีก ๒ คือ อนินทริยพัทธรูป และ บัญญัตติธรรม
อนินทรียพัทธรูป คือรูปธรรมที่ไม่เนื่องด้วยอินทรีย์ นั่นก็หมายถึงรูปธรรมทีไม่
เนื่องด้วยสิ่งมีชีวิต รูปธรรม ๒๘ ที่เป็นทุกขอริยสัจนั้นต้องเป็น อินทรียพัทธรูป
รูปธรรมที่เนื่องด้วยอินทรีย์ เป็นรูปธรรมที่เนื่องกับสิ่งมีชีวิตเท่านั้น ส่วนรูปธรรมทีไมเนื่อง
กับสิ่งที่มีชีวิต คือ อนินทรียพัทธรูปนี้จึงจึงไม่ใช่ทุกขอริยสัจ ก็เป็นธรรมที่พ้นพิเศษจากอริย-
สัจ ๔ เป็นสัจจวิมุตติไป

บัญญัตติธรรม เป็นธรรมที่สมมติขึ้นบัญญัติขึ้นตามโวหารของชาวโลก เป็นสมมติ
ไม่เหมือนกัน