พุ ท ธ จ ริ ย ธ ร ร ม กั บ ด น ต รี
บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยมหิดล
กล่าวถึงดนตรีกับศาสนาพุทธ
บางท่านนึกถึง
การเว้นขาดจากการฟ้อนรำขับร้อง
ประโคมดนตรีและดูการละเล่นอันเป็นข้าศึกแก่กุศล
ดนตรีและบทเพลงนั้น เกี่ยวข้องในสมัยพุทธกาลอย่างไร ?
ดนตรีและบทเพลงนั้นเป็นส่วนหนึ่งของวัฒนธรรมของมนุษยชาติ
และมีการสืบต่อกันมาอย่างไม่ขาดสาย
ซึ่งอาจจะได้รับแรงบันดาลใจจากสิ่งแวดล้อมต่าง ๆ
เช่น ต้นไม้ ดอกไม้ ท้องทุ่ง หรือธรรมชาติต่างๆ
รวมทั้งขนบธรรมเนียมประเพณี วิถีการประกอบอาชีพ หรือความเชื่อทางศาสนา
เช่น เรื่องบาป-บุญ ชาตินี้ หรือชาติหน้า เป็นต้น
จินตนา ดำรงค์เลิศ ได้กล่าวที่มาของบทเพลงว่า
"บทเพลงถือกำเนิดขึ้นมาพร้อมๆ กับสังคมมนุษย์ มีที่มาจากชีวิตมนุษย์
และเป็นผลงานที่สร้างสรรค์โดยน้ำมือของมนุษย์ทั้งสิ้น
บทเพลงเป็นศิลปะที่แพร่หลายทั่วไปไปในสังคม มีความหมายรวมถึงดนตรีและการขับร้อง"
(จินตนา ดำรงเลิศ, ๒๕๓๑: ๑)
พระพุทธศาสนาได้เผยแผ่หลักธรรมเข้ามาประเทศไทยโดยรูปแบบต่าง ๆ
ซึ่งมาจากหลักคำสอนโดยตรง
หรืออาจจะสอดแทรกเข้ามาในวรรณกรรมชาวบ้าน
หรือแม้กระทั่งบทเพลงพื้นบ้านต่า งๆ
เช่น บทเพลงพื้นบ้านที่ว่าด้วยหลักคำสอน ศรัทธาและความเชื่อ
เช่น ความเชื่อเรื่องกรรม บาป-บุญ เป็นต้น
ซึ่งผู้เขียนจะได้กล่าวถึงบทเพลงต่างๆ
ที่ปรากฏอยู่ในคัมภีร์ทางพระพุทธศาสนา
ที่มาของบทเพลงอันเป็นพื้นฐานของบทเพลงต่างๆ ในปัจจุบัน
ในพระพุทธศาสนามีบทเพลงต่าง ๆ อยู่มาก
ทั้ง บทเพลงที่สัมปยุตด้วยโลกิยธรรม และสัมปยุตด้วยโลกุตรธรรม
๑. บทเพลงที่สัมปยุตด้วยโลกิยธรรม
หมายถึงบทเพลงธรรมอันเป็นวิสัยของปุถุชนผู้ครองเรือน
เป็นบทเพลงที่ไม่ได้มุ่งเน้นเพื่อการบรรลุคุณธรรมขั้นสูง
แต่แฝงไปด้วยข้อปฏิบัติสำหรับปุถุชนให้ปฏิบัติถูกต้องตามหลักศีลธรรม
มุ่งสอนเพื่อให้เกิดการลดละกิเลสที่เป็นอกุศล
สาเหตุที่ก่อให้เกิดอกุศลต่าง ๆ
ดังตัวอย่าง เพลงรักที่ ปัญจสิขะเทพบุตร ได้ขับถวายพระพุทธเจ้า คือ
สมัยหนึ่ง พระผู้มีพระภาคประทับอยู่ ณ ถ้ำอินทสาล ใกล้เมืองราชคฤห์
พระอินทร์ใคร่จะเฝ้า แต่เนื่องด้วยพระองค์กำลังเข้าฌานสมาบัติอยู่จึงไม่กล้ารบกวน
พระอินทร์จึงมีเทวบัญชาให้ ปัญจสิขะเทพบุตร ไปดูลาดเลาก่อน
และสั่งว่า ถ้าพระพุทธเจ้าออกจากฌานสมาบัติเมื่อใด ให้ทำอาณัติสัญญาณบอก
ปัญจสิขะ ไปรออยู่นาน พระองค์ก็ไม่ออกจากสมาบัติ
จึงหยิบพิณขึ้นมาดีด พร้อมกับบรรยายายเพลงรัก
ถึงความรักอันซาบซึ้งที่ตนมีต่อสาวงามนางหนึ่ง
เสียงพิณและเสียงเพลงทำให้พระพุทธเจ้าตื่นจากฌานสมาบัติ
พอเขาขับเพลงจบ พระองค์จึงตรัสถามว่า
"เธอขับเพลงขับได้ไพเราะดี ไปเรียนมาจากไหน"
ก็กราบทูลว่า
"เมื่อครั้งพระองค์ยังมิได้ตรัสรู้พระโพธิญาณ
ประทับบำเพ็ญเพียรอยู่ ณ โคนต้นโพธิ์ริมฝั่งแม่น้ำเนรัญชรา
ข้าพระพุทธเจ้าหลงใหลนางหนึ่ง นาวว่า ภัทรา
ผู้มีสมญานามว่า สุริยายายอแสง (สริยวัจฉสา)
ธิดาของติมพรุหัวหน้าคนธรรพ์
แต่นางได้ฝากดวงใจไว้กับชายอื่นเสียแล้ว
ข้าพระพุทธเจ้าได้มาพบพระองค์ประทับนิ่ง สงบ
อยู่ใต้ต้นโพธิ์ด้วยดวงพักตร์อันอิ่มเอิบ มีความสุขอย่างหาที่เปรียบไม่ได้
จึงนึกในใจว่า ถ้าหากรักของข้าพเจ้าสมหวัง
ก็คงมีความสุขเช่นท่านผู้นี้
เหตุนี้เอง เป็นแรงดลใจให้ข้าพุทธเจ้าแต่งเพลงบรรเลงความรักอมตะที่มีต่อนาง"
(ที.ม.๑๐/๒๔๘/๒๓๖)
บทเพลงที่ ปัญจสิขะเทพบุตร ได้ขับร้องถวายพระพุทธเจ้า
เป็นการความรักที่ตนมีต่อนางสุริยวัจฉสา
ซึ่งเปรียบเทียบถึงพระรัตนตรัย
คือพระพุทธ พระธรรม พระสงฆ์ และพระอรหันต์ทั้งหลายไว้อย่างไพเราะ
ดังตัวอย่างตอนหนึ่งว่า (เสฐียรพงษ์ วรรณปก, ๒๕๓๑: ๔๖)
ยํ เม อตฺถิ กตํ ปุญฺญํ อรหนฺเตสุ ตาทิสุ
ตํ เน สพฺพงฺคกลฺยาณิ ตยา สทฺธํ วิปจฺจตํ ฯ
โอ้...น้องผู้งามล้ำทั่วสรรพางค์
บุญใดที่จ้าสร้างไว้ในพระอรหันต์ผู้มีจิตคงที่
ขอบุญนั้นจงเผล็ดผลให้ได้นฤมล เป็นคู่ครอง ฯ
สกฺยปุตฺโตว ฌาเนน เอโกทิ นิปโก สโต
อมตํ มุนิ ชิคึสาโน ตมหํ สริยวจฺฉเส ฯ
สุริยายอแสง เอย ข้ารักและปรารถนาเจ้าอย่างสุดซึ้ง
ดังหนึ่งศากยมุนี มีสติ ปรีชาญาณ
ทรงบำเพ็ญฌานสมาธิจิต ปรารถนาอมฤตนฤพาน ฯ
จากหลักฐานที่กล่าวมานี้
สามารถมองเห็นกระบวนการให้กำเนิดศิลปะด้านบทเพลง
และดนตรีในพระพุทธศาสนาอันเกิดจากภายในจิตใจ
และอารมณ์ที่ ปัญจสิขะเทพบุตร ได้ถ่ายทอดออกมาเป็นบทเพลง
และบทเพลงนี้ ถือเป็นบทเพลงรักบทเดียวในพระพุทธศาสนา
นอกจากนี้เป็นเพลงโศก
หรือเพลงบรรยายความสงบสุขอันเกิดจากการหลุดพ้นกิเลส
(มีต่อ)
