พระมณฑปพระพุทธบาท
วัดพระพุทธบาท จ.สระบุรี
มณฑป เรือนแห่งฐานานุศักดิ์
เมื่อกล่าวถึง “มณฑป” คงเป็นที่รู้จักในฐานะอาคารหลังหนึ่งในเขตพุทธาวาส ซึ่งมีความสำคัญไม่ยิ่งหย่อนไปกว่าอาคารหลังอื่นๆ อย่างอุโบสถหรือวิหาร แม้แต่น้อยเลย
โดยทั่วไป มณฑปมักสร้างเป็นอาคารรูปสี่เหลี่ยมจัตุรัส มีหลังคาเป็นเรือนยอดแหลมซ้อนชั้นเรียกว่า “หลังคาทรงบุษบก”
โดยโครงสร้างและรูปแบบของ “บุษบก” นั้น นับว่ามีความคล้ายคลึงกันกับมณฑปมาก แต่มีความแตกต่างกันทั้งในเรื่องของขนาด สัดส่วน และหน้าที่การใช้สอย นั่นคือ บุษบกนั้นมีองค์ประกอบที่มีขนาดเล็กกว่า ใช้ประดิษฐานพระพุทธรูปที่มีขนาดเล็ก ในขณะที่มณฑปคืออาคารหลังหนึ่งที่สร้างเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปขนาดใหญ่ ไม่เพียงเท่านั้น ยังพบว่ามณฑปยังเป็นที่ ประดิษฐานรอยพระพุทธบาทอีกด้วย
จากหลักฐานทางประวัติศาสตร์พบว่า มณฑปน่าจะมีการสร้างมาตั้งแต่สมัยประวัติศาสตร์ และอาจเป็นเครื่องไม้ที่ผุพังไปหมดแล้ว แต่หลักฐานที่เป็นยุคแรกๆ ของการสร้างมณฑปที่ยังพบโครงสร้างมาจนถึงปัจจุบันนั้น พบได้ในสมัยสุโขทัย โดยสร้างขึ้นเพื่อประดิษฐานพระพุทธรูปขนาดใหญ่ หรือที่เรียกกันว่า “ปฏิมาฆระ” ซึ่งรูปแบบดังกล่าวปรากฏมาก่อนแล้วในศิลปะอินเดียและศรีลังกาด้วย ภายในมณฑปสมัยสุโขทัยดูคับแคบมากเมื่อเทียบกับพระพุทธรูปที่มีขนาดเต็มพื้นที่ภายใน จึงมีนักวิชาการสันนิษฐานว่า อาคารหลังดังกล่าวสร้างขึ้นเพื่อแสดงถึง พระคันธกุฎี ที่ประทับส่วนพระองค์ของพระพุทธเจ้า เช่น มณฑปวัดศรีชุม จ.สุโขทัย ประดิษฐานพระอจนะ พระพุทธรูปปางมารวิชัยเอาไว้
พระมณฑปที่ประดิษฐานพระไตรปิฎก
วัดพระศรีรัตนศาสดาราม (วัดพระแก้ว) กรุงเทพฯ
นอกจากนี้ มณฑปยังใช้เป็นที่ประดิษฐานสิ่งอื่นที่นอกเหนือไปจากพระพุทธรูป อันได้แก่เป็นที่ประดิษฐานรอยพระพุทธบาท เช่นที่ พระมณฑปพระพุทธบาท วัดพระพุทธบาท จ.สระบุรี ค้นพบในสมัยอยุธยา มณฑปที่ประดิษฐานพระไตรปิฎก ในวัดพระศรีรัตนศาสดาราม (วัดพระแก้ว) กรุงเทพฯ และ มณฑปที่ประดิษฐานพระบรมสารีริกธาตุ ในวัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษดิ์ ซึ่งตั้งอยู่ด้านหน้าของพระอุโบสถ ภายในมณฑปเป็นที่ประดิษฐานพระเจดีย์ทองศรีรัตนมหาธาตุ ซึ่งบรรจุพระบรมสารีริกธาตุไว้
พระที่นั่งไอศวรรย์ทิพยอาสน์
ความหมายในทางสถาปัตยกรรมไทย เมื่อกล่าวถึง อาคารที่เป็นเรือนยอดหรือมีเครื่องยอดเป็นเรือนชั้นสูง เช่นเดียวกับการซ้อนชั้นของเครื่องยอดของมณฑปเหล่านี้ ล้วนมีความหมายสะท้อนถึงฐานันดร เป็นอาคารที่มีฐานานุศักดิ์สูงสุด จึงใช้เป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูป รอยพระพุทธบาท และพระไตรปิฎก และเมื่อนำทรงยอดมณฑปนี้ไปเป็นองค์ประกอบกับอาคารอื่นก็มีเฉพาะแต่พระราชวังเท่านั้น เช่น พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระที่นั่งไอศวรรย์ทิพยอาสน์ (บางปะอิน) ซึ่งเป็นยอดบุษบก เป็นต้น
พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท
(มีต่อ)
