กรรมฐานสองอย่างคือ อารัมมณูปนิชฌาน และลักขณูปนิชฌาน สมถะกรรมฐาน ๔๐ กองมีอสุภะ ๑๐ ฯลฯ จัดอยู่ใน อารัมมณูปนิชฌาน เป็นสมถะภาวนา คือเพ่งต่ออารมณ์ใดอารมณ์หนึ่งอารมณ์เดียว
ส่วนลักขณูปนิชฌาน เป็นการเพ่งต่อลักษณะหรือสภาวะธรรม หรือวิปัสสนาภาวนา มีขันธ์ ธาตุ อายาตนะ ฯลฯ เพื่อเห็นความไม่เที่ยงเป็นทุกข์และอนัตตา
แต่มีข้อสังเกตุในกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน วิปัสสนาภานา บรรพหรือหมวด ปฏิกูลมนสิการ(พิจารณาใส่ใจความไม่สะอาดสกปรกที่มีอยู่ในกายนี้และกายอื่น) และนวสีถิกาบรรพ(พิจารณาน้อมใส่ใจเทียบเคียงกายนี้กายอื่น ด้วยสภาพศพ ๙ ลักษณะ) มีความคล้ายคลึงกับอสุภะกรรมฐาน ๑๐ ใน อารัมมณูปนิชฌาน
ถามถึงความแตกต่างของสมถะ เป็นอุบายทำจิตให้สงบเป็นสมาธิ กับการพิจารณาขันธ์ ๕ ก็ต่างกันโดยภูมิอย่างหนึ่งเพิ่อพื้นฐานทำให้จิตควรแก่การงาน ง่ายต่อการพิจารณาธรรมขั้นสูงต่อไป การกำหนด กล่าวคือ อารัมณูปนิชฌาน เพ่งจดจ่ออารมณ์เดียวจนจิตตั้งมั่นถึงขั้นอุปจาระ และอัปปนา ต่อนิมิตที่กำหนดขึ้น จนจิตรวมเป็นหนึ่งเกิดความสงบขึ้นมาระงับดับ นิวรณ์กิเลสลงไป ตอนกำหนดจะทำให้จิตมีความวางเฉยเป็นหนึ่ง เมื่อออกจากฌานหรือสมาธิ จิตจะพิจารณาไม่ประมาทในความตาย ไม่เมาในชีวิต ในวัยและอายุ ในความสวยงาม โดยอำนาจฌาน พอสมาธิหมดกำลัง ตาหูจมูกลิ้นกายใจกระทบ อารมณ์และเรื่องราวต่าง ๆ เช่นเดิม จิตก็จะยึดถืออารมณ์ต่าง ๆ เหล่านั้นเช่นเดิมที่เคยเป็น ต้องมีศีล สติสมาธิกำกับใจไว้โดยตลอด เพื่อความไม่ประมาท
ส่วนวิปัสสนากรรมฐาน อุบายทำจิตให้เกิดปัญญารู้แจ้งอริยสัจธรรม ลักขณูปนิชฌาน กำหนดเพื่อไถ่ถอนความเห็นผิด จำผิด คิดผิด เรียกว่าวิปลาสใน ความไม่สวยไม่งามว่าสวยงาม ถอนความเห็นผิด จำผิด คิดผิดในความไม่เที่ยงว่าเที่ยง ถอนความเห็นผิด จำผิด คิดผิดในความทุกข์ว่าไม่ทุกข์เป็นสุข ถอนความเห็นผิด จำผิด คิดผิดในความไม่ใช่อัตตาตัวตนว่าเป็นอัตตาตัวตน ตามลำดับขั้นของการ อบรมสติปัฏฐาน กายละไม่สวยงาม เวทนาละความสุข จิตละความเป็นตัวตน ธรรมละความสำคัญผิดในรูปธรรม นามธรรมแม้ทั้งหมดว่า เที่ยง ว่าสุข ว่างาม ว่าเป็นตัวเป็นตน ฯลฯ
โดยที่สุด เมื่อไม่ได้ใส่ใจ มีโยนิโสมนสิการต่ออารมณ์ต่าง ๆ จิตที่อบรมวิปัสสนาก็มีโอกาสยังจำผิด เห็นผิดคิดผิดอยู่โดยปกติเท่า ๆ กับการอบรมสมถะภาวนา จนกว่าจะเกิดมรรคญาณ จึงถอนความเห็นผิดเรื่องสัตว์บุคคลตัวตนลงไป ดังนั้น หนึ่งนาทีสองนาทีที่มีหนอ หรือพุทโธ หรือทำความรู้สึกตัว ก็เป็นช่วงขณะที่จิตปราศจากนิวรณ์ได้ชั่วครั้งชั่วคราว ตามกำลังของจิตคุณภาพจิต หากใน ๑ นาที จะมีกุศลจิตในการอบรมสมาธิและปัญญา เพียงไม่กี่วินาที ก็อย่าได้ประมาทปล่อยเวลาให้ล่วงเลยผ่านไปเจริญพร
