แวะเข้ามาอ่าน อนุโมทนากับทุกๆคำตอบที่มีสาระดีๆคะ

ขออนุญาตมาต่อกันครับ

ในส่วนของสภาวะหลังจากบรรลุโสดาปัตติผลแล้วนั้น อันที่จริงยังมีรายละเอียดปลีกย่อยในพระไตรปิฎกที่น่าสนใจอีกมากเช่น อานิสงค์ ๖ (อานิสังสสูตร ๒๒/๓๖๘), ญาณ ๗ (โกสัมพิยสูตร ๑๒/๕๔๓ – ๕๕๐), องค์คุณ ๘ (ปรากฏอยู่หลายที่ เช่น หัวข้อท้ายสุดของ คิญชกาวสถสูตร ๑, ๒, และ ๓ : ๑๙/๑๔๗๒, ๑๙/๑๔๗๕, ๑๙/๑๔๘๐), ฯลฯ

แต่ขอให้ผู้ที่สนใจ เข้าไปศึกษาตามหัวข้อที่ลงท้ายไว้ให้นะครับ เพราะถ้าจะกล่าวถึงทั้งหมด คงจะเยิ่นเย้อเกินไป ไม่ได้ขึ้นสกทาคามีมรรค สกทาคามีผลเสียที

คราวนี้มาต่อกันที่การปฏิบัติ (มรรค) เพื่อเข้าสู่สกทาคามี (ผล)

อย่างแรกที่ควรรู้ก่อนก็คือ ในสังโยชน์ทั้ง ๑๐ นั้น สกทาคามี มีการพัฒนาขึ้นมาจากโสดาบันได้แล้วในแง่ใดบ้าง

สกทาคามีนั้น ยังละสังโยชน์ ๓ ข้อแรกได้เท่าๆกับโสดาบันนะครับ แต่สังโยชน์เบื้องต่ำสองข้อที่เหลือ คือ (๑) ราคะ (ความติดใจย้อมใจติดเพลินอยู่ในอารมณ์ด้วยอำนาจโลภะ ซึ่งในระดับที่ยังไม่พ้นเป็นอนาคามีนั้นจะเน้นในกามราคะ คือการย้อมใจติดเพลินอยู่ในกามคุณทั้ง ๕ ที่ผ่านทางตา หู จมูก ลิ้น กายสัมผัส)

และ (๒) ปฏิฆะ (ความขุ่นใจขัดใจหงุดหงิดขึ้งเคียดแค้นเคือง หรือโศกเศร้า หรือหวาดกลัวหวาดเสียว หรือการกระทบกระทั่งแห่งจิต ฯลฯ ด้วยอำนาจโทสะ) นั้น เบาบางลงอย่างมากมาย (ส่วนสังโยชน์เบื้องสูงอีก ๕ ข้อนั้น ก็เบาบางลงในระดับหนึ่งเพราะจิตรู้เท่าทันมากขึ้นด้วยกำลังของสติที่มีมากขึ้น ซึ่งถ้ามีเวลาจะอธิบายในลำดับต่อไปนะครับ)

นั่นคือ ความยินดีพอใจยึดอยากต้องการดึงเข้าหาตัว (กาม/ภวตัณหา --> (ขันธ) อุปาทาน) ในรสหวานของสุขโสมนัส หรือยินร้ายไม่พอใจขุ่นมัวไม่ชอบ ต้องการผลักออกจากตัว (วิภวตัณหา --> (ขันธ) อุปาทาน) ในรสขมของทุกข์โทมนัส ที่เนื่องมาจาก รูป รส กลิ่น เสียง สัมผัส ผ่านปสาทรูปทั้ง ๕ คือ ตา หู จมูก ลิ้น กาย ที่ยังปรากฏอยู่ในสภาวะของโสดาบันที่ยังมี โลภ โกรธ หลง อยู่เยอะนั้น ได้ลดลงอย่างมากมายด้วยการพัฒนาที่แก่กล้าขึ้นของอินทรีย์ทั้ง ๕ โดยเฉพาะสตินทรีย์

ดังนั้น กิเลสในสังโยชน์ ๑๐ ที่เป็นโจทย์ใหญ่ของระดับโสดาบันในการก้าวข้ามไปสู่สกทาคามีก็คือ ราคะ และ ปฏิฆะ นั่นเอง ที่สกทาคามีมรรคบุคคล จะต้องทำให้เบาบางลงให้ได้ หรือในปฏิสัมภิทามรรค องค์พระสารีบุตรท่านใช้คำว่า การละกามราคะสังโยชน์และปฏิฆะสังโยชน์ ในส่วนหยาบ

ซึ่งการทำให้กิเลสทั้งสองเบาบางลงหรือทำให้ในส่วนหยาบหมดไปในระดับสกทาคามีนั้น ถึงแม้ว่าจะยากแล้ว แต่เมื่อเทียบกับการทำให้หมดไปในระดับอนาคามี ถือว่าง่ายกว่ากันมากมาย เหมือนกับการลดอุณหภูมิในทางวิทยาศาสตร์นะครับ การทำให้อุณหภูมิลดลงไปสู่ระดับ ๐ องศาเซลเซียส หรือ ๒๗๓.๑๕ เคลวิน ด้วยวิทยาการสมัยนี้ถือว่าง่ายมาก แค่ในช่องแช่แข็งของตู้เย็นที่บ้านก็ทำได้แล้ว

แต่การลดอุณหภูมิลงไปอีกให้ได้ซัก -๒๑๐ องศาเซลเซียส หรือ ๖๓.๑๕ เคลวิน ซึ่งเป็นจุดหลอมเหลวของไนโตรเจนนั้น ต้องใช้วิทยาการ, เครื่องมือ, และความพยายามมากขึ้นไปอีก

แต่เมื่อเทียบกับการลดอุณหภูมิลงไปอีกให้ใกล้ ๐ องศาสัมบูรณ์ หรือ absolute zero ที่ ๐ เคลวิน ซึ่งมนุษยชาติในปัจจุบันสามารถทำลงไปได้ถึง หนึ่งในพันล้านเคลวินเหนือ absolute zero ที่มหาวิทยาลัยเฮลซิงกิในฟินแลนด์นั้น ต้องใช้เวลาเตรียมการถึง ๙ ปี เทียบกับการทำไนโตรเจนเหลวแล้ว ยากกว่ากันคนละเรื่องเลย

นี่ยังไม่พูดถึงการลดลงไปที่ศูนย์องศาสัมบูรณ์ ซึ่งถึงแม้ว่าจะลดลงไปอีกน้อยมากเพียงหนึ่งในพันล้านเคลวิน ซึ่งเทียบได้กับกิเลสอย่างละเอียดที่เหลืออยู่บางมากๆในระดับอนาคามีที่ต้องลดลงไปจนเหลือศูนย์ในระดับอรหันต์แล้วนั้น แค่เพียงเศษเสี้ยวละเอียดที่เหลือที่ถึงแม้จะบางมากแล้วก็ตาม ก็ถือว่ายากมากมายมหาศาลในการทุ่มเทพยายามกว่าจะลดลงให้ได้เหลือศูนย์ คือหมดไปอย่างสิ้นเชิงนะครับ

คราวนี้เมื่อเห็นโจทย์ชัดแล้วว่า กิเลสตัวหลักที่ต้องต่อสู้คือ (กาม) ราคะ และ ปฏิฆะ ซึ่งจะต้องต่อกรด้วยการพัฒนาอินทรีย์ทั้ง ๕ ให้แก่กล้าขึ้น

ถึงจุดนี้ก็เกิดคำถามละครับว่า แล้วจะเอาเครื่องมืออะไรไปต่อสู้ ไปพัฒนาอินทรีย์ทั้ง ๕ รวมถึงจะใช้เครื่องมือนั้นอย่างไรให้ถูกทิศถูกทาง

คือสั้นๆว่า จะภาวนาอย่างไรเพื่อให้ได้ผลที่ไม่เนิ่นช้า

คำตอบก็คือ เครื่องมือเดิม เครื่องมือคุ้นเคย ที่พระบรมครูทรงชี้แนะไว้นั่นแหละครับ ได้แก่มรรคมีองค์ ๘ หรือไตรสิกขา ซึ่งโดยย่อคือการเจริญสมถะและวิปัสสนา ด้วยปัญญาอันยิ่งนั่นเอง

ถ้าจะพูดในเชิงสมถะในส่วนของไตรสิกขาซึ่งก็คือองค์ศีล (อธิศีลสิกขา) และองค์สมาธิ (อธิจิตตสิกขา) แล้ว

เราจะใช้เครื่องมือคือสมถะนี้เพื่อเอาไว้กดข่มทอนกำลังของกิเลสอย่างหยาบ (วีติกกมกิเลส = กิเลสที่แสดงออกทางกายและวาจา) และกิเลสอย่างกลาง (ปริยุฏฐานกิเลส = นิวรณ์ ๕ + คิดฟุ้งปรุงแต่งในโลกนี้ + โลกหน้า + ความขัดใจ ทะเลาะ วิวาท ทิ่มแทงกันและกันด้วยหอกคือปาก ซึ่งเมื่อจัดเข้าชั้นคร่าวๆแล้ว คือนิวรณ์ ๕ นั่นเอง)

เพื่อให้เกิดความสงบระงับผ่องใสแห่งจิตจนมีกำลังในการวิปัสสนาให้เกิดปัญญา ตามพุทธพจน์ที่ว่า “ภิกษุนั้นละนิวรณ์ ๕ ประการนี้ อันเป็นเครื่องเศร้าหมองแห่งจิต อันเป็นเครื่องทำปัญญาให้ถอย” (มหาตัญหาสังขยสูตร ๑๒/๔๕๗)

โดยศีลจะกดข่มทอนกำลังกิเลสขั้นหยาบที่แสดงออกมาทางกายและวาจา ส่วนสมาธิจะเอาไว้กดข่มทอนกำลังของกิเลสขั้นกลางที่เกิดขึ้นในใจ ซึ่งคือนิวรณ์ทั้ง ๕ ที่มีกามราคะและพยาบาท อันเป็นกิเลสที่แรงและเห็นได้ง่ายของโลภะและโทสะ ก่อนที่จะตัดให้ขาดถึงรากคือกิเลสในส่วนละเอียด (อนุสัยกิเลส) คือราคะและปฏิฆะด้วยกำลังของวิปัสสนาในระดับอนาคามีมรรค

ซึ่งในระดับสกทาคามีมรรคนั้น เรื่องศีลเป็นอันว่าพอจะเบาใจได้นะครับ เพราะเมื่อผ่านโสดาบันมาก็จะมีศีล ๕ ที่บริบูรณ์แล้ว แต่การปฏิบัติในส่วนของสกทาคามีมรรคสำหรับผู้ที่มุ่งมั่นเอาจริง อาจจะขยับเพิ่มขึ้นไปเป็นศีล ๘ ก็ได้ แต่ทั้งนี้ทั้งนั้น ศีล ๘ ก็ยังไม่ถึงกับจำเป็นมากในระดับขั้นของสกทาคามี

คือถ้าปฏิบัติได้ก็จะดี เพราะจะทำให้การภาวนาก้าวหน้าได้ไว แต่สำหรับผู้ปฏิบัติที่อยู่ในสกทาคามีมรรคเองแล้ว เมื่อถึงจุดหนึ่ง จะเห็นโทษของการละเมิดศีล ๘ ในส่วนที่เพิ่มจากศีล ๕ ได้จนค่อยๆมีศีล ๘ เป็นปรกติเองโดยอัตโนมัติเมื่อถึงในช่วงท้ายๆของระดับอนาคามีมรรคก่อนก้าวข้ามไปสู่อนาคามีผล .. อันนี้เล่าในส่วนของฆราวาส ไม่นับรวมถึงพระเถรเณรชี ที่ท่านเหล่านั้นต้องถือศีลตามสถานะของตนให้ครบอยู่แล้วนะครับ

แต่อย่างที่กล่าวไป ศีล ๘ มีความจำเป็นอย่างมากถึงมากที่สุดในระดับขั้นของอนาคามีมรรค ซึ่งจะได้อธิบายถึงเหตุผลและความจำเป็นอย่างยิ่งยวดของศีล ๘ เมื่อกล่าวถึงการปฏิบัติในอนาคามีมรรคในลำดับถัดไปนะครับ

สำหรับศีล ในส่วนอธิศีลสิกขาของระดับสกทาคามีมรรค ที่ "จำเป็น" และ “ต้อง” เพิ่มเติมให้เข้มข้นขึ้นมากกว่าระดับโสดาบัน ก็คือศีลในระดับอินทรียสังวรศีลอันเป็นอริยะ ซึ่งคู่มากับการเจริญสติสัมปชัญญะอันเป็นอริยะ ให้มั่นคงเข้มแข็งยิ่งๆขึ้นไปกว่าในระดับโสดาบัน

แล้ว “อินทรียสังวรศีลและสติสัมปชัญญะ อันเป็นอริยะ” เป็นอย่างไร ?

ตรงนี้ขอยกเอาที่พระบรมครูทรงกล่าวไว้ในมหาตัณหาสังขยสูตรมาทั้งวรรค ดังนี้ครับ

(ซึ่งอันที่จริง ในพระสูตรนี้ซึ่งเริ่มต้นในส่วนของอธิศีลสิกขา พระบรมครูทรงกล่าวโดยเริ่มจากจุลศีล (มัชฌิมศีล และมหาศีลไม่ปรากฏในพระสูตรนี้) จบท้ายด้วยอินทรียสังวร สติสัมปชัญญะ และสันโดษ ก่อนจะเข้าสู่อธิจิตตสิกขาในหมวดการชำระจิตให้ปราศจากนิวรณ์ด้วยองค์ฌาน

จากนั้นจึงเข้าสู่อธิปัญญาสิกขาด้วยการใช้โยนิโสมนสิการวิปัสสนาดับอกุศลธรรมและวงจรปฏิจจสมุปบาท ..

ซึ่งในส่วนของจุลศีล มัชฌิมศีล และมหาศีลนั้น ในระดับฆราวาสก็คงเลือกนำไปปฏิบัติให้เหมาะสมกับฐานะของตนให้มากที่สุดนะครับ ซึ่งส่วนใหญ่ได้แก่ศีล ๕ และศีล ๘ รวมถึงข้อปลีกย่อยอื่นๆอีกเล็กน้อยนั่นเอง (รายละเอียดที่มากกว่าของลำดับขั้นอธิศีลสิกขา อธิจิตตสิกขา และอธิปัญญาสิกขา ศึกษาได้จากสามัญญผลสูตร พระไตรปิฎก เล่มที่ ๙ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๑ ทีฆนิกาย สีลขันธวรรค http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=9&A=1072&Z=1919&pagebreak=0 นะครับ))

นั่นคือ สกทาคามีมรรคบุคคล จะต้องฝึก “สติ” ให้แก่กล้ามากขึ้นไปอีก เพื่อใช้ในการคุ้มครองทวารทั้ง ๖ และในการกระทำกิจกรรมใดๆทั้งกาย วาจา และใจ ให้สุจริตนั่นเองครับ ตามพุทธพจน์ในกุณฑลิยสูตรที่ว่า “อินทรีย์สังวรอันบุคคลเจริญแล้ว กระทำให้มากแล้วย่อมยังสุจริต ๓ ให้บริบูรณ์”

(หมายเหตุไว้นิดนึงตรงนี้ครับว่า สติในขั้นอินทรีย์สังวรและสติสัมปชัญญะซึ่งอยู่ในหมวดของอธิศีลสิกขานี้ ยังไม่ใช่สติในระดับสติปัฏฐาน ๔ ที่อยู่ในหมวดปัญญาสิกขานะครับ เพราะเป็นเพียงแค่การ “ระลึกรู้” เพื่อคุ้มครองทวาร ไม่ให้อกุศลธรรมอันลามก คืออภิชฌาและโทมนัสครอบงำ และ “ระลึกรู้” ในการเคลื่อนไหวหรือหยุดนิ่งของอากัปกิริยาทางกาย

แต่ในสติปัฏฐาน ๔ จะเป็นการ “ระลึกรู้” รวมทั้ง “พิจารณาให้เห็นถึง” องค์ธรรมคือไตรลักษณ์ ได้แก่ความเกิดขึ้นในกาย, เวทนา, จิต, ธรรม บ้าง ความเสื่อมในกาย, เวทนา, จิต, ธรรม บ้าง ทั้งความเกิดขึ้นทั้งความเสื่อมในกาย, เวทนา, จิต, ธรรม บ้าง ซึ่งพระบรมครูทรงกล่าวกำกับไว้ในตอนท้ายของทุกบรรพในมหาสติปัฏฐานสูตรนะครับ แต่การเจริญสติในอินทรียสังวรและสติสัมปชัญญะ จะเป็นรากฐานให้การเจริญสติปัฏฐาน ๔ บริบูรณ์ตามที่พระบรมครูทรงกล่าวในกุณฑลิยสูตร)

ซึ่งนี่ คือสิ่งที่พ่อแม่ครูอาจารย์ทั้งหลายได้เน้นย้ำเป็นนักเป็นหนาให้ผู้ปฏิบัตินั้น ฝึกสติให้แก่กล้าจนกลายเป็นมหาสติ หรือที่องค์หลวงตาบัวท่านใช้คำว่า สติอัตโนมัติ นั่นละครับ (ซึ่งสติ โดยเฉพาะสติปัฏฐาน ๔ เมื่อพัฒนาจนเป็นมหาสติ ก็จะเป็นบาทฐานทำให้เกิดปัญญา เป็นมหาปัญญา หรือที่องค์หลวงตาท่านเรียกว่า ปัญญาอัตโนมัติ นั่นเองครับ)

โดยสติจะเป็นอัตโนมัติได้นั้น ต้องได้รับการฝึกฝนพัฒนาจากระดับสกทาคามี จนเข้าสู่ระดับอนาคามีเสียก่อนนั่นเอง

ก็เริ่มต้นทำตัณหาและอวิชชาให้นิโรโธเลยครับ ในภาคปฏิบัตินั้นต้องทำอวิชชาอันแรกคือ สักกายทิฐิ ความเห็นผิดว่า กายใจนี้เป็นเรา เป็นตัวกู ของกู ให้ได้เสียก่อน ตัณหาจึงจะนิโรโธได้ครับสาธุ

อืม ที่แท้ก็ เป็นพวกปฏิเสธการฝึกสมาธินี่เอง

ขอความเจริญในธรรมมีแก่ผู้ใคร่ความหลุดพ้น
กระผมได้ห่างหายไปนาน วันนี้ขอกล่าวถึงจุดเริ่มต้นและจุดสุดท้ายของจักรวาล ที่ปรับเปลี่ยนหมุนเวียน
หาที่สิ้นสุดไม่ได้ ลักษณะของธรรมชาติจะมีแรงดึงดูดทำให้เกิดการรวมตัวประกอบกันเป็นโครงสร้างต่างๆ และสุดท้ายก็ต้องแตกกระจายเป็นความว่างเปล่า สภาวะธรรมต่างที่ปรากฎในจิตตั้งแต่กามภูมิ รูปภูมิและอรูปภูมิ หากพิจารณาให้ดีคือการรวมและกระจาย จุดสุดท้ายก่อนการบรรลุธรรมขั้นสูง จึงกลับไปสู่สภาวะจิต ที่มีการกระจายและการรวม หากจิตมีกำลังถึงพร้อมก็จะออกจากการกระจายและการรวม บรรลุถึงการเข้าสู่ธรรมชาติที่เหนือสภาวะคู่ดังกล่าว

ขอความเจริญในธรรมมีแก่ผู้ใคร่ความหลุดพ้น

พระสกทาคามีบุคคล เป็นผู้มีความสงบ เนื่องจากกิเลส 3 คือ โลภะ โทสะ โมหะ เบาบางลง การบรรลุถึงมรรคระดับนี้ต้องมีสมาธิตั้งระดับทุติยฌานเป็นบาท ถึงระดับนี้แล้ว อารมณ์กรรมฐานส่วนใหญ่จะอยู่ระดับฌาน การเลื่อนจากฌานหนึ่งไปสู่อีกฌานหนึ่ง เป็นการรู้ไปที่อารมณ์ฌาน ชึ่งได้แก่ ปิติ สุขและเอกคตารมณ์ อารมณ์ปิติเกิดดับลง สุขปรากฏแทน เทคนิคที่ทำให้จิตไม่ค้างในอารมณ์ฌาน คือการรู้ถึงแรงที่ปกคลุมจิต(หัวใจ)เมื่อแรงที่เป็นเหตุดับจิตก็เคลื่อนสู่ระดับที่ละเอียดยิ่งขึ้น ในขั้นนี้จะเห็นความเปลี่ยนแปลงอารมณ์ฌานทุกขณะ จึงไม่ติดในฌาน จากรูปฌานที่คล่องแล้วก็จะเข้าถึงอรูปฌานในระดับต่อไป สำหรับอรูปฌานที่เก็บข้อมูลทั้งหมดของจิต คือระดับที่จิตเคลื่อนสู่ระดับจิตใต้สำนึกที่ลึกที่สุดและแล้วความลับของภพก็ถูกเปิดเผยออกมาอย่างไม่สิ้นสุด สมดังพระพุทธองค์ได้ตรัสว่า ไม่เคยมีสถานที่ใดเลยที่เราไม่เคยอยู่เคยเกิดเคยเป็น

ขอความเจริญในธรรมมีแก่ผู้ใคร่ความหลุดพ้น

อรูปฌานที่เก็บข้อมูลทั้งหมดของจิต คือระดับที่จิตเคลื่อนสู่ระดับจิตใต้สำนึกที่ลึกที่สุด และแล้วความลับของภพก็ถูกเปิดเผยออกมาอย่างไม่สิ้นสุด อาจมีคำถามว่าสมาธิอื่น เข่น รูปฌาน การคลายของภพไม่เกิดขึ้นหรือ จริงๆแล้วสมาธิระดับอื่น ๆ ก็สามารถรู้ได้เนื่องจากสมาธิตั้งแต่ระดับฌานที่ 2 ขึ้นไปไม่มีการปรุงแต่งของความนึกคิด ชึ่งเป็นอุปสรรคของญาณรู้แล้ว ก็อาจจะเกิดปรากฎการณ์การเห็นอดีตได้โดยเฉพาะระดับฌานที่ 4 จิตจะมีความเป็นกลางสูงสุด จะเกิดญาณได้อย่างเต็มที่

แต่สำหรับสมาธิระดับที่จิตเคลื่อนสู่จิตใต้สำนึกที่ลึกที่สุด หากเลยระดับนี้ไปแล้วสมาธิจะเคลื่อนกลับไปยังกามภพ(ขณิกสมาธิ) สมาธิจะวนเป็นวงกลม ตั้งแต่ขณิกสมาธิ อุปจาร รูปฌาน อรูปฌาน กลับมาที่ขณิกสมาธิอีก เมื่อผ่านจากอรูปมายังขณิกสมาธิ ถึงแม้จะเป็นขณิกแต่เป็นการออกจากอรูปที่เป็นสมาธิระดับสูง ณ จุดนี้จะเกิดการสั่นสะเทือนที่ระเอียดจะรู้ถึงการคลายรอบของใจ และเห็นภาพปรากฏตาม หากอารมณ์สบาย จะพบว่ารูปที่เห็นจะเป็นสุคติภูมิ แต่ถ้าใจเกิดความอึดอัดแน่น รูปที่เห็นจะเป็นทุคติ เป็นที่น่าสังเกตว่าหากเกิดในทุคติก็จะเกิดต่อเนื่องกัน เช่นถ้าเป็นสัตว์บก ก็จะเป็นสัตว์บกต่อเนื่องแต่จะเป็นสัตว์ต่างประเภท เกิดจากความติดใจในภพนั้นๆ

คิดว่า...ลาจากภพบอร์ดนี้ไปเสียแล้ว...

เข้ามาอ่านครับ...

ขอความเจริญในธรรมมีแก่ผู้ใคร่ความหลุดพ้น

การตั้งใจเลื่อนหรือการเคลื่อนของสมาธิมี 2 ลักษณะคือ 1) การเข้าสมาธิเป็นลำดับตั้งแต่ตั้งแต่ขณิกสมาธิ อุปจาร รูปฌาน อรูปฌาน กลับมาที่ขณิกสมาธิอีก เรียกว่าอนุโลม 2) การถอยสมาธิลงจากระดับอรูปฌานสู่ขณิกสมาธิ เรียกว่าปฎิโลม สำหรับการปฏิโลมคือ เมื่ออยู่ในสมาธิระดับอรูป ให้ปล่อยจิตโดยไม่ต้องรู้ในสภาวะธรรมของอรูป จะรู้ถึงสภาวะธรรมขององค์ฌานแต่ละระดับ ย้อนกลับเป็นลำดับ ถ้าต้องการอยู่ในองค์ฌานใด ก็คือการอนุโลมและปฏิโลมในองค์ฌานนั้น เช่นขณะอยู่ในองค์ฌานที่ 2 จิตจะเป็นหนึ่งแช่มชื่น สบาย ไม่มีความนึกคิด(เอธิโกภาวะ) แสงสีเหลืองเข้ม จิตมีกระแสการสั่นสะเทือนสูงและหยาบกว่า ฌานที่ 3 การเลื่อนสู่ฌานที่ 3 คือการรู้ในอารมณ์ แช่มชื่นสบาย(เวทนา)ไม่ต้องดูแสงเพราะแสงจัดเป็นนิมิต ไม่ใช่อารมณ์วิปัสสนา เมื่อรู้เวทนา เวทนาคือความแช่มชื่นสบายจะดับลง เปลี่ยนเป็นความสุขสดชื่น เหมือนยืนบนภูเขาที่มีลมเย็น ๆผ่านข้ามาจิตจะเบากระจายมาก แสงจะเปลี่ยนจากสีเหลืองเข้มเป็นสีเหลืองอ่อนนวลๆความถี่จิตจะละเอียดกว่าฌานที่ 2 เป็นที่สังเกตว่าระดับแสงจะสัมพันธ์กับความถี่ของจิตเกิดจากการชนกันของอนุภาคจิตนั่นเอง