ความหมายของนิพพาน
คำว่า นิพฺพาน ประกอบรูปศัพท์มาจาก
นิ บทหน้า + วา ธาตุ หมายถึง การดับทุกข์ในวัฎฎสงสาร
เทียบคำนี้กับคำว่า นิพฺพนฺติ (ย่อมดับไป) ที่ปรากฏใน
รัตนตรัย และคำอื่นในพระไตรปิฎกว่า
- ปรินิพฺพายติ ㆍ (ย่อมปรินิพพาน)
- ปรินิพฺพายิสฺสติ " (จักปรินิพพาน)
- ปรินิพฺพายิสฺสามิ " (จักปรินิพพาน)
- นิพฺพายติ * (ย่อมดับไป)
- ปรินิพฺพุโต" (ดับไปแล้ว)
- นิพฺพุโต" (ดับไปแล้ว)
คำนี้มีคำจำกัดความ (รูปวิเคราะห์) ตามหลักภาษาว่า
นิพฺพาติ วฎฺฎทุกขํ เอตฺถาติ นิพฺพาน แปลความว่า วัฏฎ-
ทุกข์ดับลงอย่างสิ้นเชิงในนิพพานนี้

ดังนั้น นิพพานจึงหมายถึงสภาวะอันเป็นที่ดับไปของทุกข์
กล่าวคือ
เมื่อผู้ปฏิบัติเจริญวิปัสสนาจนบรรลุมรรคผล ได้รู้เห็น
นิพพานแล้ว กิเลสมีตัณหาและอวิชชาเป็นตันจะถูกกำจัดไป ทำให้
กรรมหมดความสามารถเป็นปัจจัยให้เกิดผลได้ ดังนั้น วิบากซึ่งก็

คือรูปนาม ได้แก่ วิญญาณ นาม รูปสฬายตนะ ผัสสะ และเวทนา
เป็นนต้นในภพใหม่จึงเกิดขึ้นไม่ได้ เป็นการดับไปของกิเลสวัฏ กรรม
วัฏ และวิปากวัฏ คำว่า นิพพาน ในความหมายนี้ เป็นการอุปมาว่า
เป็นสถานที่ที่ความทุกข์จากกิเลสถูกดับลงไป แต่ในความจริงนั้น
นิพพานเป็นเพียงสภาวะ มิได้เป็นสถานที่จริงๆ

มีคำจำกัดความอีกอย่างหนึ่งว่า
นิพฺพาติ วฎฺฎทุกขํ เอตสฺมึ อธิคเตติ นิพฺพาน แปลความ
เมื่อบรรลุนิพพานด้วยอรหัตตมรรคแล้ว วัฏฎทุกข์ก็ดับไป

ดังนั้น นิพพานจึงหมายถึงสภาวะอันเป็นเหตุดับทุกข์ ใน
ความหมายนี้ ได้กล่าวเปรียบนิพพานว่าเป็นเครื่องมือที่ทำให้ดับ
ทุกข์ เหมือนมีดและเลื่อยที่เป็นเครื่องมือในการตัดไม้ ถ้าหากไม่มี
เครื่องมือเหล่านั้น การตัดไม้ก็สำเร็จไม่ได้ ในกรณีเดียวกันนี้ ถ้า
บุคคลยังมิได้บรรลุนิพพาน วัฏฏทุกข์ก็ยังคงอยู่ตลอดไป นิพพาน
จึงเปรียบได้กับเครื่องมือดับทุกข์

อนึ่ง คำจำกัดความทั้งสองอย่างนั้นกล่าวไว้โดยอ้อม ตาม
หลักภาษามีคำจำกัดความโดยตรงว่า นิพฺพายเต นิพฺพานํ (ความ
ดับทุกข์ ชื่อว่า นิพพาน) เพราะว่านิพพานนั้นเป็นสภาวธรรมทาง
ใจโดยตรง ไม่ใช่เป็นที่ตั้งหรือเครื่องมือดังที่กล่าวไว้ในรูปวิเคราะห์
สองอย่างแรก