เมื่อไม่มีตัณหาก็ไม่เกิดใหม่

เนื่องจากพระอรหันต์ดับตัณหาได้หมดสิ้นแล้ว เมล็ดพันธุ์
ของกัมมวิญญาณ (จิตที่กระทำกรรม) จึงเที่ยวแห้งและตายใป กัมม-
วิญญาณนั้นเหมือนกับเมล็ดพืช สมจริงดังที่พระพุทธองตรัสไว้ใน
อังคุตตรนิกายว่า

อิติ โข อานนฺท กมฺมํ เขตฺตํ. วิญฺญาณํ พีชํ. ตณฺหา เสฺนโห

"อานนท์ ด้วยเหตุนี้แล
- กรรมจึง ชื่อว่า เป็นไร่นา
-วิญญาณ ชื่อว่า เป็นเมล็ดพืช
- ตัณหา ชื่อว่า เป็นความชุ่มชื้น"

เมื่อบุคคลกำลังใกล้จะตาย เขาจะระลึกถึงกรรมที่เป็นบุญ
หรือบาป )ได้เคยทำมาในชีวิต อาจเห็นภาพนิมิตหรือได้ยินเสียง
เกี่ยวกับกรรมที่เคยกระทำมาในอดีต สิ่งที่เห็นหรือได้ยินนี้ เรียกว่า
กรรมนิมิต หมายถึง เครื่องหมายของกรรม ในบางกรณีคนที่ใกล้
จะตายเห็นนิมิตที่เป็นเครื่องหมายแสดงสถานที่เกิดในภพสหม่ ซึ่ง
เรียกว่า คตินิมิต หมายถึง เครื่องหมายของภพใหม่

คำว่า "กัมมวิญญาณ" เป็นคำไวพจน์ของคำว่า "อภิสังขาร-
วิญญาณ" คือ จิตปรุงแต่งปฏิสนธิ ซึ่งปรากฎในขณะใกล้ตายโดย
เป็นมรณาสันนชวนะ เป็นวิถีจิตที่รับเอากรรมดีหรือกรรมชั่วเป็น
อารมณ์ กัมมวิญญาณไม่ใช่กิริยาจิตแต่เป็นจิตที่ทำกรรม ดังนั้น
จ็งรับเอาอารมณ์ที่เห็นในขณะใกล้ตายมาเป็นปัจจัยให้เกิดปฏิสนธิ
วิญญาณหลังจากจุติจิตดับลง ดังปรากฏในพระบาลีว่า

สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ.
"เพราะสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ"*
สำหรับพระอรหันต์นั้นกัมมวิญญาณไม่สามารถเกิดได้ ใน
ขณะใกล้จะปรินิพพาน เพราะพระอรหันต์มีเพียงกิริยาจิต ซึ่งเพียง
แต่ทำกิริยา ไม่สามารถส่งผลวิบากใดๆ ได้ เมื่อปรินิพพาน
พระอรหันต์เกิดขึ้นก็ไม่ส่งผลให้เกิดปฏิสนธิวิญญาณหรือเกิดรูปนาม
ขึ้นใหม่ได้อีก จึงอาจกล่าวได้ว่าไม่มีภพใหมอีกเพราะไม่มีเมล็ดพันธุ์
ของกัมมวิญญาณ หรือกัมมวิญญาณไม่มีอำนาจให้ผล

เมื่อพระอรหันต์ไกล้ที่จะดับขันธ์ปรินิพพาน จะไม่มีกรรม
กรรมนิมิต และคตินิมิตมารบกวนอีก กัมมวิญญาณจึงไม่สามารถ
เกิดขึ้นได้ ฉะนั้น ผลของกรรมจึงไม่มี ในขณะนั้นมีแต่กิริยาจิต
เท่านั้นที่เกิด โดยเป็นวิปัสสนากิริยาจิตที่กำหนดรู้รูปนามปัจจุบัน
หรือฌานกิริยาจิตที่รู้อารมณ์ของฌานอย่างใดอย่างหนึ่งเป็นอารมณ์
หรือปัจจเวกขณกิริยาจิตที่พิจารณาองค์ฌานเป็นอารมณ์ ต่อจากนั้น
ไม่มีจิตอื่นเกิดได้ นอกจากปรินิพพานจิตซึ่งเป็นเหตุให้เมล็ดพันธุ์
ของกรรมไม่มีอำนาจให้ผล ดังนั้น ภพใหม่จึงถูกทำลายไปโดยสิ้นเชิง