เมื่อไม่มีตัณหาก็ไม่เกิดใหม่
เนื่องจากพระอรหันต์ได้ดับตัณหาหมดสิ้นแล้ว เมล็ดพันธุ์
ของกัมมวิญญาณ (จิตที่กระทำกรรม) จึงเหี่ยวแห้งและตายไป กัมม-
วิญญาณนั้นเหมือนกับเมล็ดพืช สมจริงดังที่พระพุทธองค์ตรัสไว้ใน อังคุตตรนิกายว่า

อิติ โข อานนฺท กมฺมํ เขตฺตํ. วิญฺญาณํ พีชํ. ตณฺหา เสฺนโห.
"อานนท์ ด้วยเหตุนี้แล
- กรรมจึง ชื่อว่า เป็นไร่นา
- วิญญาณ ชื่อว่า เป็นเมล็ดพืช
- ตัณหา ชื่อว่า เป็นความชุ่มชื้น"
เมื่อบุคคลกำลังใกล้จะตาย เขาจะระลึกถึงกรรมที่เป็นบุญ
หรือบาป) ที่ได้เคยทำมาในชีวิต อาจเห็นภาพนิมิตหรือได้ยินเสียง
เกี่ยวกับกรรมที่เคยกระทำมาในอดีต สิ่งที่เห็นหรือได้ยินนี้ เรียกว่า
กรรมนิมิต หมายถึง เครื่องหมายของกรรม ในบางกรณีคนที่ใกล้
จะตายเห็นนิมิตที่เป็นเครื่องหมายแสดงสถานที่เกิดในภพใหม่ ซึ่ง
เรียกว่า คตินิมิต หมายถึง เครื่องหมายของภพใหม่

คำว่า "กัมมวิญญาณ" เป็นคำไวพจน์ของคำว่า "อภิสังขาร-
วิญญาณ" คือ จิตปรุงแต่งปฏิสนธิ ซึ่งปรากฎในขณะใกล้ตายโดย
เป็นมรณาสันนชวนะ เป็นวิถีจิตที่รับเอากรรมดีหรือกรรมชั่วเป็น
อารมณ์ กัมมวิญญาณไม่ใช่กิริยาจิตแต่เป็นจิตที่ทำกรรม ดังนั้น
จึงรับเอาอารมณ์ที่เห็นในขณะใกล้ตายมาเป็นปัจจัยให้เกิดปฏิสนธิ
วิญญาณหลังจากจุติจิตดับลง ดังปรากฎในพระบาลีว่า

สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ.
"เพราะสังขารเป็นปัจจัย จึงมีวิญญาณ"
สำหรับพระอรหันต์นั้นกัมมวิญญาณไม่สามารถเกิด ใน
ขณะใกล้จะปรินิพพาน เพราะพระอรหันต์มีเพียงกิริยาจิต
แต่ทำกิริยา ไม่สามารถส่งผลวิบากใดๆ ได้ เมื่อปรินิพพานจิตของ
พระอรหันต์เกิดขึ้นก็ไม่ส่งผลให้เกิดปฏิสนธิวิญญาณหรือเกิดรูปนาม
ขึ้นไหม่ได้อีก จึงอาจกล่าวได้ว่าไม่มีภพใหม่อีกเพราะไม่มีเมล็ดพ้นธุ์
ของกัมมวิญญาณ หรือกัมมวิญญาณไม่มีอำนาจให้ผล

เมื่อพระอรหันต์ใกล้ที่จะดับขันธ์ปรินิพพาน จะไม่มีกรรม
กรรมนิมิต และคตินิมิตมารบกวนอีก กัมมวิญญาณจึงไม่สามารถ
เกิดขึ้นได้ ฉะนั้น ผลของกรรมจึงไม่มี ในขณะนั้นมีแต่กิริยาจิต
เท่านั้นที่เกิด โดยเป็นวิปัสสนากิริยาจิตที่กำหนดรูรูปนามปัจจุบัน
หรือฌานกิริยาจิตที่รู้อารมณ์ของฌานอย่างใดอย่างหนึ่งเป็นอารมณ์
หรือปัจจเวกขณกิริยาจิตที่พิจารณาองค์ฌานเป็นอารมณ์ ต่อจากนั้น
ไม่มีจิตอื่นเกิดได้ นอกจากปรินิพพานจิตซึ่งเป็นเหตุให้เมล็ดพันธ์
ของกรรมไม่มีอำนาจให้ผล ดังนั้น ภพใหม่จึงถูกทำลายไปโดยสิ้นเชิง