องค์ฌาน ๕ มีกำลังมากกว่าจิตปกติ

อนึ่ง แม้องค์ฌาน ๕ เหล่านี้มีอยู่ (ในขณะทั่วไปที่เกิดกามาวจรจิต] และในขณะ
เกิดอุปจารสมาธิ แต่มีกำลังมากกว่าจิตทั่วไปในขณะเกิดอุปจารสมาธิส่วนในปฐมฌานนี้
ได้เข้าถึงลักษณะของรูปาวจรที่มีกำลังมากกว่าอุปจารสมาธิอีก กล่าวคือในองค์ฌาน
เหล่านี้

๑. วิตกเกิดขึ้นน้อมจิตสู่อารมณ์ด้วยลักษณะอันคล่องแคล่วดี
๒. วิจารเกิดขึ้นเคล้าคลึงอารมณ์อย่างต่อเนื่อง
๓-๔. ปีติและสุขเกิดขึ้นแผ่ซ่านไปทั่วสรรพางค์กาย ดังพระพุทธดำรัสว่า
นาสฺ.ส กิญฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฎํ โหติ.
"สรรพางค์กายบางส่วนของผู้เพียรปฏิบัตินั้นที่ไม่มีปีติและสุขอันเกิดจากวิเวก
กระทบแล้ว หามีไม่"
๕. แม้ภาวะที่จิตมีอารมณ์เดียวก็เกิดขึ้นแนบสนิทในอารมณ์เหมือนฝาผอบบน
ปิดสนิทกระทบฝาผอบล่าง
ข้อนี้เป็นความต่างกันขององค์ฌาน ๕ เหล่านั้นที่ถึงลักษณะของรูปาวจรอื่นจาก
องค์ฌานที่เกิดขึ้นในขณะเกิดอุปจารสมาธิ
ในบรรดาองค์ฌานทั้ง ๕ นั้น แม้จิตเตกัดคตาจะมิได้ทรงแสดงไว้ในพระบาลีว่า
สวืตกฺกํ สวิจารํ (มีวิตกวิจาร) เป็นตันนั้น แต่ก็เป็นองค์ฌานหนึ่งเช่นกัน ดังพระพุทธดำรัสใน
คัมภีร์วิภังด์]อย่างนี้ว่า

ฌานนฺติ วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺตสฺเสกคฺคตา.
"วิตก วิจาร ปีติ สุข และภาวะที่จิตมีอารมณ์เดียว ชื่อว่า ฌาน"
โดยแท้จริงแล้ว ความมุ่งหมายที่พระผู้มีพระภาคทรงตรัสโดยย่อ มีแสดงไว้โดย
ละเอียดในวิภังค์ (คำอธิบาย)

คำอธิบายมีความงาม ๓ สมบูรณ์ด้วยลักษณะ ๑๐

[๗๕] ส่วนในคำว่า ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ (มีความงาม ๓ สมบูรณ์
ด้วยลักษณะ ๑๐) นั้น พึงทราบความงาม ๓ อย่างของปฐมฌานด้วยความงามในเบื้องตัน
ท่ามกลาง และที่สุด และพึงทราบความสมบูรณ์ด้วยลักษณะ ๑๐ ประการของปฐมฌาน
ลัวยลักษณะของความงามในเบื้องตัน ท่ามกลาง และที่สุดเหล่านั้น
พระบาลีที่แสดงความงามและลักษณะของความงามดังกล่าว" มีดังนี้

ความงาม ๓ อย่างของปฐมฌาน

"ความหมดจดของปฏิปทาทำให้บรรลุฌาน เป็นเบื้องต้นของปฐมฌาน ความ
เพิ่มพูนของอุเบกขา เป็นท่ามกลาง และความร่าเริงเป็นที่สุด
ความหมดจดของปฏิปทาทำให้บรรลุฌาน เป็นเบื้องตันของปฐมฌาน มีลักษณะ
เท่าไร คือ มีลักษณะ ๓ ประการ ได้แก่
๑. จิตหมดจดจากอันตรายของปฐมฌานนั้น (นิวรณ์)
๒. จิตบรรลุถึงสมถนิมิตอันเป็นกลาง เพราะหมดจด
๓. จิตแล่นไปในสมถนิมิตนั้น เพราะบรรลุถึงสมถนิมิต (อารมณ์ของสมถะ)
ลักษณะทั้ง ๓ เหล่านี้เป็นเบื้องตันของการบรรลุปฐมฌาน คือ ความหมดจด
ดังนั้นจึงกล่าวว่า ปฐมฌานงามด้วยเบื้องต้น สมบูรณ์ด้วยลักษณะ ๓"
"ความเพิ่มพูนอุเบกขา เป็นท่ามกลางของปฐมฌาน มีลักษณะเท่าไร คือ มี
ลักษณะ ๓ ประการ ได้แก่
๑. การวางเฉยจิตที่หมดจด (จิตที่ปราศจากนิวรณ์)
๒. การวางเฉยจิตที่บรรลุถึงสมถนิมิต (อัปปนา)
๓. การวางเฉยอัปปนาจิตที่ดำรงอยู่ในสภาวะเป็นหนึ่ง (ไม่มีกิเลสคลุกคลี)
ลักษณะทั้ง ๓ เหล่านี้เป็นท่ามกลางของการบรรลุปฐมฌาน คือ ความเพิ่มพูน
อุเบกขา ดังนั้นจึงกล่าวว่า ปฐมฌานงามด้วยท่ามกลาง สมบูรณ์ด้วยลักษณะ ๓"
"ความร่าเริง เป็นที่สุดของปฐมฌาน มีลักษณะเท่าไร คือ มีลักษณะ ๔ ประการ
ได้แก่
๑. ความร่าเริงด้วยสภาวะคือการที่ธรรมเกิดขึ้นในปฐมฌานไม่ล่วงล้ำก้ำเกินกัน
๒. ความร่าเริงด้วยสภาวะที่อินทรีย์มีหน้าที่สม่ำเสมอกัน
๓. ความร่าเริงด้วยสภาวะที่เกิดวิริยะอันสมควรแก่อินทรีย์นั้น
๔. ความร่าเริงด้วยสภาวะคือการเสพคุ้นธรรมเหล่านั้น
ลักษณะทั้ง ๔ เหล่านี้เป็นที่สุดของการบรรลุปฐมฌาน คือ ความร่าเริง ดังนั้นจึง
กล่าวว่า ปฐมฌานงามด้วยที่สุด สมบูรณ์ด้วยลักษณะ ๔"