โจรที่ถูกจับตัวได้ในช่องที่โจรงัดออกไป ย่อมถูกเบียดเบียนจองจำด้วย
กรรมของตน ฉันใด เหล่าสัตว์นี้ย่อมถูกเบียดเบียนจองจำด้วยกรรมของ
ตนในภพอื่น ฉันนั้น

ผู้เจริญสติกำหนดรู้สภาวธรรมปัจจุบันในขณะฟังธรรม จัดว่าเจริญวิปัสสนาด้วยการ
รีบเร่งกระทำความดีและหลีกเสี่ยงจากความชั่ว ทั้งข่มตัณหาและอวิชชาในขณะเดียวกัน
เพราะไม่ยินดีในอารมณ์ - และรู้แจ้งสภาวธรรมตามความเป็นจริง เมื่อตัณหาถูกข่มไว้ได้
ย่อมเป็นการข่มอุปาทานทั้ง ๒ คือ กามุปาทาน และสีลัพพตุปาทาน ครั้นอวิชชาถูกข่มไร้
ได้ย่อมเป็นการข่มอุปาทานทั้ง - คือ ทิฏฐุปาทาน และอัตตวาทุปาทาน
โดยประการดังนี้ แนวทางในการอธิบายด้วยการเวียนไปหาธรรมที่เสมอกันและ
ธรรมที่ตรงกันข้าม ชื่อว่า อาวัฏฏหาระ

ตัวอย่างวิภัตติหาระ

คำว่า อภิตฺถเรถ กลฺยาณ ปาปา จิตตํ นิวารเย (พีงรีบเร่งกระทำความดี และ
ป้องกันจิตจากความชั่ว โดยองค์ธรรมคือ มหากุศลจิตตุปบาท จำแนกออกเป็น ๓ อย่าง คือ

๑, จำแนกโดยธรรม จิตตังกล่าวนี้เกิดขึ้นทั่วไปเสมอกับกุศลจิตที่เกิดขึ้นแก่
เหล่าสัตว์ทั้งปวง และมีในบุคคลทั่วไปคือปุถุชนและพระเสกขบุคคล แต่เป็นกุศลจิตเฉพาะ
อย่างที่เกิดขึ้นกับผู้สดับพระธรรมเทศนานี้แล้วกำหนดรู้สภาวธรรมปัจจุบัน และมีในบุคคล
เฉพาะคนว่าเป็นกุศลจิตที่เกิดขึ้นกับบุคคลนั้นผู้กำหนดรู้สภาวปัจจุบันแล้วได้บรรลุธรรมใน
ขณะฟังธรรม

๒. จำแนกโดยเหตุใกล้ เหตุใกล้ของจิตข้างต้นคือโยนิโสมนสิการเป็นต้น เหตุ
ใกล้เหล่านั้นเกิดทั่วไปเสมอกับโยนิโสมนสิการเป็นตันที่เกิดขึ้นแก่เหล่าสัตว์ทั้งปวง และมีใน
บุคคลทั่วไปคือปุถุชนและพระเสกขบุคคล แต่เป็นเหตุใกล้เฉพาะอย่างที่เกิดขึ้นกับผู้สดับ
พระธรรมเทศนานี้แล้วกำหนดรู้สภาวธรรมปัจจุบัน และมีในบุคคลเฉพาะคนว่าเป็นเหตุใกล้ที่
เกิดขึ้นกับบุคคลนั้นผู้กำหนดรู้สภาวปัจจุบันแล้วได้บรรลุธรรมในขณะฟังธรรม

๓. จำแนกโดยภูมิ จิตข้างตันเป็นกามภูมิและปุถุชนภูมิ จิตเหล่านั้น
เกิดทั่วไปเสมอกับภูมิที่เกิดขึ้นแก่เหล่าสัตว์ทั้งปวง และมีบุคคลทั่วไปคือปุถุชนและพระเสกข-
บุคคล แต่เป็นภูมิเฉพาะอย่างที่เกิดขึ้นกับผู้สดับพระธรรมเทศนานี้แล้วกำหนตรัสภาวธรรม
ปัจจุบัน และมีบุคคลเฉพาะคนว่าเป็นภูมิที่เกิดขึ้นกับบุคคลนั้นผู้กำหนดรู้สภาวปัจจุบันแล้ว
ได้บรรลุธรรมในขณะฟังธรรม

โดยประการดังนี้ แนวทางในการจำแนกสภาวธรรม เหตุใกล้ และภูมิ โดยทั่วไป
และไม่ทั่วไป ชื่อว่า วิภัตติหาระ

ตัวอย่างปริวัตตนหาระ

คำว่า อภิตฺถเรถ กลฺยาเณ ปาปา จิตฺตํ นิวารเย (พึงรีบเร่งกระทำความดี และ
ป้องกันจิตจากความชั่ว) โดยองค์ธรรมคือ มหากุศลจิตตุปบาท มีเหตุใกล้คือโยนิโสมนสิการ
เป็นตันเมื่อมหากุศลจิตตุปบาทและเหตุใกล้เหล่านั้นบังเกิดขึ้นในกระแสจิตของผู้กระทำความดี
และหลีกเลี่ยงความชั่ว อกุศลธรรมที่ตรงกันข้ามกันคือความไม่ศรัทธา ความประมาท ความ
เกียจคร้าน ความริษยา และความตระหนี่เป็นตัน พร้อมทั้งเหตุของอกุศลดังกล่าวคืออโยนืโส
มนสิการเป็นตัน และผลของอกุศลเหล่านั้นคือภัยในปัจจุบันและสังสารวัฏ ย่อมอันตรธานไป
ส่วนผลของกุศลที่นำสุขมาให้ในปัจจุบันและสังสารวัฏ ยอมเจริญเพิ่มพูนไพบูลย์ตามลำดับ
โดยประการดังนี้ แนวทางในการเปลี่ยนไปในทางตรงกันข้าม ชื่อว่า ปริวัตตนหาระ