แนวการกำหนดพิจารณาของพระสาวก

เอกเทสเมวาดิ สกอตฺตภาเว สงฺขาเร อนวเสสโต ปริคฺคเหตุญฺจ สมฺมสิตุญฺจ
อสกฺโกนฺโต อตฺตโน อภินีหารสมุทาคตณาณพลานุรูป๋ เอกเทสเมว ปริคฺคเหตฺวา
สมฺมสนฺโต ฯเปฯ ตสฺมา สสนฺตานคเต สพฺพธมฺเม ปรสนฺตานคเต จ เตสํ
สนฺตานวิภาค่ อกตฺวา พหิทธาภาวสามญฺญโต สมฺมสติ, อยํ สาวกานํ สมฺมสนจาโร.
(ม.ฎี. ๗/๒๗๔)

ข้อความว่า เอกเทสเมว พึงทราบว่า โยคีนั้นเมื่อไม่สามารถที่จะกำหนดพิจารณา
สังขารทั้งหลายในอัตตภาพของตนได้อย่างทั่วถึง จึงได้ทำการกำหนดพิจารณา
เฉพาะบางส่วนเท่านั้น โดยสมควรแก่กำลังแห่งญาณปัญญาที่ได้มาด้วยการสร้าง
บารมีของตน ฯลฯ ดังนั้น โยคีย่อมสามารถที่จะพิจารณาสภาวธรรมทั้งปวงที่เกิด
ชื้นในชันธสันดานของตน ส่วนสภาวธรรมที่เกิดขึ้นในขันธสันดานของบุคคลอื่นนั้น
โยคีสามารถที่จะนำมาพิจารณาร่วมโดยความเป็นพหิทธธรรมที่เหมือนกัน โดยไม่
ต้องกระทำการ แยกแยะว่าเป็นขันธสั่นดานภายในภายนอกของบุคคลเหล่านั้น ก็
อัชฌัตตธรรมและพหิทธธรรมตามที่กล่าวมานี้ได้ชื่อว่าเป็นสัมมสนจาระกล่าวคือ
เป็นที่หรือเป็นวิสัยแห่งการกำหนดพิจารณา สำหรับพระสาวกทั้งหลาย

ด้วยเหตุนี้แล โยคีจึงไม่ควรที่จะแสวงหาหรือจินตนาการหาพหิทธธรรมแล้ว
นำมากำหนดพิจารณา เพราะว่าการที่ตั้งใจแสวงหารูปเสียงเป็นต้นซึ่งเป็นอารมณ์
ภายนอกมากำหนดนั้นจะทำให้โยคีผู้นั้นเกิดอุทธัจจะความฟุ้งซ่านได้ ก็ความฟุ้งซ่าน
นั้นจะทำให้โยคีไม่สามารถกำหนดทัน เป็นเหตุให้สมาธิและปัญญาทั้งหลายไม่
สามารถที่จะแก่กล้าได้อย่างรวดเร็ว ดังนั้น แม้จะใช้เวลานาน เช่น หนึ่งเดือน เป็นต้น
ก็อาจจะไม่ได้บรรลุธรรมวิเศษใดๆก็ได้ในขณะที่คนมีสุตะมากพยายามที่จะพิจารณา
โดยคิดตามสุตะกล่าวคือประสบการณ์หรือความรู้ที่ตนเคยได้ยินได้ฟังมา ก็จะทำให้
ไม่สามารถได้ปัจจักขญณ สมาธิและปัญญาของโยคีผู้นั้น ก็จะไม่แก่กล้าเช่นกัน

ดังนั้น หากพหิทธธรรมผ่านปรากฎโดยธรรมชาติในอารมณ์ทั้ง ๖ ไซร้ โยคีก็ควร
จะน้อมมาพิจารณาได้ แต่ที่สำคัญโยคีจะต้องมีความเพียรพยายามเพื่อจะทำการ
กำหนดพิจารณาเฉพาะอัชฌัตตธรรมเป็นหลัก เพียงแค่การได้กำหนด
อัชมัตตธรรมนั้น โยคีก็ได้เป็นผู้ชื่อว่าเป็นผู้ทำกิจการกำหนดนามรูปทั้งหมดสำเร็จ
แล้วนั่นเทียว ดังที่ในคัมภีร์วิสุทธิมรรคมหาฎีกาท่านได้กล่าวยืนยันไว้ว่า

อชฺฌตฺตํ วา ทิ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตุ พหิทฺธา วา, อชฺฌตฺตสิทฺธิยํ ปน
ลกฺขณโต สพฺพมฺปิ นามรูป อนวเสสโต ปริคฺคหิตเมว โหติ.
(วิสุทธิ ฎี. ๒/๓๖๘)

การเริ่มต้นกำหนดพิจารณาวิปัสสนานั้น ไม่ว่าจะเป็นไปในอัชฌัตตสันดาน
หรือพหิทธสันดาน ก็ตาม ย่อมสามารถกระทำได้. แต่ที่สำคัญ เมื่อโยคีได้ทำการ
หนดพิจาณาในอัชฌัตตสันดานหรือขันธสันดานของตนสำเร็จแล้ว ก็ได้
ผู้กำหนดพิจารณานามรูปทั้งหมดทั้งปวงโดยไม่มีส่วนเหลือนั่นเทียว ไม่ว่าทั้งโดย
สภาวลักษณะหรือสามัญญลักษณะ ก็ตาม

(คำว่า ลกฺขณโต ในที่นี้ นำจะหมายถึง เป็นการสำเร็จการกำหนดพิจารณา โดยลักขณนัย หมายความว่า
โยคีกำหนดวิปัสสนาอย่างใดอย่างหนึ่งโดยตรง ส่วนนามรูป ที่เหลือแม้จะไม่ได้กำหนดก็ได้ชื่อว่าเป็นผู้
นดไโดยวิธีที่เรียกว่าลักขณนัย ซึ่งเป็นวิธีการแสงโดยนำธรรมบางอย่างมาแสดงพอ
ส่วนธรรมอื่นๆที่ไม่ได้แสดงก็เป็นอันสำเร็จไปในตัว : ผู้แปล]

ในขณะที่โยคีเริ่มต้นเจริญวิปัสสนาอยู่นั้นไม่ว่าจะเป็นการกำหนดพิจารณาใน
อัชฌัตตสันดานหรือในพหิทธสันดาน ก็ตาม หากโยคีสามารถกำหนดรูปและนามที่
เป็นอัชฌัตตธรรมได้ทุกขณะที่อัชฌัตตธรรมนั้นเกิดขึ้นแล้วไซร้ก็จะได้ชื่อว่าเป็นผู้รู้หรือ
พิจารณารูปทั้งปวงเช่นกัน หมายความว่า สามารถที่จะได้ชื่อว่าเป็นผู้รู้พหิทธรรม
โดยสภาวลักษณะและสามัญญลักษณะได้เหมือนกับที่ตนเองรู้อัชฌัตตธรรมโดยตรง