มีคำถามว่า รูปนามทั้งปวงที่ปรากฏอยู่ในทวารทั้ง 6 ก็ล้วนแต่เป็นอารมณ์ของวิปัสสนาที่ต้องกำหนดรู้ทั้งสิ้น ไม่มีรูปนามใดเลยที่จะตรัสว่าไม่ต้องกำหนดรู้ แต่เหตุใด เวลาเลือกอารมณ์หลัก เป็นอารมณ์แม่บทเครื่องฝึกเจริญสติ จึงทรงเลือกอานาปานสติ ตอบว่า อารมณ์ใดที่จะใช้เป็นอารมณ์เครื่องฝึกเจริญสติ
อารมณ์นั้นต้องมีคุณสมบัติ

1. มีความปรากฏสม่ำเสมอไม่ขาดสาย ดูเมื่อไหร่ก็มีให้เห็นเมื่อนั้นเห็นได้ตลอดเวลา ไม่ใช่เป็นอารมณ์ที่ มีๆ หายๆ เดี๋ยวปรากฏ เดี๋ยวไม่ปรากฏ ต้องเป็นอารมณ์ที่แสดงสภาวะคงที่สม่ำเสมอทั้งลืมตาและหลับตา จะอยู่ในช่วงเวลาใดก็ปรากฏสม่ำเสมอไม่ขาดสาย ส่วนผัสสะทั่วไปในทวาร 6 นั้น เอาแน่ไม่ได้ ไม่สม่ำเสมอ มีระยะความถี่ห่างของการปรากฏไม่แน่นอน เช่น สี เสียง กลิ่น รส สัมผัสนั้น ปรากฏไม่สม่ำเสมอ อัตราความถี่ในการปรากฏไม่แน่นอน บางทีก็เสียงดังถี่ยิบ บางทีก็เสียงหายไปเป็นช่วงๆ กลิ่น รส สัมผัส ก็โดยนัยเดียวกัน ส่วนแสงสีแม้จะปรากกฏที่ตาตลอดเวลาที่ไม่หลับตา (ถ้าหลับตาก็ไม่ปรากฏ) และแม้ลืมตาจะไม่เป็นสิ่งที่ มีๆ หายๆ แม้จะปรากฏต่อเนื่องแต่ก็จับเป็นอารมณ์กรรมฐานได้ยากเพราะเปลี่ยนภาพไปเรื่อย พร้อป แพร้บ โน่น นี่ นั่น มีความไหวตัวสูง มีswingมาก ไม่เหมือนลมหายใจที่ปรากฏแบบเรื่อยๆ นิ่มๆ นวลๆ สม่ำเสมอ ไม่มีอะไรให้กวัดแกว่ง ขึ้นลง ลมหายใจจึงมีภาวะอารมณ์เสถียรปรากฏคงที่หนึ่งเดียวเสมอ

2. อารมณ์ที่มีคุณสมบัติเหมาะแก่การจะใช้เป็นเครื่องฝึกเจริญสตินั้น ควรเป็นอารมณ์ที่ตันอยู่แค่ผัสสะไม่มีมิติอื่นให้แล่นไป ยามปรากฏที่อายตนะใดๆแล้วไม่เป็นสื่อนำให้จิตแล่นล่วงล้ำไปสู่มิติอื่นๆ ไม่สื่อความหมายใดๆ เหมือนระเบิดด้าน ลูกปืนด้าน ไม่แตกตัวนำไปสู่ผลอย่างอื่น ที่ไม่พึงปรารถนา ถ้าระเบิดด้าน ลูกปืนยิงไม่ออก ผลพวงอย่างอื่นที่จะเกิดตามมาก็ไม่มีฉันใด อารมณ์อันปรากฏในทวาร 6 ก็ฉันนั้น ถ้าเป็นลมหายใจแล้วไม่สื่อความหมายใดๆ ไม่มีมิติอื่นใดให้รับรู้นอกจากลมหายใจล้วนๆ เพียวๆ แต่ถ้าเป็น สี เสียง กลิ่น รส สัมผัสอื่นๆ พร้อมจะสื่อความหมายสารพัด พร้อมจะแล่นไปสู่มิติต่างๆ เรื่องราวต่างๆ สัตว์บุคคลต่างๆ สิ่งของต่างๆ มากมาย คือรู้แล้วจิตแล่นไปสู่เรื่องราว สัตว์ บุคคล สิ่งของ เหมือนระเบิดหรือลูกปืนที่ไม่ด้านพร้อมจะแตกตัวไปสู่ผลอย่างอื่นที่เกิดตามมามากมาย ส่วนลมหายใจรู้แล้วไม่มีอะไรให้แล่นไม่ไปสู่มิติอื่นๆที่เต็มไปด้วยเรื่องราว สัตว์ บุคคลสิ่งของ อันเป็นผลที่เกิดตามมาหลังจากผัสสะ ลมหายใจจึงยิ่งรู้ยิ่งสงบเพราะไม่มีสิ่งใดซ่อนอยู่หลังผัสสะ

3. อารมณ์ที่จะมีคุณสมบัติเหมาะแก่การจะใช้เป็นเครื่องฝึกเจริญสตินั้น ต้องไม่ย้ายที่ไปเรื่อย จะอยู่ตรงที่นัดพบนั่นเสมอ เช่นลมหายใจนี้ จะอยู่ที่ช่องจมูกเสมอ ดูเมื่อไหร่ก็จะอยู่ตรงนั้น เป็นเพื่อนที่ปักหลักรอเราอยู่ตรงนั้นไม่ทิ้งเราไปไหน ถ้าเป็นผัสสะทางกายทวารเขาไม่รอเราอยู่ในที่เดิม ย้ายที่ไปเรื่อย อย่างสัมผัสทางกายเดี๋ยวย้ายไปปรากฏที่ หัว ที่หลัง ที่ไหล่ เดี๋ยวย้ายไปปรากฏที่เท้า ที่น่อง ที่มือ ที่แขน ที่ลำตัว ย้ายที่ปรากฏไปเรื่อยๆไม่แน่นอน ดูเมื่อไหร่ ไม่อยู่ในที่เดิม บางทวารแม้อยู่ในที่เดิม เช่นทวารลิ้น ทวารจมูก ทวารหู แต่ก็ไม่สม่ำเสมอ มีๆ หายๆ อัตราความถี่ไม่คงที่ มีช่องไฟไม่สม่ำเสมอ

4. อารมณ์ที่มีคุณบัติเหมาะแก่การจะใช้เป็นเครื่องฝึกเจริญสตินั้น ต้องมีลักษณะเกิด-ดับ เป็นท่อนๆ เป็นเขตๆ ไม่ติดเชื่อมเป็นผืนเดียวกัน ต้องปรากฏภาวะเกิด-ดับ เป็นขณะๆ ต่อเนื่องสม่ำเสมอเรื่อยไป เพราะจะเกื้อกูลสนับสนุนแก่ญาณเบื้องสูงขั้นต่อๆไป

โดยสรุป คุณสมบัติของอารมณ์ที่เหมาะจะเป็นเครื่องฝึกเจริญสติปัฏฐานนั้น ควรเป็นอารมณ์ที่มีองค์ประชุมครบดังกล่าว คือ

- ปรากฏสม่ำเสมอไม่ มีๆ หายๆ

- ไม่มีมิติอื่นซ่อนอยู่หลังผัสสะให้จิตแล่นไปสู่ เรื่องราว สัตว์ บุคคล สิ่งของ มีแต่ผัสสะปรมัตถ์ปรากฏเพียวๆ

- ไม่ย้ายที่ปรากฏไปเรื่อย

- ปรากฏเป็นท่อนๆ แสดงความเป็นขณะๆ สม่ำเสมอ ไม่ขาดสาย