หทัยวัตถุ
[๔๔๐ ] หทัยวัตถุ
๑. มีลักษณะคือการเป็นที่อาศัยของมโนธาตุและมโนวิญญาณธาตุ (มโนธาตุ มโน-
วิญฌาณชาตูน่ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ)
๒. มีหน้าที่ทรงธาตุทั้งสองนั้นไว้ (ตาสญฺเญว ธาตูน่ อาธารณรส่)
๓. ปรากฎ(แก่ญาณของผู้ปฏิบัติ)ด้วยการน่าราตุทั้งสองนั้นไป (อุพฺพหนปจฺจุปฎฺฐานํ)
๔. มีมหาภูตทั้ง ๔ (ที่เป็นกรรมชรูปอยู่ในกลาปเดียวกันกับเป็นที่ตั้งของหทยวัตถุ
เป็นเหตุใกล้ (จตุมหาภูตปฏฺฐานํ)

หทยวัตถุอาศัยโลหิตภายในหัวใจตามที่กล่าวมาแล้วในเรื่องกายคตาสติ ได้รับอุปถัมภ์
จากภูตรูปซึ่งทำหน้าที่ทรงไว้เป็นต้น มีอุตุ จิต และอาหารค้ำจุน มีชีวิตรูปตามรักษา ย่อมดำรง
อยู่โดยความเป็นวัตถุแห่งมโนธาตุ มโนวิญญาณธาตุ และเจตสิกที่ประกอบกับธาตุทั้งสองนั้น

คัมภีร์ปรมัตถทึปนีมีกา อธิบายเรื่องหทัยวัตถุ ดังนี้

(หทัย)วัตถุรูป มีลักษณะเบินที่อาศัยของธาตุทั้งสอง (คือ มโนธาตุ และมโน
วิญญาณธาตุ หทัยวัตถุนั้นซึมซาบอยู่ในเลือดประมาณครึ่งซองมือ ดำรงอยู่ในหัวใจ
พระผู้มีพระภาคมิได้ตรัสถึงหทัยวัตถุไว้ในคำภีร์ธัมมสังคณีเพื่อทรงรักษาพระ
เทศนามีให้เสียลำดับ แต่ได้ตรัสไว้ในคัมภีร์ปัฏฐาน ตังพระพุทธวจนะเป็นตันว่า
วตุถุ กุสลานํ ขนฺธานํ นิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. วตฺถุ อกุสลานํ ขนธานํ นิสฺสย
ปจฺจเยน ปจฺจโย
(หทัยวัตถุเป็นปัจจัยแก่ขันธ์ที่เป็นกุศล โดยความเป็นนิสสยปัจจัย (หทัย)วัตถุ
เป็นปัจจัยแก่ขันธ์ที่เป็นอกุศล โดยความเป็นนิสสยปัจจัย
ในข้อนี้ วัดถุรูปอื่นนอกจากวัตถุ ๖ ย่อมไม่มี ทั้งวัตถุรูป ๕ อย่างแรกก็มิได้


ปรมตก ฏิกา ๒a๕๒/๒๖๐
อภิป. co ๔๑๒l๑๓๔

เป็นที่อาศัยของกุศลป็นต้น วัตฤที่ตรัสไว้ไนคัมภีร์ปัฏฐานโดยความเป็นนิสสยป้จจ้ย จึง
หมายถึงวัตถุรูปเฉพาะอย่างหนึ่ง (ทท้ยวัตถุ)

คัมภีร์อภิธัมมัตถวิภาวินีกล่าวถึงหกับวัจถุ สั่งนี้
รูปกณฺเท อวุตฺตสฺสปื ปเนตฺตสฺส อาคมโต ยุตฺติโต จ อตฺถิภาโา ทฎฺฐพฺโพ ตตฺถ
ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญญาณธาตุ จ วตฺตนฺติ. ตํ รูปํ มโนธาตุยา จ มโน
วิญญาณธาตุยา จ ตํสมฺปยุตตกานญฺจ ธมฺมานํ นิสฺสเยน ปจฺจเยน ปจฺจโย""*ติ เอวมาคต่
ปฏฺฐานวจน่ อาคโม ยุตฺติ ปเนวํ ทฎฺฐพฺพา

อนึ่ง แม้พระพุทธองค์จะมีได้ตรัสถึงหทัยวัตถุนั้น ในรูปภัณฑ์ แต่พึ่งทราบว่ามี
ได้โดยพระบาลีและความเหมาะสม ในเรื่องนั้น พระบาลีคือพระดำรัสในคัมภีที่ปรากฏ
อย่างนี้ว่า

มโนธาตุแสะมโนวิญญาณธาตุเป็นไปโดยอาศัยรูปใด รูปนั้นเป็นปัจจัยแก่มโนธาตุ
มโนวิญญาณธาตุ และธรรมที่ประกอบร่วมกับธาตุทั้งสองนั้นด้วยอำนาจนิสสยปัจจัย

ส่วนความเหมาะสมพึ่งทราบดังต่อไปนี้
นิปผนฺนภูติกาธารา เทว ธาตู กามรูปินํ
รูปานุพนฺธวุตฺติตฺตา จกฺขุวิญญาณาทโย วิย
ธาตุทั้งสองประเภท (คือ มโนธาตุ และมโนวิญญาณอาตุ) ของสัตว์ใน
กามภูมิและรูปภูมิ มีที่อาศัยคืออุปาทายรูปอันเป็นนิปผันนรูป เพราะดำเนิน
ไปเนื่องตัวยรูป เหมือนจักขุวิญญาณเป็นต้น

จกุขาทินิสสิตา เนตา ตสฺสญฺญาธารภาวโต
นาปี รูปาทิเก เตสํ พหิทฺธาปิ ปวตฺติโต
ราตุทั้งสองเหล่านี้ไม่อาศัยปสาทรูปมีจักขุประสาทเป็นต้น
ปสาทรูปนั้นเป็นที่อาศัยของจักขุวิญญาณเป็นตันอื่น และไม่อาศัยรูปารมณ์
เป็นต้น เพราะรูปารมณ์เป็นต้นนั้นดำเนินไปภายนอกร่างกายได้