โย อปฺปทุฏฺฐสฺส นรสฺส ทุสฺสติ
สุทฺธสฺส โปสสฺส อนงฺคณสฺส
ตเมว พาลํ ปจเจติ ปาปํ
สุขุโม รโช ปฏิวาตํว ขิตฺโต.

ผู้ใดประทุษร้ายต่อนรชนผู้ไม่ประทุษร้าย
ผู้บริสุทธิ์ ไม่มีกิเลสดุจเนิน
บาปย่อมกลับมาถึงผู้นั้นนั่นแล ซึ่งเป็นคนพาล
เหมือนธุลีอันละเอียดที่เขาซัดทวนลมไป ฉะนั้น.


น เตน โหติ ธมฺมฏฺโฐ เยนตฺถํ สหสา นเย
โย จ อตฺถํ อนตฺถญฺจ อุโภ นิจฺเฉยฺย ปณฺฑิโต
อสาหเสน ธมฺเมน สเมน นยติ ปเร
ธมฺมสฺส คุตฺโต เมธาวี ‘ธมฺมฏฺโฐติ ปวุจฺจติ.

บุคคลไม่ชื่อว่าตั้งอยู่ในธรรม เพราะเหตุที่ตัดสินคดีไป โดยความผลุนผลัน
ส่วนผู้ใดเป็นบัณฑิต พึงวินิจฉัยคดี และสิ่งที่ไม่ใช่คดีทั้ง ๒
ย่อมตัดสิน (นำ) บุคคลเหล่าอื่นไปโดยความละเอียดลออ โดยธรรมสม่ำเสมอ
ผู้นั้น อันธรรมคุ้มครองแล้ว เป็นผู้มีปัญญา เรากล่าวว่า ผู้ตั้งอยู่ในธรรม.

ปริชิณฺณมิทํ รูปํ โรคนิทฺธํ ปภงฺคุณํ
ภิชฺชติ ปูติ สนฺเทโห มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ.

รูปนี้แก่หง่อมแล้ว เป็นรังของโรค ผุพัง
กายของตนเป็นของเน่า จะแตกไป เพราะชีวิตมีความตายเป็นที่สุด.


อนิจฺจา วต สงฺขารา อุปฺปาทวยธมฺมิโน
อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ เตสํ วูปสโม สุโข.


สังขารทั้งหลายไม่เที่ยงหนอ มีความเกิดขึ้นและเสื่อมไปเป็นธรรมดา
เกิดขึ้นแล้วย่อมเสื่อมไป ความสงบระงับแห่งสังขารเหล่านั้นเป็นสุข.


อจิรํ วตยํ กาโย ปฐวึ อธิเสสฺสติ
ฉุฑฺโฑ อเปตวิญฺญาโณ นิรตฺถํว กลิงฺครํ.

ไม่นานหนอ ร่างกายนี้จักนอนทับแผ่นดิน
กายนี้ปราศจากวิญญาณแล้ว อันบุคคลทิ้งแล้ว เปรียบเหมือนท่อนไม้ที่หาประโยชน์มิได้ ฉะนั้น.

โย พาโล มญฺญตี พาลฺยํ ปณฺฑิโต วาปิ เตน โส
พาโล จ ปณฺฑิตมานี ส เว พาโลติ วุจฺจติ.

บุคคลใดเป็นคนโง่ ย่อมรู้ตัวว่าเป็นคนโง่ เพราะเหตุนั้น บุคคลนั้น จะเป็นคนฉลาดได้บ้าง
ส่วนบุคคลใดเป็นคนโง่ มีความสำคัญว่าเป็นคนฉลาด บุคคลนั้นแล เราเรียกว่า คนโง่ ดังนี้.


สทฺโธ สีเลน สมฺปนฺโน ยโสโภคสมปฺปิโต
ยํ ยํ ปเทสํ ภชติ ตตฺถ ตตฺเถว ปูชิโต.

บุคคลผู้มีศรัทธา สมบูรณ์ด้วยศีล เพียบพร้อมด้วยยศและโภคะ
ย่อมไปประเทศใดๆ ก็เป็นผู้อันเขาบูชาแล้ว ในประเทศนั้นๆทีเดียว.


ยาวชีวิมฺปิ เจ พาโล ปณฺฑิตํ ปยิรุปาสติ
น โส ธมฺมํ วิชานาติ ทพฺพี สูปรสํ ยถา.

หากคนพาลเข้าไปนั่งใกล้บัณฑิตอยู่แม้จนตลอดชีวิต
เขาย่อมไม่รู้แจ้งธรรม เปรียบเสมือนทัพพีไม่รู้รสแกง ฉะนั้น.


มุหุตฺเตปิ เจ วิญฺญู ปณฺฑิตํ ปยิรุปาสติ
ขิปฺปํ ธมฺมํ วิชานาติ ชิวหา สูปรสํ ยถา.

หากวิญญูชน เข้าไปนั่งใกล้บัณฑิตแม้ครู่เดียว
เขาย่อมรู้แจ้งธรรมฉับพลัน เปรียบเสมือนลิ้นรู้รสแกง ฉะนั้น.


ยาวเทว อนตฺถาย ญตฺตํ พาลสฺส ชายติ
หนฺติ พาลสฺส สุกฺกํสํ มุทฺธมสฺส วิปาตยํ.

ความรู้ย่อมเกิดแก่คนพาล เพียงเพื่อความฉิบหายเท่านั้น
ความรู้นั้น ยังหัวคิดของเขาให้ตกไป ย่อมฆ่าส่วนแห่งกุศลธรรมของคนพาลเสีย.

โน เจ อสฺส สกา พุทฺธิ วินโย วา สุสิกฺขิโต
วเน อนฺธมหีโสว จเรยฺย พหุโก ชโน
ยสฺมา จ ปนิเธกจฺเจ อาเจรมฺหิ สุสิกฺขิตา
ตสฺมา วินีตวินยา ธีรา จรนฺติ สุสมาหิตา.

ถ้าความรู้ของตนเองหรือวินัยที่ศึกษา (ปฏิบัติ) ดีแล้ว ไม่พึงมีไซร้
ชนเป็นอันมากก็จะพึงดำเนินชีวิต เหมือนควายตาบอดเที่ยวไปในป่า
ชนทั้งในโลกนี้ จะเป็นนักปราชญ์ (ผู้รู้) มีวินัยอันแนะนำแล้ว (ผู้ได้รับการฝึกหัดอบรม) มีใจมั่นคงดำเนินชีวิตไปได้ ก็เพราะศึกษาดีแล้วในสำนักอาจารย์.


โย ทุกฺขสฺส ปชานาติ อิเธว ขยมตฺตโน
ปนฺนภารํ วิสํยุตฺตํ ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.


ผู้ใดในศาสนานี้แล ย่อมรู้ชัดความสิ้นไปแห่งทุกข์ของตน
เราเรียกผู้นั้น ซึ่งปลงภาระได้แล้ว ผู้พรากได้แล้วว่าเป็นพราหมณ์


คมฺภีรปญฺญํ เมธาวี มคฺคามคฺคสฺส โกวิทํ
อุตฺตมตฺถํ อนุปฺปตฺตํ ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณํ.


เราเรียกผู้มีปัญญาลึกซึ้ง เป็นปราชญ์ ฉลาดในทางและมิใช่ทาง
บรรลุประโยชน์สูงสุดนั้นว่าเป็นพราหมณ์.

น หิ ธมฺโม อธมฺโม จ อุโภ สมวิปากิโน
อธมฺโม นิรยํ เนติ ธมฺโม ปาเปติ สุคฺคตึ.

ความจริง สภาวธรรมทั้ง ๒ คือ ธรรมและอธรรม มีผลเสมอกันหามิได้
อธรรม ย่อมนำไปสู่นรก ธรรม ย่อมนำไปสู่สุคติ.


น ตาวตา ธมฺมธโร ยาวตา พหุ ภาสติ
โย จ อปฺปํปิ สุตฺวาน ธมฺมํ กาเยน ปสฺสติ
ส เว ธมฺมธโร โหติ โย ธมฺมํ นปฺปมชฺชติ.

บุคคล ไม่ชื่อว่าทรงธรรม เพราะเหตุที่พูดมาก
ส่วนบุคคลใด ฟังธรรมแม้น้อยแล้ว ย่อมเห็นธรรมด้วยนามกาย
บุคคลใดไม่ประมาทธรรม บุคคลนั้นแล เป็นผู้ทรงธรรม.


นามกาย “กองแห่งนามธรรม” หมายถึงเจตสิกทั้งหลาย เทียบ รูปกาย

รูปกาย ประชุมแห่งรูปธรรม, กายที่เป็นส่วนรูป โดยใจความ ได้แก่ รูปขันธ์หรือร่างกาย

นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ นตฺถิ โทสสโม กลิ
นตฺถิ ขนฺธสมา ทุกฺขา นตฺถิ สนฺติปรํ สุขํ.

ไฟเสมอด้วยราคะ ย่อมไม่มี โทษเสมอด้วยโทสะ ย่อมไม่มี
ทุกข์ทั้งหลาย เสมอด้วยขันธ์ ย่อมไม่มี สุขอื่นเสมอด้วยความสงบ ย่อมไม่มี.


นตฺถิ ราคสโม อคฺคิ นตฺถิ โทสสโม คโห
นตฺถิ โมหสมํ ชาลํ นตฺถิ ตณฺหาสมา นที.

ไฟเสมอด้วยราคะ ย่อมไม่มี ผู้จับเสมอด้วยโทสะ ย่อมไม่มี
ข่ายเสมอด้วยโมหะ ย่อมไม่มี แม่น้ำเสมอด้วยตัณหา ย่อมไม่มี.

ทุลฺลโภ ปุริสาชญฺโญ น โส สพฺพตฺถ ชายติ
ยตฺถ โส ชายตี ธีโร ตํ กุลํ สุขเมธติ.


บุรุษอาชาไนยหาได้ยาก บุรุษอาชาไนยนั้น ย่อมไม่เกิดในที่ทั่วไป
บุรุษอาชาไนยนั้น ผู้เป็นนักปราชญ์ เกิดในตระกูลใด ตระกูลนั้น ย่อมประสบสุข.


สุโข พุทฺธานมุปฺปาโท สุขา สทฺธมฺมเทสนา
สุขา สงฺฆสฺส สามคฺคี สมคฺคานํ ตโป สุโข.


ความเกิดขึ้นแห่งพระพุทธเจ้าทั้งหลาย เป็นเหตุนำสุขมาให้ การแสดงธรรมของสัตบุรุษ เป็นเหตุนำสุขมาให้
ความพร้อมเพรียงของหมู่ เป็นเหตุนำสุขมาให้ ความเพียรของชนผู้พร้อมเพรียงกัน เป็นเหตุนำสุขมาให้.


สพฺพปาปสฺส อกรณํ กุสลสฺสูปสมฺปทา
สจิตฺตปริโยทปนํ เอตํ พุทฺธานสาสนํ.

การไม่ทำบาปทั้งปวง ๑ การยังกุศลให้ถึงพร้อม ๑
การทำจิตของตนให้ผ่องใส ๑ นี่เป็นคำสั่งสอนของพระพุทธเจ้าทั้งหลาย.

ปุพฺเพว สนฺนิวาเสน ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วา
เอวนฺตํ ชายเต เปมํ อุปฺปลํว ยโถทเก.

ความรักนั้น ย่อมเกิดด้วยเหตุ ๒ ประการ คือ ด้วยการอยู่ร่วมกันในกาลก่อน ๑ ด้วยการเกื้อกูลกันในปัจจุบัน ๑ เปรียบเหมือนดอกบัวอาศัยน้ำและเปือกตมเกิดในน้ำฉะนั้น.


อิธ นนฺทติ เปจฺจ นนฺทติ
กตปุญฺโญ อุภยตฺถ นนฺทติ
ปุญฺญํ เม กตนฺติ นนฺทติ
ภิยฺโย นนฺทติ สุคฺคตึ คโต.

บุคคลผู้ทำบุญไว้แล้ว ย่อมเพลิดเพลินในโลกนี้ ละไปแล้ว ย่อมเพลิดเพลิน
เขาย่อมเพลิดเพลินในโลกทั้ง ๒
เขาย่อมเพลิดเพลินว่า เราทำบุญไว้แล้ว ไปแล้วสู่สุขติ ย่อมเพลิดเพลินยิ่งๆขึ้นไป


อตฺตนา ว กตํ ปาปํ อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ
อตฺตนา อกตํ ปาปํ อตฺตนา ว วิสุฌฺชติ
สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเย.


บาปอันผู้ใดทำแล้วด้วยตนเอง ผู้นั้นย่อมเศร้าหมองด้วยตน
บาปอันผู้ใดไม่ทำแล้วด้วยตน ผู้นั้น ย่อมบริสุทธิ์ด้วยตนเอง
ความบริสุทธิ์ ไม่บริสุทธิ์ เป็นของเฉพาะตน คนอื่นพึงทำคนอื่นให้บริสุทธิ์ไม่ได้.



น ปเรสํ วิโลมานิ น ปเรสํ กตากตํ
อตฺตโน ว อกฺเขยฺย กตานิ อกตานิ จ.

บุคคลไม่ควรใส่ใจคำแสยงขนของคนเหล่าอื่น ไม่ควรแลดูกิจที่ทำแล้วและยังมิได้ทำของคนเหล่าอื่น
พึงพิจารณากิจที่ทำแล้ว และยังมิได้ทำของตนเท่านั้น.

อนิมิตฺตมนญฺญาตํ มจฺจานํ อิธ ชีวิตํ
กสิรญฺจ ปริตฺตญฺจ ตญฺจ ทุกฺเขน สํยุตฺตํ.

ชีวิตของสัตว์ทั้งหลายในโลกนี้ ไม่มีนิมิต ใครๆก็รู้ไม่ได้
ทั้งฝืดเคือง ทั้งน้อย และชีวิตนั้นก็ประกอบด้วยทุกข์.



โย จ วสฺสสตํ ชีเว อปสฺสํ อมตํ ปทํ
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย ปสฺสโต อมตํ ปทํ.


ก็ ผู้ใด ไม่เห็นบทอันไม่ตาย พึงมีชีวิตอยู่ ๑๐๐ ปี
ความเป็นอยู่วันเดียวของผู้เห็นบทอันไม่ตาย ประเสริฐกว่านั้น.


โย จ วสฺสสตํ ชีเว อปสฺสํ อุทยพฺพยํ
เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย ปสฺสโต อุทยพฺพยํ.


ก็ ผู้ใด ไม่เห็นความเกิดขึ้นและความเสื่อมไป พึงมีชีวิตอยู่ ๑๐๐ ปี
ความเป็นอยู่วันเดียวของผู้เห็นความเกิดขึ้นและความเสื่อมไป ยังประเสริฐกว่านั้น.


อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺส สทฺธมฺมํ อวิชานโต
ปริปฺลวปสาทสฺส ปญฺญา น ปริปูรติ.

ปัญญาย่อมไม่บริบูรณ์แก่ผู้มีจิตไม่มั่นคง ไม่รู้แจ้งพระสัทธรรม มีความเลื่อมใสอันเลื่อนลอย.

น หิ เวเรน เวรานิ สมฺมนฺตีธ กุธาจนํ
อเวเรน จ สมฺมนฺติ เอส ธมฺโม สนนฺตโน.


ก็ เวรทั้งหลายในโลกนี้ ในกาลไหนๆ ย่อมไม่สงบระงับได้ด้วยเวรเลย
แต่ย่อมระงับได้ด้วยความไม่มีเวร ธรรมข้อนี้เป็นของเก่า.


ปรทุกฺขูปธาเนน โย อตฺตโน สุขมิจฺฉติ
เวรสํสคฺคสํสฏฺโฐ เวรา โส น ปริมุจฺฉติ.


ผู้ใด ย่อมปรารถนาความสุขเพื่อตน เพราะก่อทุกข์แก่ผู้อื่น
ผู้นั้น เป็นผู้ระคนด้วยเครื่องระคนคือเวร ย่อมไม่พ้นจากเวรได้.


มตฺตาสุขปริจฺจาคา ปสฺเส เจ วิปุลํ สุขํ
จเช มตฺตาสุขํ ธีโร สมฺปสฺสํ วิปุลํ สุขํ.


หากบุคคลพึงเห็นความสุขอันไพบูลย์ เพราะสละความสุขพอประมาณเสีย
นักปราชญ์เห็นความสุขอันไพบูลย์อยู่ ก็พึงสละความสุขพอประมาณเสีย.

สุขกามานิ ภูตานิ โย ทณฺเฑน วิหึสติ
อตฺตโน สุขเมสาโน เปจฺจ โส น ลภเต สุขํ
สุขกามานิ ภูตานิ โย ทณฺเฑน น หึสติ
อตฺตโน สุขเมสาโน เปจฺจ โส ลภเต สุขํ.


สัตว์ผู้เกิดแล้วทั้งหลายเป็นผู้ใคร่สุข บุคคลใด เมื่อแสวงหาความสุขเพื่อตน แต่เบียดเบียนสัตว์อื่นด้วยอาชญา บุคคลนั้น ละไปแล้ว ย่อมไม่ได้สุข
สัตว์ผู้เกิดแล้วทั้งหลายเป็นผู้ใคร่สุข บุคคลใด เมื่อแสวงหาความสุขเพื่อตน ไม่เบียดเบียน ผู้อื่นด้วยอาชญา บุคคลนั้นละไปแล้วย่อมได้สุข


สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส สพฺเพสํ ชีวิตํ ปิยํ
อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา น หเนยฺย น ฆาตเย.


สัตว์ทั้งหมด ย่อมหวาดหวั่นต่ออาชญา ชีวิตย่อมเป็นที่รักของสัตว์ทั้งหมด
บุคคลทำตนให้เป็นตัวอย่างแล้ว ไม่ควรฆ่าเอง ไม่ควรใช้ (จ้างวาน) ให้คนอื่นฆ่า.

สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน
อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา น หเนยฺย น ฆาตเย.


สัตว์ทั้งหมด ย่อมหวาดหวั่นต่ออาชญา สัตว์ทั้งหมด ย่อมกลัวต่อความตาย
บุคคลทำตนให้เป็นตัวอย่างแล้ว ไม่ควรฆ่าเอง ไม่ควรใช้ให้คนอื่นฆ่า.


น อนฺตลิกฺเข น สมุทฺทมชฺเฌ
น ปพฺพตานํ วิวรํ ปวิสฺส
น วิชฺชเต โน ชคติปฺปเทโส
ยตฺรฏฺฐิตํ นปฺปสเหยฺย มจฺจุ.


ผู้ทำกรรมชั่วไว้ จะนั่งอยู่ในอากาศ เข้าไปในท่ามกลางทะเล
เข้าไปสู่ช่องภูเขา ก็ไม่พึงพ้นได้ ประเทศคือแผ่นดิน ซึ่งพญามัจจุราชไม่ครอบงำผู้สถิตอยู่ ย่อมไม่มี.

ยมฺหา ธมฺมํ วิชาเนยฺย สมฺมาสมฺพุทฺธเทสิตํ
สกฺกจฺจํ ตํ นมสฺเสยฺย อคฺคิหุตฺตํว พฺราหฺมโณ.


บุคคลพึงรู้แจ้งธรรมอันพระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงแสดงแล้ว จากอาจารย์ใด
พึงนอบน้อมอาจารย์นั้นโดยเคารพ เหมือนพราหมณ์นอบน้อมการบูชาเพลิงอยู่ ฉะนั้น.


อกตญญุสฺส โปสสฺส นิจฺจํ วิวรทสฺสิโน
สพฺพญเจ ปฐวี ทชฺชา เนว นํ อภิราธเย.

หากจะพึงให้แผ่นดินทั้งหมดแก่คนอกตัญญู ผู้คอยเพ่งโทษเป็นนิตย์ ก็ไม่พึงยังเขาให้ยินดีได้เลย.


คพฺภเมว อุปฺปชฺชนฺติ นิรยํ ปาปกมฺมิโน
สคฺคํ สุคติโน ยนฺติ ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา.

สัตว์บางพวก ย่อมเข้าถึงครรภ์ ผู้มีกรรมชั่ว ย่อมเข้าถึงนรก
ผู้มีกรรมเป็นเหตุแห่งสุคติ ย่อมไปสวรรค์ ผู้ไม่มีอาสวะ ย่อมปรินิพพาน.

จิรปฺปวาสึ ปุริสํ ทูรโต โสตฺถิมาคตํ
ญาตี มิตฺตา สุหชฺชา จ อภินนฺทนฺติ อาคตํ
ตเถว กตปุญฺญํปิ อสฺมา โลกา ปรํ คตํ
ปุญฺญานิ ปฏิคฺคณฺหนฺติ ปิยํ ญาตึว อาคตํ.


ญาติมิตรและคนใจดีทั้งหลาย เห็นบุรุษผู้ไปอยู่ต่างถิ่นมานาน มาแล้วแต่ที่ไกลโดยสวัสดี ย่อมยินดียิ่งว่า มาแล้ว ฉันใด
บุญทั้งหลาย ก็ย่อมต้อนรับแม้บุคคลผู้กระทำบุญไว้แล้ว ซึ่งไปจากโลกนี้สู่โลกหน้า ดุจพวกญาติเห็นญาติที่รักมาแล้ว ต้อนรับอยู่ ฉะนั้น.


นรก ภาวะเร่าร้อนกระวนกระวาย, ที่อันไม่มีความสุขความเจริญ, เหวแห่งความทุกข์, ที่ไปเกิดและเสวยความทุกข์ของสัตว์ผู้ทำบาป (ข้อ ๑ ในทุคติ ๓ ข้อ ๑ ในอบาย ๔)


นิรยะ นรก, ภพที่ไม่มีความเจริญ, ภูมิที่เสวยทุกข์ของคนผู้ทำบาปตายแล้วไปเกิด (ข้อ ๑ ในทุคติ ๓ ข้อ ๑ ในอบาย ๔)

เผณูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา
มรีจิธมฺมํ อภิสมฺพุทธาโน
เฉตฺวาน มารสฺส ปปุปฺผกานิ
อทสฺสนํ มจฺจุมาชสฺส คจฺเฉ.


ภิกษุผู้สิ้นอาสวะแล้ว รู้ว่ากายนี้เปรียบเหมือนฟองน้ำ
รู้ยิ่งขึ้นไปว่า ร่างกายนี้ มีธรรมดาเหมือนพยับแดด
ตัดพวงดอกไม้ของมารแล้ว พึงไปยังสถานที่พญามัจจุราชหาไม่พบ.


ปุปฺผานิ เหว ปจินนฺตํ พฺยาสตฺตมนสํ นรํ
สุตฺตํ คามํ มโหโฆว มจฺจุ อาทาย คจฺฉติ.


พญามัจจุราช ย่อมพานรชน ผู้มีใจข้องอยู่ในอารมณ์ต่างๆ ผู้เลือกเก็บดอกไม้ทั้งหลายนั้นแลไป เหมือนห้วงน้ำใหญ่ พัดพาชาวบ้านผู้หลับไป ฉะนั้น.


ยถา ทณฺเฑน โคปาโล คาโว ปาเชติ โคจรํ
เอวํ ชรา จ มจฺจุ จ อายํุ ปาเชนฺติ ปาณินํ.


คนเลี้ยงโค ย่อมต้อนโคทั้งหลายไปสู่ที่หากินด้วยท่อนไม้ ฉันใด
ความแก่และความตาย ย่อมต้อนอายุของเหล่าสัตว์ไป ฉันนั้น.