ฉฬวรรคที่ ๕
สังคัยหสูตรที่ ๑

[๑๒๘] ดูกรภิกษุทั้งหลาย ผัสสายตนะ ๖ ประการนี้ ที่บุคคลไม่ฝึกฝน ไม่คุ้มครอง ไม่รักษา ไม่สำรวมระวังแล้ว ย่อมนำทุกข์หนักมาให้

ผัสสายตนะ ๖ ประการเป็นไฉน คือ จักษุ โสตะ ฆานะ ชิวหา กาย ใจ ที่บุคคลไม่ฝึกฝน ไม่คุ้มครอง ไม่รักษา ไม่สำรวมระวังแล้ว ย่อมนำทุกข์หนักมาให้

ดูกรภิกษุทั้งหลาย ผัสสายตนะ ๖ ประการนี้แล ที่บุคคลไม่ฝึกฝน ไม่คุ้มครอง ไม่รักษา ไม่สำรวมระวังแล้ว ย่อมนำทุกข์หนักมาให้ ฯ

[๑๒๙] ดูกรภิกษุทั้งหลาย ผัสสายตนะ ๖ ประการนี้ ที่บุคคลฝึกฝนดี คุ้มครองดี รักษาดี สำรวมระวังดีแล้ว ย่อมนำสุขมากมาให้

ผัสสายตนะ ๖ เป็นไฉน คือ จักษุ โสตะ ฆานะ ชิวหา กาย ใจ ที่บุคคลฝึกฝนดี คุ้มครองดี รักษาดี สำรวมระวังดีแล้ว ย่อมนำสุขมากมาให้

ดูกรภิกษุทั้งหลาย ผัสสายตนะ ๖ ประการนี้แล ที่บุคคลฝึกฝนดี คุ้มครองดี รักษาดี สำรวมระวังดีแล้ว ย่อมนำสุขมากมาให้

พระผู้มีพระภาคผู้สุคตศาสดา ครั้นได้ตรัสไวยากรณภาษิตนี้จบลงแล้ว จึงได้ตรัสคาถาประพันธ์ต่อไปอีกว่า ฯ

[๑๓๐] ดูกรภิกษุทั้งหลาย บุคคลไม่สำรวมผัสสายตนะ ๖ นั่นแหละ เว้นการสำรวมในอายตนะใด ย่อมเข้าถึงทุกข์

บุคคลเหล่าใด ได้สำรวมระวังอายตนะเหล่านั้น บุคคลเหล่านั้น มีศรัทธาเป็นเพื่อนสอง ย่อมเป็นผู้อันราคะไม่ชุ่มอยู่

บุคคลเห็นรูปที่ชอบใจและเห็นรูปที่ไม่ชอบใจแล้ว พึงบรรเทาราคะในรูปที่ชอบใจ และไม่พึงเสียใจว่า รูปไม่น่ารักของเรา (เราเห็นรูปไม่น่ารักเข้าแล้ว)

ได้ยินเสียงที่น่ารักและเสียงที่ไม่น่ารัก พึงสงบใจในเสียงที่น่ารัก และพึงบรรเทาโทสะในเสียงที่น่ารัก และไม่พึงเสียใจว่า เสียงไม่
น่ารักของเรา (เราได้ฟังเสียงที่ไม่น่ารักเข้าแล้ว)

ได้ดมกลิ่นที่ชอบใจอันน่ายินดี และได้ดมกลิ่นที่ไม่สะอาด ไม่น่ารักใคร่ พึงบรรเทาความหงุดหงิดในกลิ่นที่ไม่น่าใคร่ และไม่พึงพอใจในกลิ่นที่น่าใคร่

ได้ลิ้มรสที่อร่อยเล็กน้อย และลิ้มรสที่ไม่อร่อยในบางคราว ไม่พึงลิ้มรสที่อร่อยด้วยความติดใจ และไม่ควรยินร้ายในเมื่อลิ้มรสที่ไม่อร่อย
ถูกสัมผัสที่เป็นสุขกระทบเข้าแล้ว และถูกผัสสะที่เป็นทุกข์กระทบเข้าแล้ว ไม่พึงหวั่นไหวในระหว่างๆ

ควรวางเฉยผัสสะทั้งที่เป็นสุข ทั้งที่เป็นทุกข์ทั้งสอง ไม่ควรยินดี ไม่ควรยินร้ายเพราะผัสสะอะไรๆ

นรชนทั้งหลายที่ทรามปัญญา มีความสำคัญในกิเลสเป็นเหตุให้เนิ่นช้า ยินดีอยู่ด้วยกิเลสเป็นเหตุให้เนิ่นช้า เป็นสัตว์ที่มีสัญญา ย่อมวกเวียนอยู่

ก็บุคคลบรรเทาใจ ที่ประกอบด้วยปัญจกามคุณทั้งปวงแล้ว ย่อมรักษาใจให้ประกอบด้วยเนกขัมมะ

ใจที่บุคคลเจริญดีแล้วในอารมณ์ ๖ อย่างนี้ ในกาลใด ในกาลนั้น จิตของบุคคลนั้นอันสุขสัมผัสกระทบเข้าแล้ว ย่อมไม่หวั่นไหวในที่ไหนๆ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย เธอทั้งหลายปราบราคะและโทสะเสียแล้ว ย่อมเป็นผู้ถึงนิพพานซึ่งเป็นฝั่งข้างโน้นแห่งชาติและมรณะ ฯ

จบสูตรที่ ๑
http://84000.org/tipitaka/read/?18/128-130

[๘๖๕] ดูกรอานนท์ เราแสดงการเจริญอินทรีย์อย่างไม่มีวิธีอื่นยิ่งกว่าในวินัยของพระอริยะ

แสดงพระเสขะผู้ยังปฏิบัติอยู่ แสดงพระอริยะผู้เจริญอินทรีย์แล้ว ด้วยประการฉะนี้แล

ดูกรอานนท์ กิจใดอันศาสดาผู้แสวงหาประโยชน์เกื้อกูล ผู้อนุเคราะห์ อาศัยความอนุเคราะห์พึงทำแก่สาวกทั้งหลาย กิจนั้น
เราได้ทำแล้วแก่พวกเธอ

ดูกรอานนท์ นั่นโคนไม้ นั่นเรือนว่าง เธอทั้งหลายจงเพ่งฌาน อย่าได้ประมาท อย่าได้เป็นผู้เดือดร้อนในภายหลัง นี้เป็นคำพร่ำสอนของเราแก่พวกเธอ ฯ

พระผู้มีพระภาคได้ตรัสพระภาษิตนี้แล้ว ท่านพระอานนท์จึงชื่นชมยินดีพระภาษิตของพระผู้มีพระภาคฉะนี้แล ฯ

อินทรียภาวนาสูตร ที่ ๑๐
http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=14&A=10912

และเมื่อผู้ปฏิบัติ พัฒนาสติสัมปชัญญะจนอินทรียสังวรศีลบริบูรณ์ ก็จะทำให้เป็นผู้ที่มีศีลบริบูรณ์ สมาธิบริบูรณ์ และปัญญาบริบูรณ์ได้ ตามคำของพระบรมครูในตัณหาสูตร และอวิชชาสูตรที่กล่าวไว้ก่อนหน้า รวมถึงที่ทรงกล่าวไว้ในอินทรียสังวรสูตรด้วยนะครับ


๘. อินทรียสังวรสูตร
[๓๒๑] ดูกรภิกษุทั้งหลาย เมื่ออินทรียสังวรไม่มี ศีลของภิกษุผู้มีอินทรีย์สังวรวิบัติ ย่อมมีอุปนิสัยถูกขจัด

เมื่อศีลไม่มี สัมมาสมาธิของภิกษุผู้มีศีลวิบัติ ย่อมมีอุปนิสัยถูกขจัด

เมื่อสัมมาสมาธิไม่มี ยถาภูตญาณทัสนะของภิกษุผู้มีสัมมาสมาธิวิบัติ ย่อมมีอุปนิสัยถูกขจัด

เมื่อยถาภูตญาณทัสนะไม่มี นิพพิทาวิราคะของภิกษุผู้มียถาภูตญาณทัสนะวิบัติ ย่อมมีอุปนิสัยถูกขจัด

เมื่อนิพพิทาวิราคะไม่มี วิมุตติญาณทัสนะของภิกษุผู้มีนิพพิทาวิราคะวิบัติ ย่อมมีอุปนิสัยถูกขจัด

เปรียบเหมือนต้นไม้ที่มีกิ่งและใบวิบัติ แม้สะเก็ดของต้นไม้นั้น ก็ไม่ถึงความบริบูรณ์

แม้เปลือกก็ไม่ถึงความบริบูรณ์ แม้กระพี้ก็ไม่ถึงความบริบูรณ์ แม้แก่นก็ไม่ถึงความบริบูรณ์ ฉะนั้น ฯ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย เมื่ออินทรียสังวรมีอยู่ ศีลของภิกษุผู้มีอินทรียสังวรสมบูรณ์ ย่อมมีอุปนิสัยสมบูรณ์

เมื่อศีลมีอยู่ สัมมาสมาธิของภิกษุผู้มีศีลสมบูรณ์ ย่อมมีอุปนิสัยสมบูรณ์

เมื่อสัมมาสมาธิมีอยู่ ยถาภูตญาณทัสนะของภิกษุผู้มีสัมมาสมาธิสมบูรณ์ ย่อมมีอุปนิสัยสมบูรณ์

เมื่อยถาภูตญาณทัสนะมีอยู่ นิพพิทาวิราคะของภิกษุผู้มียถาภูตญาณทัสนะสมบูรณ์ ย่อมมีอุปนิสัยสมบูรณ์

เมื่อนิพพิทาวิราคะมีอยู่ วิมุตติญาณทัสนะของภิกษุ ผู้มีนิพพิทาวิราคะสมบูรณ์ ย่อมมีอุปนิสัยสมบูรณ์

เปรียบเหมือนต้นไม้ที่มีกิ่งและใบสมบูรณ์ แม้สะเก็ดของต้นไม้นั้นก็ถึงความบริบูรณ์

แม้เปลือกก็ถึงความบริบูรณ์ แม้กระพี้ก็ถึงความบริบูรณ์ แม้แก่นก็ถึงความบริบูรณ์ ฉะนั้น ฯ

http://www.84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=22&A=8520&Z=8539&pagebreak=0


นั่นหมายความว่า เมื่อพัฒนาต้นน้ำ คือพัฒนาสติสัมปชัญญะได้ถูกต้อง ก็จะได้อินทรียสังวรศีลที่ถูกต้อง

และเมื่อได้อินทรียสังวรศีลที่ถูกต้อง เมื่อนั้น กลางน้ำและปลายน้ำ คือ ศีล สมาธิ และปัญญาที่ถูกต้องบริบูรณ์ ก็จะตามมาโดยอัตโนมัติ

และนี่ก็คือ ความสำคัญอย่างยิ่งยวดของการเจริญสติสัมปชัญญะ ที่พ่อแม่ครูอาจารย์ท่านเน้นย้ำนักย้ำหนา ให้หมั่นภาวนาด้วยการเจริญสติสัมปชัญญะ ซึ่งเป็นต้นธารของการปฏิบัติ เพื่อให้เข้าถึงซึ่งโลกุตรธรรมในท้ายที่สุดนั่นเอง

แล้วมาต่อกันในคราวหน้า

เจริญในธรรมครับ

คำสอนซึ่งเป็นจุดมุ่งหมายในการปฏิบัติวิปัสสนา
1 เพียรระวังอกุศลใหม่ที่จะเกิด โดยการรู้การกระทบอายตนะภายนอกสู่ใจ
2 ละอกุศลที่ได้สะสมแล้ว โดยการรู้ในสู่ใน กายในกาย เวทนาในเวทนา จิตในจิต และธรรมในธรรม สู่ใจ
3 มีใจที่ขาวรอบ เป็นผล จากข้อ 1 และ 2

หายไปซะนาน..เลยนะครับ

สวัสดีครับ คุณกบนอกกะลา ผมไปเปิดกลุ่มสนทนาในไลน์ จึงไม่ค่อยได้เข้ามา แต่ก็ได้ติดตามในลานแห่งนี้ครับ

ขออนุญาตมาต่อกันครับ

คราวที่แล้วได้เล่าว่า เมื่อจิตกระทบกับผัสสะจนเกิดเวทนาใดๆก็ตาม จิตที่ฝึกสติสัมปชัญญะและสมาธิมาดีแล้ว จะสามารถเข้าสู่ความเป็นกลาง คืออุเบกขาในสังขารทั้งปวง (สังขารุเปกขา) ได้สองทางก็คือ ได้ด้วยอำนาจของสมถะที่มีมากกว่าอำนาจของปัญญา และ ได้ด้วยอำนาจของปัญญาที่มีมากกว่าอำนาจของสมถะ

ขอขยายความเพิ่มเติมตรงนี้สักหน่อยนะครับ นั่นคือ ในขั้นตอนของการฝึกสติสัมปชัญญะและสมาธินั้น ในเบื้องต้นสิ่งที่ได้ก็คือ อินทรียสังวรศีล และสุจริต ๓ ซึ่งยังอยู่ในภาคส่วนของอธิศีลสิกขานั้น จะเจริญขึ้นมาก่อน

หมายความว่า เมื่อมีผัสสะเวทนาใดๆก็ตาม เข้ามากระทบ จิตที่เริ่มมีสติสัมปชัญญะและสมาธิ อาจจะแกว่งไปด้วยอาการชอบและชังบ้างในเบื้องต้น แต่ด้วยอำนาจของสมถะที่มีมากกว่าอำนาจของปัญญา จิตจะสามารถกลับเข้าสู่ความเป็นกลาง (สังขารุเปกขา) ได้ด้วยอำนาจของสัมมาสติและสัมมาสมาธิ ที่เข้ามาตัดอาการชอบชังนั้นออกไป

ซึ่งจะตัดออกไปได้เร็วแค่ไหน ก็ขึ้นอยู่กับความเร็วของสติ ที่จะสามารถตรวจจับอาการชอบชังนั้นได้ไวแค่ไหน และความตั้งมั่นของสมาธิ ที่จะสามารถทรงสภาวะของความเป็นกลางแบบรู้ซื่อๆโดยไม่ปรุงแต่งต่อนั้น ได้หนักแน่นเพียงใด

และระหว่างที่จิต กลับเข้าสู่ความเป็นกลางด้วยอำนาจของสมถะ (สติ สมาธิ) ที่มีมากกว่าอำนาจของปัญญา (ซึ่งในเบื้องต้นคือ สัมปชัญญะ) นั้น จิตจะเกิดกระบวนการเรียนรู้ทางปัญญาในความเป็นจริงของกายใจ ผ่านขั้นตอนและกระบวนการที่เราคุ้นเคยกันดี อันได้แก่ สติปัฏฐาน ซึ่งจะเป็นองค์ธรรมที่จะบริบูรณ์ต่อเนื่องมาจากสุจริต ๓ ตามคำของพระบรมครูในตัณหาสูตรและอวิชชาสูตร

หมายความว่า ระหว่างที่จิตแกว่งออกไปในอาการชอบหรือชัง จนเกิดกำลังของสมถะ อันได้แก่สติและสมาธิ เข้ามาตัดนั้น กำลังของสัมปชัญญะ อันเป็นปัญญาในเบื้องต้น ก็จะทำงานควบคู่กันไปด้วย

เริ่มตั้งแต่การเห็นชัดในผัสสะ ในเวทนา ในอาการชอบหรือชังในเบื้องต้น ซึ่งอาจเลยไปถึงการเห็นชัดในทุกข์ที่เกิดขึ้นในจิต จนกระทั่งเข้าสู่การเห็นชัดในการเสื่อมลงไปของผัสสะเวทนา ของอาการชอบหรือชังนั้น จนกระทั่งอาการชอบหรือชังนั้นดับลงไป ซึ่งอาจเลยไปเห็นถึงการเห็นชัดในทุกข์ที่ดับลงไปจากจิต

นั่นหมายความว่า ในกระบวนการของการกลับเข้าสู่ความเป็นกลาง (สังขารุเปกขา) อันเนื่องด้วยอำนาจของสมถะ (สติ สมาธิ) ที่มีมากกว่าอำนาจของปัญญา (ซึ่งในเบื้องต้นคือ สัมปชัญญะ) นั้น ตัวปัญญาเอง หรือสัมมาทิฏฐิ ก็ได้เกิดการบ่มเพาะขึ้นในจิตแล้ว โดยผ่านกระบวนการของสติปัฏฐาน อันได้แก่การเห็นการเกิดขึ้น ตั้งอยู่ และเสื่อมลงไปขององค์ธรรมต่างๆ นั่นเอง

และตัวปัญญาสัมมาทิฏฐินี้ ก็จะเกิดการสะสมพอกพูนขึ้นทุกครั้งที่มีการกระทบผัสสะเวทนาแล้วจิตสามารถกลับเข้าสู่ความเป็นกลางได้ด้วยอำนาจของสมถะ (สติ สมาธิ) ที่มีมากกว่าอำนาจของปัญญา (ซึ่งในเบื้องต้นคือ สัมปชัญญะ และในเบื้องปลายคือวิปัสสนาปัญญา)

นั่นคือการเห็นการเกิดขึ้นและเสื่อมลงไปของผัสสะเวทนา ของอาการชอบชังและทุกข์ที่ตามมานั้น ด้วยกระบวนการของสติปัฏฐาน (สติสัมโพชฌงค์) เกิดธัมมวิจยะ (ธัมมวิจยสัมโพชฌงค์) เห็นไปเรื่อยๆ (วิริยสัมโพชฌงค์) เกิดการสะสมทางปัญญาจนกระทั่งจิตเข้าใจ จนลึกซึ้งถึงใจในเหตุปัจจัย ลึกซึ้งถึงใจในขบวนการเกิดขึ้นของทุกข์ (ปฏิจจสมุปบาท)

จนกระทั่งสุดท้าย จิตเกิดความตั้งมั่น และเข้าสู่ความเป็นกลาง (สังขารุเปกขา) ได้เองด้วยอำนาจของปัญญาสัมมาทิฏฐิ ที่มากกว่าอำนาจของสมถะ เมื่อเกิดการกระทบทางผัสสะเวทนาทั้งหลาย โดยไม่เกิดอาการชอบชังหรือทุกข์ แทรกเข้ามาก่อนได้

ขยายความด้วยการยกตัวอย่างก็คือ ไม่ได้หมายความว่า สำหรับพระอรหันต์แล้ว จะมีอารมณ์เฉยตลอด คือไม่รู้สึกรู้สาอะไรเลย (อุเบกขาเวทนา, เวทนุเปกขา) ทุกครั้งที่ผัสสะใดๆเกิดขึ้นก็ตาม

ซึ่งสำหรับพระอรหันต์แล้ว เมื่อเกิดผัสสะ จะมีเวทนาเกิดได้ ๔ อย่าง คือสุขเวทนาทางจิต (โสมนัสเวทนา), สุขเวทนาทางกาย (สุขเวทนา), ทุกข์เวทนาทางกาย (ทุกขเวทนา), และความรู้สึกเฉยๆ (อุเบกขาเวทนา)

ยกเว้นเวทนาเดียวที่ไม่เกิดขึ้นกับพระอรหันต์อีกเลย นั่นคือ ทุกข์เวทนาทางจิต (โทมนัสเวทนา)

หมายความว่า เมื่อเกิดผัสสะกับพระอรหันต์แล้ว ไม่ว่าจะเกิดโสมนัสเวทนา สุขเวทนา ทุกขเวทนา หรืออุเบกขาเวทนา พระอรหันต์ท่านจะสามารถรับรู้เวทนานั้นๆได้ ด้วยจิตใจที่เป็นกลาง รู้อย่างซื่อๆ ไม่มีตัณหา ไม่มีชอบชัง เกิดขึ้นมาอีก

ยกตัวอย่างในพระไตรปิฏกเช่น เมื่อพระสัปปเถระซึ่งเป็นพระอรหันต์ ชื่นชมธรรมชาติ จิตใจท่านก็เกิดความแช่มชื่น (โสมนัสเวทนา) ขึ้นได้ แต่เกิดความแช่มชื่น (โสมนัสเวทนา) ด้วยใจที่เป็นกลาง รับรู้ความแช่มชื่นนั้นอย่างซื่อๆ ไม่ปรุงแต่งกิเลส ไม่ติดเพลินอยู่ในความแช่มชื่นหรือโสมนัสเวทนานั้น เช่นนี้ เป็นต้นนะครับ

สัปปเถรคาถา สุภาษิตชมธรรมชาติโดยธรรม http://www.84000.org/tipitaka/attha/v.php?B=26&A=6303&Z=6314

หรือแม้กระทั่งพระอรหันต์ที่เกิดทุกข์เวทนาทางกาย (ทุกขเวทนา) ไม่ว่าจะเจ็บป่วยหรือโดนทำร้าย อย่างเช่นองค์พระอุปเสนะที่เป็นน้องชายขององค์พระสารีบุตรถูกงูพิษกัดจนมรณภาพ หรือองค์พระมหาโมคคัลลานะที่ถูกโจรลอบทุบตีจนมรณภาพ

ท่านก็จะรับรู้ทุกข์นั้นอยู่ได้ด้วยจิตใจที่เป็นกลาง ไม่หวั่นไหว ไม่เคียดแค้น ไม่ตัดพ้อ ไม่ชิงชังในทุกข์นั้น ทุกข์นั้นก็ยุติลงเพียงแค่กาย โดยไม่เข้ามากระทบกระทั่งจิตของท่านให้เกิดทุกข์ (โทมนัสเวทนา) ไปด้วย เช่นนี้ เป็นต้นนะครับ

(หมายเหตุเรื่องที่องค์พระโมคคัลลานะถูกโจรทุบตี เริ่มแรกที่ท่านรู้ว่าจะถูกลอบทำร้าย ท่านก็ไม่ได้เพิกเฉยปล่อยวาง หรือวางเฉยแบบเฉยโง่ (อัญญาณุเบกขา ที่เกิดจากโมหเจตสิก) นะครับ ท่านก็หลบอันตรายที่จะเกิดขึ้นกับท่านเหมือนกัน เพียงแต่เมื่อท่านตรวจดูแล้วว่าเป็นบุพกรรมของท่านที่หนีไม่พ้น ท่านจึงปล่อยวางและยอมให้โจรทำร้ายจนมรณภาพ)

เรื่องพระมหาโมคคัลลานะ http://www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=20&p=7
อุปเสนสูตร http://84000.org/tipitaka/pitaka_item/v.php?B=18&A=885&Z=907&pagebreak=0

สำหรับท่านที่สนใจเรื่องอุเบกขาซึ่งในขุททกนิกายอรรถกถาและวิสุทธิมรรคได้แบ่งไว้ ๑๐ ประเภท ส่วนในวิภังคอรรถถาและในอภิธัมมัตถสังคหะเพิ่มมาอีก ๒ ประเภท รวมเป็น ๑๒ ประเภทนั้น สามารถศึกษาได้จาก link ด้านล่างนะครับ

อรรถกถา http://www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29.0&i=30&p=3
วิสุทธิมรรค http://bit.ly/2jAvhe4
อภิธัมมัตถสังคหะ http://abhidhamonline.org/aphi/p7/048.htm

แล้วมาต่อกันในคราวหน้า

เจริญในธรรมครับ